Dalanews.kz: قابدەش اعا، اڭگىمەنى ءوزىڭىز قۇرمەتتەيتىن ادامنان باستاساق. قاجىعۇمار شابدان ۇلىنىڭ 6 تومدىق «قىلمىس» رومانىن ەلىمەن قاۋىشتىردىڭىز. كەلەر جىلى قاجەكەڭنىڭ تۋعانىنا 95 جىل تولادى. وسىعان بايلانىستى جازۋشىلار وداعىندا تاعدىرلى قالامگەردىڭ كىتابىن شىعارۋ، مەرەيتويىن اتاپ ءوتۋ جونىندە نە تىرشىلىك بار؟
ق.ءجۇمادىلوۆ: قاجىعۇمار شابدان ۇلى 1925 جىلى سەمەي وبلىسى ءۇرجار وڭىرىندە دۇنيەگە كەلگەن. جەتى جاسىندا ءۇي ىشىمەن شاۋەشەككە وتكەن عوي. اشارشىلىقتا ەلدىڭ ءبارى بوسىپ جاتقان كەز. سودان كەيىنگى ءومىرى ارعى بەتتە ءوتتى.
سەكسەننەن اسىپ بارىپ، 2011 جىلى شاۋەشەكتە قايتتى. ەكى رەت حات جازدى نازاربايەۆتىڭ اتىنا.
«ءسىز قازاقستاننىڭ عانا ەمەس، جەر جۇزىندەگى قازاقتاردىڭ پرەزيدەنتىسىز. ەلدىڭ يەسىسىز. ماعان دا يە بولىڭىز. قىتايدا قىرىق جىل تۇرمەدە بولعان، كوپ كىتاپ جازعان اداممىن. 10 تومدىق شىعارمالارىمدى دايىنداپ قويىپ وتىرمىن. ءوز جەرىمە بارىپ جاتقىم كەلەدى. ماعان ەكى مەتر جەر بەرىڭىزدەر ءوزىمنىڭ اتاقونىسىمنان» دەپ جازدى.
حات الدىمەن جازۋشىلار وداعىنا كەلدى. ءبىز وڭدەپ، قازىرگى ارىپكە كوشىرىپ، دىتتەگەن جەرىنە تابىس ەتتىك. ءبىراق ودان ەشقانداي قوزعالىس بولمادى. ولگەننەن كەيىن دە سۇيەگىن اكەلىپ جەرلەيىك دەگەن تالاپ بولدى. ءبىراق اتا جۇرتىنا ءوزى دە جەتە المادى، سۇيەگى دە جەتە المادى. شاۋەشەكتەگى مۇسىلماندار زيراتىنىڭ ءبىر شەتىندە جاتىر.
قاجىعۇمار ۇلكەن جازۋشى ەدى. «قىلمىس» رومانىنىڭ 6 تومدىعىن مەن وسى ەلدە قايتا باستىردىم. ونىڭ ەكى تومى بۇرىن انا جاقتا شىققان. قالعان ءتورت تومى تۇرمەدە جازىلدى. قولجازبالارىنىڭ بىزگە جەتۋىنىڭ ءوزى ءبىر حيكايا. تۋريستەردىڭ، اعايىنشىلاپ كەلگەن ەلدىڭ قورجىنىندا كەلدى. كوشپەن بىرگە، تەڭنىڭ اراسىندا كەلدى. قىسقاسى، نەشە ءتۇرلى كونتراباندالىق جولمەن ماعان جەتتى. بىردەن 6 تومدى باسىپ شىعارۋ وڭاي شارۋا ەمەس. توتەشەدەن كريلليساعا كوشىرىپ، ونى كومپيۋتەرگە ءتۇسىرىپ، قاتەسىن تۇزەپ، كەيبىر تەرميندەرىن وسى جاققا بەيىمدەدىك.
قولجازبا دۇنيەجۇزى قازاقتارى قاۋىمداستىعىنىڭ باسپاسىندا 3 جىل بويى سەيفىندە جاتتى. قاۋىمداستىق باسشىسى تالعات ماماشيەۆ قاجىعۇمار مۇراسىنا سالعىرت قارادى. جازۋشىنىڭ باعىنا مۇحتار قۇل-مۇحاممەد مادەنيەت ءمينيسترى بولىپ كەلە قالدى. ۇكىمەت اتىنان 6 تومعا اقشا ءبولدىردى. قىسقاسى، مۇحتار قۇل-مۇحاممەد كومەگىمەن 6 تومدىق «قىلمىس» رومانى جارىققا شىقتى.
Dalanews.kz: قاجەكەڭ كوزى تىرىسىندە الماتىدا باسىلعان سول كىتاپتارىن كوردى مە ەكەن؟
ق.ءجۇمادىلوۆ: كورىپتى. «جاس الاش» گازەتىنىڭ قىزمەتكەرى ەرىك راحىم دەگەن ازامات شاۋەشەككە ارنايى بارىپ، جاسىرىپ اپارعان كىتابىن قاجەكەڭە كورسەتىپتى. ەرىك ايتادى: «ەڭكىلدەپ جىلادى» دەيدى كىتابىن كورگەندە. «اپىر-اي، كىتابىم ەلگە جەتكەن ەكەن عوي. كىتابىما قامقور بولعان ازاماتتارعا راقمەت» دەپ قاتتى رازى بولىپتى.
بەس جىلدان كەيىن قاجەكەڭنىڭ تۋعانىنا 100 جىل تولادى. كەلەر جىلى 95 جىل. جازۋشىلار وداعى كەلەر جىلى قاجەكەڭنىڭ مەرەيتويىن اتاپ وتەدى.
Dalanews.kz: جازۋشىلار وداعى دەمەكشى، نۇرلان ءورازاليننىڭ كەزىندە باسقارمامەن ايتىسىپ قالۋشى ەدىڭىز. قازىرگىسىمەن قالايسىز؟ ءسوزىڭىز وتە مە؟ جۇمىسى كوڭىلىڭىزدەن شىعىپ جاتىر ما؟
ق.ءجۇمادىلوۆ: بۇگىنگى جازۋشىلار وداعىنىڭ جۇمىس باستاعانىنا 1 جىل عانا بولدى. جاڭا باسشى كەلدى. جاڭا تىرلىك باستاپ جاتىر. كەلگەننەن بەرى ءبىراز جۇمىستار ىستەپ تاستادى. حالىقارالىق فورۋم دەپ جاتىرمىز. ءبىر كەزدەرى ءانۋار ءالىمجانوۆتىڭ تۇسىندا ازيا-افريكا جازۋشىلارىنىڭ كونفەرەنسياسى وتكەن. 1973 جىلى. جاس كەزىمىز عوي. ءوزىمىز قاتىسقانبىز. زىر جۇگىرىپ قىزمەت ىستەگەنبىز.
سودان كەيىنگىسى وسى ازيا جازۋشىلارىنىڭ فورۋمى. سوعان بارايىق دەپ وتىرمىز. بۇل دا جازۋشىلار وداعىنىڭ قىزمەتى. ءۇش-تورت كۇننىڭ الدىندا الماتىنىڭ جاڭا اكىمى باقىتجان ساعىنتايەۆ جازۋشىلارمەن كەزدەستى. مەن دە قاتىستىم. ءسوز سويلەدىم. وتە كەرەكتى جينالىس بولدى. قالالىق اكىمدىك تاراپىنان جازۋشىلار وداعىنا وتە كوپ كومەك بەرىلەتىن بولدى. 40-50 جازۋشىعا ستيپەنديا تاعايىنداماق. جازۋشىلار ۇيىنە رەمونت جاساپ بەرمەك. ءدال ءقازىر جازۋشىلار وداعىنا كومەك قاجەت-اق.
Dalanews.kz: قوعامدا بولىپ جاتقان الەۋمەتتىك ماسەلەلەرگە، ايتالىق كوكتەمدە بولعان بىرنەشە قالاداعى ميتينگىگە، كوپبالالى انالاردىڭ ماسەلەسىنە وداق قۇرامىنداعى 700 جازۋشىدان بىرنەشەۋى عانا ءۇن قاتتى. قالعانى ءۇنسىز. ۇلت جازۋشىلارى ۇلتتىق ماسەلەگە قاشان ارالاسادى؟
ق.ءجۇمادىلوۆ: ءۇنسىز جاتىر دەۋگە بولمايدى. بەلسەندى جازۋشىلار بار باسىن بايگەگە تىگىپ جۇرگەن. مەن دە ارالاسامىن. تەمىرحان مەدەتبەك تە بار.
ءۇن قاتۋ بار دا، ونىڭ جاريالانۋى، ءۇنىڭنىڭ شىعۋى دەگەن بار. جازۋشىلار ءۇن قاتپاي جاتقان جوق. ءۇنى شىعاتىن ءورىس جوق. بىر-ەكى گازەت قانا بار. تەلەارنا مۇلدە جوق.
سايراگۇل دەگەن قىز تۋرالى ماقالا جازدىم. «جاس الاش» جاريالادى. كۇيەۋى مەن ەكى بالاسىنا قوسىلۋعا كەلگەن قاۋقارسىز قىزعا ءبىز پانا بولا المادىق.
اقىرى ايدالاداعى شۆەسيا يە بولدى. نوبەل سىيلىعىن بەرەتىن ەل قاناتىنىڭ استىنا الدى.
تاعى ءبىر ماقالا جازدىم. «بىزدەگى بيلىككە ارقاتىرەك سۇيەۋ بولاتىن حالىق پا، الدە قارۋلى جاساق پا؟» دەگەن. تاعى دا «جاس الاشقا» شىقتى. ءۇن قاتۋ ما؟ ارينە. ميتينگىلەردى نەگە قۋامىز؟ ەۋروپا ەلدەرىندە بىرنەشە مىڭ ادامدىق ەرەۋىل كۇنارا بولىپ تۇرادى. ودان ولار ءبۇلىنىپ كەتكەن جوق.
سودان كەيىن، مىنا ءبىر نارسەنى ايتا كەتەيىن. مەن شەكارانى كوپ زەرتتەگەن اداممىن. شەكارا تۋرالى روماندار جازعان اداممىن. «تاعدىر» شەكارانىڭ قالاي قۇرىلعانى تۋرالى شىعارما. سول رومانعا 1990 جىلى مەملەكەتتىك سىيلىق الدىم. شەكارا اسكەرى كەزىندە كگب-عا قارادى. بۇلاردىڭ پراۆوسى سونداي، ارى-بەرى كوشىپ وتكەن ادامداردى سوتسىز، زاڭسىز قىرىپ تاستاپ وتىردى. باندى دەگەن ءبىر-اق اتى بار. اشتىقتان ارىپ-اشىپ، بۇرالىپ ارەڭ ءوتىپ بارا جاتقان تالاي كوشتى قانعا بويادى. تارباعاتايدىڭ اسۋلارىندا ادام سۇيەگى دەگەن بادا بولىپ جاتىر.
سول كگب-عا قاراعان شەكارا اسكەرلەرىنىڭ ۇستەمدىگى ءالى كۇنگە دەيىن ساقتالعان. سوعان ءبىر مىسال: وسىدان 4-5 جىل بۇرىن «ءارىپ پەن سارا» دەگەن كىتابىم شىقتى. سول جىلى ءۇرجاردىڭ اكىمى مەن سول اۋداننىڭ ءماسليحات الماتىعا جينالىسقا كەلە قالىپتى.
مەن ءوزىم ءۇرجار، تارباعاتاي، اياگوز، زايسان اۋداندارىنىڭ قۇرمەتتى ازاماتىمىن. «ءارىپ پەن سارانىڭ» 15 بۋماسىن، ياعني 150 كىتاپتى الگىلەردىڭ ماشيناسىنا سالىپ بەردىم. «مەكتەپتەر مەن كىتاپحانالارعا، اۋىل اعالارىنا، كوزى اشىق اقساقالدارعا تاراتىڭدار» دەپ. الىپ كەتكەن. وبالى كانەكي! تاراتىپتى. ەل جاپاتارماعاي وقىپ جاتقاندا، ءبىر جۇمادان كەيىن اۋداننىڭ كنب-سى اتقا مىنەدى. جاڭاعى كىتاپتى قايتا جيناپ الادى. جاي عانا وقۋعا تىيىم سالسا ءبىر ءجون، كىتاپتارىمدى كەروسين شاشىپ ورتەپتى.
اۋدان اكىمى مەن الگى ءماسليحاتتىڭ باسشىسى وزدەرى الىپ بارعان كىتاپقا اراشا ءتۇسىپ، ءبىراۋىز ءسوز ايتا الماپتى. كوردىڭىز بە؟
مەن كگب مەن كنب-نىڭ جالعاستىعىن ايتايىن دەپ وتىرمىن. شەكارا اۋداندارىنداعى بيلىك ءالى دە كنب-نىڭ قولىندا. ورتەيتىندەي وسى كىتاپتىڭ ىشىندە نە بار دەيسىز عوي؟ ءۇش تاريحي پوۆەست، ون شاقتى اڭگىمە، قالعاندارى ءوزىڭ سياقتى تىلشىلەرگە بەرگەن سۇحباتتارىم. سۇراستىردىم. وبلىستى نۇسقايدى. وبلىس اسپان جاقتى كورسەتەدى. مەن اقىرى قىلمىسقا كىم نۇسقاۋ بەرگەنىن تاپپادىم. ورتەگەن ادامداردىڭ ءتىزىمىن الىپ قويدىم. قاعازعا تۇسىرەم. تاريحتا قالۋى كەرەك.
Dalanews.kz: سۇراق جازۋشىلاردىڭ بەلسەندىلىگى تۋرالى ەدى عوي؟
ق.ءجۇمادىلوۆ: ءسوزىمدى بولە بەردىڭ عوي... جازۋشىنىڭ ءبارى ءۇن قاتۋى شارت ەمەس. مۇندايدا قايراتكەرلەر مەن تۇلعالار عانا باس كوتەرەدى.
وداق قۇرامىنداعى 800 جازۋشىنىڭ 600ء-ىنىڭ قايدان، قالاي كىرىپ كەتكەنىن بىلمەيمىن؟ بۇنىڭ الدىنداعى باسشىنىڭ كەزىندەگى بىلىق. كەيدە گازەتتەردە 60-قا، 70-گە كەلدى دەپ ءبىر قالامگەرلەردى قۇتتىقتاپ جاتادى. مەن بىلمەيتىن ادامدار.
سونان سوڭ جازۋشىلاردىڭ ءبىر توبىن ساراي جازۋشىلارى دەيمىز. ساراي جازۋشىلارىنىڭ كوبى استانادا.
ولار ەشكىمگە سىن ايتپايدى. ەسەسىنە، جايلى ءۇي، جاقسى قىزمەت سولاردا. زيالىنى، قالاي ىدىراتۋدى ۇكىمەت تە بىلەدى.
Dalanews.kz: زەينوللا سانىكتىڭ «قابانباي باتىر» تۋرالى دەرەكتى رومانىن وقىدىڭىز با؟
ق.ءجۇمادىلوۆ: ول كىم؟ مەن زەينوللا سانىك دەگەن ادامدى وقىماعان اداممىن. وقۋعا تۇرمايدى دەپ ەسەپتەيمىن. ويتكەنى ول ءوزىنىڭ ازاماتتىق، كىسىلىك بەينەسى قۇرمەتتەۋگە تۇرمايتىن ادام.
ءبىر كۇنى تەلەديداردى اشىپ قالسام، ءبىر توبەنىڭ باسىندا كەسەنە تۇرعىزىلىپ جاتىر. قارايمىن. ءبىراز جازۋشىلار تۇر. ءابىش كەكىلبايەۆ، شەرحان مۇرتازا. استانالىق مانساپتى جازۋشىلار. ماڭدايشادا قاراكەرەي قابانبايدىڭ كەسەنەسى دەگەن جازۋ تۇر. ماعان ايتپاي قۇپيا جاسالىپ جاتىر.
قابانباي ءومىرىن ۇزاق جىل زەرتتەگەن، ونى عىلىمي اينالىمعا تۇسىرگەن قابدەش جۇمادىلوۆتەن جاسىرعان. ءبىر قاراسام، جاڭاعى زەينوللا تۇر. ول ءوزىن قابانبايدىڭ تىكەلەي ۇرپاعىمىن دەپ جۇرەدى. سانىك ونىڭ ءتورتىنشى ما، بەسىنشى ما اتاسى. ۇكىمەتتەگىلەر مەنى قاعىپ تاستاپ، ءبىر جاقتان زەينوللانى تاۋىپ اكەلىپتى. كامال ءابدىراحمانوۆ دەيتىن بار. جالعان كەسەنەنىڭ جالعان شىراقشىسى. كەسەنەنىڭ ءىشى-سىرتىنداعى ساندىقتارعا سالىنعان اقشانى سىپىرىپ الىپ وتىرادى ەكەن. ءوز كىناسىن بىلەتىن بولار. ەكى رەت قاجىعا بارىپتى.
زەينوللا سويلەپ تۇر: «ءدال وسى ءبىزدىڭ بابامىزدىڭ جاتقان جەرى». «اتالارىمىز، اجەلەرىمىز بىزگە ايتىپ كەتكەن». اتالارىڭنىڭ زيراتى ەسىل بويىندا دەپ قۇلاعىمىزعا قۇيىپ كەتكەن» دەپ سوعىپ تۇر. ورامالعا ءتۇيىپ العان الدەبىر توپىراقتى كەسەنەنىڭ تۇبىنە سەۋىپ جاتىر. مەن سونى كورىپ ءتۇڭىلىپ كەتتىم.
مەن ارعى بەت پەن بەرگى بەتتەگى قابانبايدىڭ ۇرپاقتارىن ارالاپ، دەرەك جيناعان اداممىن. شەكارا بويىندا قابانبايدىڭ جەتى ۇلىنان تاراعان ءۇرىم-بۇتاعى قاپتاپ وتىر. كىشى بالاسى الىدەن تاراعان سەگىز ۇلدىڭ دا ۇرپاعى جەتكىلىكتى. سولاردى ارالاپ جۇرگەندە قارت اقساقالداردىڭ ەشقايسىسى باتىردىڭ سۇيەگى ارقادا جاتىر دەگەندى ايتقان ەمەس.
Dalanews.kz: سوڭعى جىلدارى ءسىزدىڭ شىعارمالارىڭىزعا «جيەندىك» جاسايتىندار كوبەيگەنىن ەستىگەنىمىز بار. ءبىزدىڭ وقىرماندارعا سونىڭ ءمان-جايىن ايتا كەتىڭىزشى.
ق.ءجۇمادىلوۆ: ادەبيەتتە تىڭ تاقىرىپتارعا جول اشاتىن كوشباسشى جازۋشى ءبىر كورنەكتى شىعارما جازسا، سوعان ەلىكتەگەن «سپۋتنيك» شىعارمالار تۋاتىنى ۇيرەنشىكتى نارسە. ونىڭ ءجونى باسقا. ماسەلە تىكەلەي ۇرلىققا باراتىندار جايىندا.
مىسالى: جانات ءاحمادي «ەسەنگەلدى بي» دەگەن رومان جازىپتى. قىتايداعى قىزايلار مەن قابانبايدىڭ قۇدالىعى تۋرالى. «دارابوزدا» مەنىڭ قيالىمنان تۋعان سونداي ءبىر تاراۋ بار-تۇعىن. جانات سونى تۇگەلدەي كوشىرگەن دە قويعان.
مىنە، بۇل تاريحي فاكتى بولسا، ءبىر ءجون. بۇل فاكتى ەمەس قوي. ادەبيەتتە وقيعا ۇرلاۋ، وبراز ۇرلاۋ، وي ۇرلاۋ قورادان قوي ۇرلاعانمەن بىردەي. تاعى ءبىر مىسال: مەنىڭ «قۇزعىننىڭ ءولىمى» دەيتىن اڭگىمەم بار.
قۇزعىن مىڭ جاسايدى. قازاق دالاسىنداعى وزگەرىستەردى سول قۇزعىننىڭ كوزىمەن بەرەمىن. اقتابان شۇبىرىندىنى، 32 جىلعى اشتىق ءبارى بار. مىنە، سودان كەيىن اسپاندا ءجۇرىپ ويلاناتىن قۇس كوبەيىپ كەتتى. ءسابيت دوسانوۆتىڭ دا اقباس بۇركىت دەيتىن قۇسى بار. تورعاي دالاسىنداعى ءبىراز وقيعالاردى سول قۇستىڭ كوزىمەن بەرەدى. كوشىرۋ دەگەن – وسى.
اسقار التاي دەگەن ءتاپ-تاۋىر جازۋشى. ول دا مەنىڭ قوراما ءتۇسىپتى. مەنىڭ «سايگۇلىكتەر» اتتى پوۆەسىمدە مايدانعا اكەتىپ بارا جاتقان جىلقىدان قوزىكۇرەڭ دەيتىن ايعىر ەدىلدەن وتەردە قايتا قاشادى، ءۇش ايدا ارىپ-اشىپ ەلگە جەتەدى. سودان 15 جىلدان كەيىن جازىلعان اسقار التايدىڭ «قاراشتىڭ قاراسى» اتتى اڭگىمەسىندە تۋرا سول ەدىل بويىنان اسكەرگە ايداپ بارا جاتقان ات قاشادى. ول دا ارىپ-اشىپ الاتاۋعا كەلەدى. ونىڭ جىلقىسى دا قوزىكۇرەڭدى قايتالايدى.
Dalanews.kz: «دارابوزدا» قازاقتىڭ وزگە باتىرلارى عانا ەمەس، ءتىپتى ابىلاي حان دا ەكىنشى پلانعا ءتۇسىپ قالعانداي. وسىنىڭ ءمانىسىن تۇسىندىرە كەتىڭىزشى.
ق.ءجۇمادىلوۆ: جاڭساق پىكىر. «دارابوز» قوس تومدى شىعارما. حان كەڭەسىنەن باستالادى. ابىلمامبەتتىڭ تۇسىندا. ابىلاي ول كەزدە ورتا ءجۇزدىڭ حانى. ابىلمامبەت – ءۇش ءجۇزدىڭ حانى. روماندا ابىلاي مەن قابانباي كەزەكپە-كەزەك كورىنىپ وتىرادى. ءبىراق باس گەروي – قابانباي. بۇكىل وقيعا سونىڭ توڭىرەگىنە كوگەندەلىپ بەرىلۋى كەرەك. «دارابوز» دەگەن اتتى قويعان كىسى ابىلايدىڭ ءوزى.
شىڭعىستاۋداعى اتاقتى شايقاستا بەكىنىپ العان قالماقتىڭ قولىنا ەشكىم باتپاي تۇرعاندا، اقبوز اتپەن دارا شاۋىپ توپ جارادى. بيىكتە تۇرعان ابىلاي: «اناۋ جالعىز كەتكەن دارابوز كىم؟» دەيدى. كەيىن قاراسا ول، قابانباي بولىپ شىعادى. سوندا قابانبايعا التىن تون جاۋىپ ماراپاتتايتىنى بار. «ۇرانىڭ قابانباي. ال مەنىڭ قويعان اتىم دارابوز بولسىن» دەيدى ابىلاي.
«دارابوزدا» قانشاما بيلەر بار. تولە بي، قاز داۋىستى قازىبەك بي بار. ايتەكە جوق، ول كەزدە قايتىس بولىپ كەتكەن. كەيبىرەۋلەر 26 جىلعى ورداباسىنداعى جيىنعا ايتەكەنى دە وتىرعىزىپ قويادى. ءبىراق ول 20 جىل بۇرىن قايتىس بولعان.
تولە بي «اقتاباننان» كەيىن 12 جىل بويى حالدەن سەرەننىڭ اتىنان تاشكەن ءۋالاياتىن بيلەپ تۇردى. وندا بۇكىل وڭتۇستىك جوڭعارعا قاراپ تۇرعان كەز. كەيبىر ۇرپاقتارى «ءبىزدىڭ بابامىزدى حالدەن سەرەننىڭ قىزمەتكەرى قىلىپ قويىپسىڭ» دەپ مەنىمەن قىرعيقاباق. شىن مانىندە، بۇل تولە ءبيدىڭ ۇلىلىعى. مامىلەگەر، ديپلوماتتىعى. ءوز ەلىن بوسقىن قىلماي، حالدەن سەرەنمەن ءتىل تابىسىپ وتىرۋ – تولە ءبيدىڭ عانا قولىنان كەلگەن. «دارابوزدا» تولە بي – ۇلكەن وبرازداردىڭ ءبىرى.
ادەبيەتتە باس گەروي دەيتىن بار. كۇللى وقيعانى سونىڭ ماڭايىنا توپتاستىرۋىڭ كەرەك.
Dalanews.kz: ءسىز ءار سۇحباتتارىڭىزدا وسىدان 50 جىل بۇرىنعى كوشتى باستاعانىڭىزدى، ماسكەۋگە حات جازعانىڭىزدى، كەلىسىم جاساعانىڭىزدى ايتاسىز. وسى دەرەكتەر، ياعني 1962 جىلعى ۇلى كوشتى باستاعانىڭىز حاتقا، قۇجاتقا تۇسكەن بە؟
ق.ءجۇمادىلوۆ: بۇگىنگە دەيىن وسى كوش اقتاڭداعى ايتىلمايتىن قۇپيالاردىڭ ءبىرى بولىپ كەلدى.
1961 جىلى شاۋەشەكتە جۇرگەن كەزىم. مەن حاتتى ەكى ادرەسكە كەزەك جازاتىنمىن. ءوزىم باسىمدا «قالپاعىم» بار، اڭدۋداعى اداممىن. سونىڭ ءۇشىن حاتتى ناعاشىم ءشارىپ اقىش ۇلىنىڭ اتىنان جىبەرىپ تۇردىم. ءادىرىس ناقتى: موسكۆا. كرەمل، كپسس-تىڭ باس سەكرەتارى نيكيتا سەرگەيەۆيچ حرۋششيەۆ جولداسقا.
ەكىنشى حات: كرەمل. جوعارعى سوۆەت پرەزيديۋمىنىڭ پرەدسەداتەلى كليمەنت ەفرەموۆيچ ۆوروشيلوۆقا. بىرەۋى بولماسا، بىرەۋى تيەدى دەيمىز عوي. كەرەمەتى سول، حاتتار ءتيىپ جاتىپتى. 1961 جىلى قاراشادا وسى حاتتاردى راس پا، وتىرىگىن انىقتاۋ ءۇشىن قۇلجادان كونسۋل كەلدى. «بارىپ تەكسەر، ازداعان توپتىڭ ءىسى مە، الدە حالىقتىڭ جاپپاي قوزعالىسى ما؟» دەگەن عوي. كونسۋل ءبىر جۇمادان ارتىق جاتىپ، شاۋەشەكتە ەلدى قابىلدادى. مەن دە بولدىم قابىلداۋدا. كازگۋ-دى ءالى بىتىرمەگەم. ستۋدەنتتىك بيلەتىم مەن زاچەتنىي كنيجكام قالتامدا جۇرەتىن. سونى كورسەتتىم.
كونسۋل ءبارىن كورىپ شىعىپ، «سىزگە جول اشىق قوي. كەز كەلگەن ۋاقىتتا وتە بەرۋىڭىزگە بولادى. مىنا قۇجاتتار ءسىزدى قورعايدى» دەدى. مەن ايتتىم «جەكە ءوزىم باياعىدا كەتەر ەدىم. حالىق قوزعالىپ تۇر. سول حالىقتىڭ اتىنان ارىز ۇيىمداستىرعان ادام مەنمىن. حالىق كوشۋگە دايىن دەدىم. كونسۋل «بەتالىستارىڭ دۇرىس» دەپ قابىلداعان راي تانىتتى.
سودان نە كەرەك كوكتەم تۋىسىمەن، 10 ساۋىردە كوش باستالدى دا كەتتى. ەڭ الدىمەن شەكاراعا جاقىن اۋىلدار وتە شىقتى. سوۆەت وداعى 5 زاستاۆانى اشىپ قويدى. جۇرت اعىلدى. اتتىلى-اربالى، تۇيەلى كوش، جاستار جاياۋ-جالپى شۇبىردى عوي. قۇلجا جاقتان از ءوتتى. التاي قوزعالمادى. ولاردا كوش باستايتىن سەركەلەرى بولمادى عوي. ءبىز حالىقتى قىس بويى دايىنداعانبىز. سونىڭ ناتيجەسى جيىرما كۇندە 200 مىڭ قازاق اتاجۇرتقا كەلىپ، قوسىلدى. بۇل تىڭ كوشىن باستاپ كەلگەن اداممىن. مەن ءولىپ بارا جاتسام دا، سونى ويلاپ جاتىپ رازىلىقپەن كوز جۇماتىن شىعارمىن...
ال جازىلعان حاتتار كرەملدىڭ ارحيۆىندە جاتىر.
Dalanews.kz: بىلتىر ءىى دارەجەلى «بارىس» وردەنىمەن ماراپاتتالدىڭىز. ادەتتە زيالى قاۋىم وكىلدەرى وردەن العاننان كەيىن ءبىر-اق ساتتە ساراي جازۋشىسى بولىپ شىعا كەلۋشى ەدى. وردەننىڭ وتەۋىن سۇراعاندار بولعان جوق پا؟
ق.ءجۇمادىلوۆ: ولاي بولمايدى عوي. ول ءۇشىن ءجۇمادىلوۆ قايتا تۋۋى كەرەك. قىرىق جاسىمدا جۇمىستىڭ ءبارىن تاستاپ، شىعارماشىلىققا كەتكەن اداممىن. ءبىر ءسوزىم بار: «ءومىرى ءۇش كىسىنىڭ ۇستىنەن قاراپ كورگەن جوقپىن» دەگەن. جيىرما جىلداي جۇمىس ىستەپ، قاتارداعى اعا رەداكتوردان ارى وسپەدىم. ودان جوعارى قىزمەتكە جىبەرمەيدى.
ويتكەنى ارعى بەتتەن كەلگەنىم بار، ونىڭ ۇستىنە، ارازداسىپ تۇرعان ەلدەن كەلدىم. كگب دەگەن مەكەمەنىڭ ادامدارى ءبىزدى جوعارى قىزمەتكە قويمايدى ەكەن. «سوڭعى كوشتى» جازىپ، سيگنالنىي نومەرى قولىما تيگەن سوڭ مينيستر شەريازدان ەلەۋكەنوۆكە ارىز جازدىم دا تارتىپ وتىردىم. «جازۋشىلىق اتاعىم مەن قىزمەتىم بىر-بىرىنە ساي كەلمەدى».
ونىڭ ۇستىنە، «سوڭعى كوش» 40 مىڭ تارالىممەن شىعىپ تۇرعان كەز. قالاماقى ەكى ەسە تولەنەدى. بەس بالام بولسا دا تاۋەكەل دەدىم.
قيىنشىلىق كەزدىڭ وزىندە تاپسىرىسپەن كىتاپ جازعان ەمەسپىن. توقسانىنشى جىلداردىڭ باسىندا ءبىر قيىن كەزەڭ بولدى عوي. ءبىر بايلار ىزدەپ كەلىپتى: «اتا-بابامىز تۋرالى كىتاپ جازىپ بەرسەڭىز» دەپ. ازىرشە «10 مىڭ دوللار بەرمەك. قالعانىن كىتاپ شىققان سوڭ كورمەك». از اقشا ەمەس. مەن بىردەن باس تارتتىم. ۇكىمەتتىڭ تاپسىرماسىن ورىنداماعان اداممىن. «جەكە ادامنىڭ شەجىرەسىن جازسام، وندا ءجۇمادىلوۆ دەگەن فاميليا تۇرسا، ءوز تەگىمدى قورلاعانىم بولىپ شىعادى عوي».
بىلتىر تاۋەلسىزدىك كۇنى قارساڭىندا استاناعا شاقىرىپ، «بارىس» وردەنىن بەردى. راقمەت! مەملەكەتتىڭ سىيلىعى. ەشكىمنىڭ قالتاسىنداعى سىيلىق ەمەس. مەن وعان ءوزىمدى لايىقپىن، ەڭبەگىم ءسىڭدى دەپ ەسەپتەيمىن. سول ءۇشىن كىشىرەيىپ، بيلىككە بارىپ يىلەتىن جاعدايىم جوق. ول حالىقتىڭ بەرگەن ماراپاتى.
Dalanews.kz: ۇلتىنا سىيلى، ۇرپاعىنا ونەگەلى، زيالىلاردىڭ كوش باسىندا جۇرگەن جومارت جانسىز. كوپتەگەن قاتارلاستارىڭىز اتاق-داڭقىن پايدالانىپ، ۇل-قىزىن قىزمەتكە تىقپالاپ جۇرەدى. ءسىز دە ەڭبەگىڭىزدى، اتاق-داڭقىڭىزدى پايدالانىپ، بالالارىڭىزدى ءتاۋىر جەرگە جۇمىسقا ورنالاستىرۋعا بولار ەدى. الايدا وندايىڭىزدى بايقامادىق. ءتىپتى وتباسىڭىز تۋرالى اسا كوپ ءتىس جارا بەرمەيسىز. جۇرت وسى جاعىن كوبىرەك بىلگىسى كەلەدى.
ق.ءجۇمادىلوۆ: بەس بالام بار: ءتورت ۇل، ءبىر قىز. ۇلكەن ۇلىم ارمان – تاريحشى، دوسەنت. قازاق ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتىندە ساباق بەرەدى. بىرنەشە جىل دەكان بولدى. ودان كەيىنگى ۇل – دارمەن. «بولاشاق» باعدارلاماسىمەن ەڭ العاشقى شەتتە وقىعانداردىڭ ءبىرى. امەريكادا وقىپ، دوكتورانتۋرانى ءبىتىرىپ، سودان كەيىن بۇۇ-نىڭ ۆەناداعى شتابىندا جيىرما جىلداي قىزمەت ىستەدى.
بىلتىر دەنساۋلىعىنا بايلانىستى ەلگە قايتىپ كەلدى. ءۇشىنشى ۇلىم داۋلەت – فيلولوگ، جۋرناليست. ول لوندونداعى بي-بي-سي-دە 10 جىل قىزمەت ىستەدى. قازاقشا ءبىرىنشى بولىپ حابار اشتى. بالام جۇمىس ىستەپ جۇرگەندە سول بي-بي-سيگە بارعانىم بار لوندوندا. قالا ىشىندەگى قالا ىسپەتتى. بۇكىل دۇنيەگە قىرىق تىلدە حابار تاراتادى ەكەن، مەنىڭ بالام 41ء-ىنشى بولىپ حابار اشىپ ەدى. 10 جىلدان كەيىن جابىلىپ قالدى. ۇلىبريتانيانىڭ كىناسىنان ەمەس، وزىمىزدەگى بيلىكتەگى بىرەۋلەر قاجەتسىنبەي، سۇراعان تولقىندارىن بەرمەدى. داۋلەت ءۇش تىلگە بىردەي، ءقازىر اعارتۋ سالاسىندا قىزمەت ىستەيدى.
ءتورتىنشى ۇلىم جانىبەك تە «بولاشاقپەن» وقىدى. امەريكادان. بالا-شاعاسىمەن ءقازىر ۆاشينگتوندا تۇرادى. ءبىر كورپوراسيانىڭ ۆيسە-پرەزيدەنتى. كەلىنىم ءماريام ۆاشينگتونداعى الەم بانكىنىڭ قىزمەتكەرى. ءۇيدىڭ كەنجەسى ەركە دەگەن قىز. ول دا «بولاشاقپەن» وقىدى. ءقازىر سەمەي جاققا بارىپ، سونداعى ءبىر كومپانيادا اعىلشىن ءتىلىن ۇيرەتەدى. وسىلاردىڭ ەشقايسىسىنا جۇگىرگەن جوقپىن. ءبارى وزدەرى وقىدى، وزدەرى جۇمىس تاۋىپ ىستەپ ءجۇر.
Dalanews.kz: اڭگىمەڭىزگە راقمەت!
ساۋالداسقان جاراس كەمەلجان
سۇحباتتىڭ تولىق نۇسقاسىن “قالا مەن دالا” گازەتىنەن وقي الاسىز:
