قازاقستاندىق ازىق-تۇلىك وندىرۋشىلەرى بىرنەشە جىلدان بەرى «سۇر» يمپورت پەن وتاندىق ونىمدەردەن گورى شەتەلدىك تاۋارلاردى ارتىق كورەتىن ساۋدا جەلىلەرىمەن كۇردەلى قارىم-قاتىناس تۋرالى ماسەلە كوتەرىپ كەلەدى. بۇل – ەلىمىزدىڭ ازىق-تۇلىك قاۋىپسىزدىگىنە تىكەلەي اسەر ەتەتىن ماڭىزدى جايت. الايدا وندىرۋشىلەردىڭ ايتۋىنشا، مەملەكەت تاراپىنان ناقتى قولداۋ ازىرگە تەك ءسوز جۇزىندە عانا بايقالادى.
قازاقستاننىڭ تاماق ونەركاسىبى سالاسىنداعى سالالىق وداقتار اليانسىنىڭ ەكى جىلدىق بەلسەندى جۇمىسىنىڭ ناتيجەسىندە جاۋاپتى مەملەكەتتىك ورگانداردىڭ ريتوريكاسى وزگەرىپ، بۇگىندە بارلىعى دەرلىك وتاندىق وندىرۋشىلەردى قولداۋ قاجەتتىگىن ايتىپ ءجۇر. دەگەنمەن، ءىس جۇزىندە سالالىق وداقتار ۇسىنعان ماڭىزدى باستامالار قولداۋ تاپپاي وتىر، ال وتاندىق ءوندىرىستى قولداۋعا ارنالعان زاڭ جوباسىنا ۇكىمەت تولىقتاي دەرلىك تەرىس قورىتىندى بەرگەن.
وتاندىق ەكونوميكانى كوتەرۋگە باعىتتالعان، بىرنەشە ماڭىزدى بلوكتان تۇراتىن ۇسىنىستاردىڭ قولداۋ تاپپاۋى سالا وكىلدەرىنىڭ ءۇمىتىن سۋ سەپكەندەي باسقانى انىق. دەگەنمەن، ولار بۇل زاڭ جوباسىنا تەرىس قورىتىندى بەرىلگەنىمەن، جىلدار بويى قوردالانعان ماسەلەلەردىڭ ءالى دە شەشىمىن تاپپاعانىن جانە ولاردى كەيىنگە قالدىرماي شەشۋ كەرەكتىگىن اتاپ وتەدى. سول سەبەپتى سالالىق وداقتار ءتيىستى مينيسترلىكتەردى كەلىسسوز ۇستەلىنە وتىرۋعا، جۇمىس توپتارىن قۇرۋعا جانە ورتاق مامىلەگە كەلۋگە شاقىرادى. ەگەر زاڭ جوباسىندا ۇسىنىلعان تاسىلدەرمەن ماسەلەلەر شەشىلمەسە، وندا باسقا جولدارىن قاراستىرىپ، ءبىراق قالاي بولعاندا دا وتاندىق ءوندىرۋشىنى قولداپ، ىشكى نارىقتى قورعاۋ جانە ازىق-تۇلىك قاۋىپسىزدىگىن قامتاماسىز ەتۋ ءۇشىن ناقتى شارالار قابىلداۋ قاجەت.
بۇل ۇلكەن دە ماڭىزدى جۇمىس ءالى تولىق قولعا الىنباي تۇرعان تۇستا، ەلدىڭ بارلىق وڭىرىندە دەرلىك مونوپوليا ورناتقان ساۋدا جەلىلەرى ءوز ۇستەمدىگىن پايدالانىپ، وندىرۋشىلەرگە ءوز شارتتارىن ماجبۇرلەپ تاڭىپ، اتىشۋلى رەترو-بونۋستار مەن ءتيىمسىز كەلىسىمشارتتاردى تىقپالاۋدى جالعاستىرىپ وتىر.
«سالالىق وداقتار ەكى جىلدان بەرى ءوز مۇددەلەرىن قورعاۋ باعىتىندا جۇمىس جۇرگىزىپ كەلەدى. ءبىزدىڭ باستى جەتىستىگىمىز – مەملەكەتتىك ورگاندارمەن تۇراقتى ديالوگ ورناعانى، – دەيدى قازاقستان ءسۇت وداعىنىڭ ديرەكتورى ۆلاديمير كوجيەۆنيكوۆ. – ءبىز AMANAT پارتياسىنىڭ اوك جونىندەگى كەڭەسى اياسىندا كەزدەسۋلەر وتكىزەمىز. مەملەكەتتىك ورگانداردىڭ وكىلدەرى ءجيى قاتىسادى، ولار كوتەرىلگەن ماسەلەلەردەن حاباردار. بۇل ولار ءۇشىن قالىپتى جاعدايعا اينالدى، ولار ءبىزدى تىڭدايدى، پروبلەمالارىمىزدى بىلەدى، ۇسىنىستارىمىزدىڭ وزەكتى ءارى ماڭىزدى ەكەنىن تۇسىنەدى. ۇكىمەت تە ءبىزدى ەستيدى، دالەلدەرىمىزدى قابىلدايدى، كەيىن سولاردى ءوز مالىمدەمەلەرىندە كەلتىرەدى. ءبىراق، وكىنىشكە قاراي، ءىس جۇزىندە ءبارى ءدال وسى جەردەن توقتاپ قالادى – مەملەكەتتىك قۇرىلىمدار دەڭگەيىندە قابىلدانعان شەشىمدەردى جۇزەگە اسىرۋ باياۋ جۇرۋدە. ءبىرقاتار پروسەستى قايتا قاراپ، ناقتى شەشىمدەر قابىلداۋ قاجەت. ءبىراق ءبارى اۋىر، باياۋ قوزعالىپ جاتىر».
ناتيجەسىندە وتاندىق وندىرۋشىلەرگە تەك ءسوز جۇزىندە قولداۋ كورسەتىلىپ، ءىس جۇزىندە تۇك وزگەرمەي وتىر. بۇل جاعدايدىڭ ايقىن مىسالىن قازاقستان قۇس وسىرۋشىلەر وداعىنان كورۋگە بولادى.
وندىرۋشىلەردىڭ باستاماسىمەن جۋىردا سالىق كودەكسىنە ماڭىزدى وزگەرىس ەنگىزىلدى – شەكاراداعى ۆەتەرينارلىق باقىلاۋ كۇشەيتىلدى. ويتكەنى قازاقستان اۋماعىنا تەكسەرۋسىز كىرىپ جاتقان «سۇر» يمپورت كولەمى وتە كوپ. بۇل ونىمدەر بازار مەن دۇكەندەرگە جىلدام تاراپ، ارزاندىعى سەبەپتى تۇتىنۋشىلار تاراپىنان تەز سۇرانىسقا يە بولادى. الايدا مۇنداي ونىمدەر دەنساۋلىققا ءقاۋىپ توندىرەدى. ال وتاندىق وندىرۋشىلەر بولسا، ساپالى ءونىمىن وتكىزە الماي، اسسورتيمەنتىن ازايتۋعا، ءوندىرىستى قىسقارتۋعا نەمەسە ءتىپتى جابىلۋعا ءماجبۇر.
سالىق كودەكسىنە ەنگىزىلگەن تۇزەتۋدىڭ ماقساتى – ازىق-تۇلىك پەن اۋىل شارۋاشىلىعى ونىمدەرىنىڭ يمپورتىنا باقىلاۋدى كۇشەيتۋ. وسى تۇزەتۋ ناتيجەسىندە قازاقستاننىڭ ۆەتەرينارلىق قىزمەتىنە شەكارادان وتەتىن مال شارۋاشىلىعى ونىمدەرى مەن ازىق-تۇلىككە قاتىستى مەملەكەتتىك كىرىستەر كوميتەتىنىڭ اقپاراتىنا قول جەتكىزۋ قۇقىعى بەرىلدى. بۇدان بولەك، اۋىل شارۋاشىلىعى مينيسترلىگىنىڭ بۇيرىعىمەن 2025 جىلدىڭ ساۋىرىنەن قىركۇيەك ايىنا دەيىن ءۇشىنشى ەلدەردەن قازاقستان اۋماعىنا قۇس جۇمىرتقاسىن اكەلۋگە تولىق تىيىم سالىندى. الايدا قازاقستان قۇس وسىرۋشىلەر وداعىنىڭ حابارلاۋىنشا، يمپورتتىق، سونداي-اق تاڭبالانباعان جانە دەمەك، حالىق دەنساۋلىعىنا ءقاۋىپتى بولۋى مۇمكىن جۇمىرتقالاردى ساتۋ فاكتىلەرى ءالى دە تىركەلىپ جاتىر.
«2025 جىلدىڭ ساۋىر-قىركۇيەك ايلارى ارالىعىندا ءۇشىنشى ەلدەردەن جۇمىرتقا اكەلۋگە تىيىم سالۋ كۇشىنە ەنگەننەن كەيىن، ءبىزدىڭ مونيتورينگتىك توپ قىزىلوردا، اتىراۋ جانە ورال قالالارىندا تەكسەرۋ جۇمىستارىن جۇرگىزدى. ناتيجەسىندە، شىعۋ تەگى مەن ساپاسى كۇمان تۋدىراتىن يمپورتتىق جانە تاڭبالانباعان جۇمىرتقالاردىڭ ساۋداسى تىركەلدى. مۇنداي ونىمدەر بازارلاردا دا، كەيبىر ساۋدا جەلىلەرىندە دە ساتىلىپ جاتىر. ءبىز انىقتالعان دەرەكتەردى ءتيىستى مەملەكەتتىك ورگاندارعا جولدادىق. كەيبىر جاعدايلاردا ءونىمدى تاركىلەۋ نەمەسە ايىپپۇل سالۋ سياقتى شارالار قولدانىلدى. الايدا تۇراقتى ناتيجەگە جەتۋ ءۇشىن اتالعان بۇيرىقتى ورىنداۋ تەتىگىن جەتىلدىرۋ قاجەت. ءبىز ءار ورگاننىڭ جاۋاپكەرشىلىك اياسىن ناقتى بەلگىلەپ، ايقىن جانە اشىق ءىس-قيمىل الگوريتمىن ازىرلەۋدى ۇسىنامىز. بۇل شارالار باقىلاۋدى كۇشەيتۋگە، ءونىمنىڭ قاۋىپسىزدىگىن قامتاماسىز ەتۋگە جانە وتاندىق وندىرۋشىلەرگە قولداۋ كورسەتۋگە مۇمكىندىك بەرەدى»، – دەپ تۇيىندەدى قازاقستان قۇس وسىرۋشىلەر وداعىنىڭ پرەزيدەنتى قايرات مايشيەۆ.
وسى جاعدايدان كەيىن قازاقستان قۇس وسىرۋشىلەر وداعىندا مىناداي قورىتىندى جاسالدى: اۋىل شارۋاشىلىعى ءمينيسترىنىڭ جۇمىرتقا يمپورتىن شەكتەۋ تۋرالى بۇيرىعىندا ناقتى ىسكە اسىرۋ تەتىگى جوق، ال مەملەكەتتىك ورگاندار تاراپىنان بۇل بۇيرىقتى ورىنداۋعا نەمقۇرايلىلىق پەن فورماليزم بايقالادى. سونىمەن قاتار، اۋىل شارۋاشىلىعى مينيسترلىگىنە قاراستى ۆەتەرينارلىق باقىلاۋ جانە قاداعالاۋ كوميتەتىنىڭ اۋماقتىق ينسپەكسيالارى ازاماتتاردىڭ شاعىمدارىنا جەدەل ارەكەت ەتە الاتىن مۇمكىندىككە يە بولعانىمەن، جۇمىستى سوڭىنا دەيىن جەتكىزبەيدى. ال ساۋدا كوميتەتىنىڭ قۇزىرەتى تەك ساۋدا ۇستەمەسىن باقىلاۋمەن شەكتەلگەن، بۇل ءوز كەزەگىندە جۇمىرتقا باعاسىنىڭ تۇراقتىلىعىنا ناقتى اسەر ەتۋگە مۇمكىندىك بەرمەيدى.
سوندىقتان وداق اۋىل شارۋاشىلىعى ءمينيسترىنىڭ بۇيرىعىنا مەملەكەتتىك ورگانداردىڭ ناقتى جاۋاپكەرشىلىگىن كورسەتەتىن ورىندالۋ مەحانيزمىن ەنگىزۋدى ۇسىنادى. سونىمەن قاتار، اشم نەمەسە ساۋدا جانە ينتەگراسيا مينيسترلىگىندە بۇيرىقتى جۇزەگە اسىرۋ الگوريتمىن ازىرلەۋ قاجەت دەپ سانايدى. بۇل قۇجاتتا مەملەكەتكە كەلتىرىلگەن زيان تۋرالى اقپاراتتىڭ كولەمى، ونىڭ مولشەرى جانە باسقا دا مالىمەتتەر ناقتى جازىلۋى ءتيىس. ءبىراق، بۇل قيسىندى ۇسىنىستارعا قۇلاق اسا ما؟ قۇلاق اسسا دا، ناقتى جۇزەگە اسىرىلا ما؟
سونىمەن قاتار، وتاندىق ازىق-تۇلىك وندىرۋشىلەر مەن ساۋدا جەلىلەرىنىڭ اراسىنداعى قارىم-قاتىناستار دا كۇردەلى كۇيىندە قالىپ وتىر. ساۋدا جەلىلەرى ءالى دە رەترو-بونۋستار ارقىلى وندىرۋشىلەرگە قىسىم جاساپ، يمپورتتىق ءونىمدى قولداۋدى جالعاستىرۋدا، ال وتاندىق تاۋار وندىرۋشىلەر شەتتەتىلىپ وتىر.
«سالالىق وداقتاردىڭ باعالاۋىنشا، ەلدەگى ساۋدا جەلىلەرىندە جانە نارىقتاردا قازاقستاندىق ونىمدەردىڭ ۇلەسى ازايىپ كەلەدى. كەيبىر ساناتتاردا وتاندىق ونىمدەردىڭ ۇلەسى جالپى كولەمنىڭ جارتىسىنان دا تومەن. الايدا مەملەكەت يمپورتپەن ادىلەتسىز باسەكەلەستىكتەن وتاندىق وندىرۋشىلەردى قورعاۋعا باعىتتالعان ەشقانداي شارا قابىلداپ جاتقان جوق، ال ريتەيلەرلەر (ساۋدا جەلىلەرى) ءوز سۋپەرماركەتتەرىندە وتاندىق وندىرۋشىلەرگە، ءتىپتى بۇكىل رەسپۋبليكا بويىنشا جۇمىس ىستەيتىندەرگە دە، اسا ءتيىمسىز تالاپتار قويىپ، ولاردى ساۋدا جەلىلەرىنەن ىعىستىرىپ شىعارۋدى جالعاستىرۋدا. بارلىق دەرلىك وندىرۋشىلەر شاعىمدانىپ جۇرگەن رەتروبونۋستار ءبىزدىڭ ەلدە زاڭمەن تىيىم سالىنعان. الايدا ساۋدا جەلىلەرى بۇل رەتروبونۋستاردى «قوسىمشا قىزمەتتەر» — مىسالى، جارناما ءۇشىن الىپ وتىرادى. بارلىعى دا مۇنىڭ زاڭدى اينالىپ ءوتۋ ەكەنىن بىلەدى، ءبىراق ەشكىم بۇل ءۇشىن جاۋاپكەرشىلىككە تارتىلمايدى»، – دەيدى ق ر ازىق-تۇلىك سەكتورىنىڭ سالالىق وداقتار اليانسىنداعىلار.
ناتيجەسىندە، ساۋدا جانە ينتەگراسيا مينيسترلىگى جاقىندا عانا ەل ىشىندەگى بولشەك ساۋدادا وتاندىق ونىمدەردىڭ ۇلەسى 80–90%-عا جەتتى، ازىق-تۇلىك ءوندىرىسى ءوسىپ جاتىر دەپ مالىمدەسە دە، ءىس جۇزىندە بۇل كورسەتكىش نەگىزىنەن وڭدەلمەگەن اۋىل شارۋاشىلىعى ونىمدەرىنە قاتىستى ەكەنىن كورەمىز. قايتا وڭدەۋشىلەر، ياعني قوسىلعان قۇنى جوعارى ونىمدەردى جەتكىزەتىن كاسىپورىندار (پرەزيدەنتىمىز ونى ۇلعايتۋ قاجەتتىگىن ۇنەمى ايتىپ وتىرادى)، اۋىل شارۋاشىلىعى ونىمدەرىن ساپالى ازىق-تۇلىككە اينالدىرۋ ءۇشىن بارلىق مۇمكىندىكتەرگە، وندىرىستىك قۋاتتارعا، بىلىكتى قىزمەتكەرلەرگە جانە قۇزىرەتتەرگە يە. ءبىراق بۇل پروسەستىڭ بارلىعى وتاندىق وندىرۋشىلەر ءوز ونىمدەرىن ساۋدا جەلىلەرىندە ساتا المايتىندىقتان تەجەلەدى. سەبەبى، ريتەيل كوپ پايدا تاباتىن يمپورتتىق تاۋارلاردى ساتقاندى ءجون كورەدى. مىنە، وتاندىق ءوندىرۋشىنىڭ موينىنا تۇسكەن تۇزاققا اينالۋ ءقاۋپى بار تۇيىق شەڭبەر وسىنداي.
