وزبەك ءوندىرىستى وركەندەتۋدە ولەرمەن بولىپ تۇر.[/caption]
وتاندىق ءوندىرىستى دامىتپايىنشا، ەل ەكونوميكاسى اياققا نىق تۇردى دەپ ايتۋعا بولمايدى. بۇل قاعيدانى ءقازىر ءبارى بىلەدى. تاياۋدا جەڭىل ونەركاسىپ سالاسىنا دەن قويعان بىرنەشە كاسىپكەرمەن اڭگىمە-دۇكەن قۇرعانىمىزدا توقىما-تىگىن سالاسى تىعىرىققا تىرەلىپ تۇرعانىن تۇسىندىك. ەندى وزەكتى ماسەلەنى جىلىكتەپ، جوعارى جاققا جەتكىزۋدى ءجون ساناپ وتىرمىز.
ءالقيسسا...
ادەتتە، جەڭىل ونەركاسىپ دەگەندە ەلىمىزدىڭ وڭتۇستىگىندە قولعا الىنعان ماقتا كلاستەرى ەسكە تۇسەدى. ۇكىمەتتىڭ بۇل باعىتتاعى ماقساتى ايقىن، اكىمدىكتىڭ اتقارىپ جاتقان جۇمىستارى ۇشان-تەڭىز. وڭتۇستىك قازاقستان وبلىسىندا ارنايى ەكونوميكالىق ايماقتار قۇرىلىپ، ءبىرقاتار كاسىپورىنداردىڭ جۇمىسى جولعا قويىلعانى بەلگىلى. جەرگىلىكتى بيلىك ورىندارى ارنايى ەكونوميكالىق ايماققا ءوندىرىس وشاقتارىن دامىتۋعا قاجەتتى ينفراقۇرىلىمدى تولىقتاي جەتكىزىپ، ولارعا مەيلىنشە جاعداي جاساۋدا. ءتىپتى، وندىرىسكە ورنىن اشۋعا نيەتتەنگەن ىسكەر ازاماتتارعا تەگىن جەر تەلىمدەرى بەرىلىپ جاتىر. بۇل وبلىس اكىمىنىڭ باس بولۋىمەن اتقارىلىپ جاتقان شارۋا. جالپى وڭىرلەردىڭ ەكونوميكالىق حال-احۋالىن جاقسارتۋعا ۇكىمەت پەن ءىرى كومپانيالار دا مۇددەلى بولۋى ءتيىس. ەلىمىزدەگى ءىرى كومپانيالاردىڭ ىرىسىن ارتتىرىپ وتىرعان كاسىپورىنداردىڭ ءبارى ايماقتاردا ورنالاسقان. سوندىقتان، «سامۇرىق-قازىنانىڭ» ماڭايىنا توپتاسقان ازۋلى كومپانيالار ايماقتاردى دامىتۋدى باسىم باعىتتارىنا اينالدىرۋى ءتيىس.
قازاقستاندىق كاسىپكەرلەر كورشى ەلگە تاۋار ساتقاندا وزبەكستاننىڭ ۇلتتىق بانكى سۋمدى بىردەن دوللارعا اينالدىرىپ بەرە سالمايدى. بۇل شارۋا وزبەكستاندا ءبىر جىلعا دەيىن سوزىلادى ەكەن.
ايتقىمىز كەلگەنى...
ەندى نەگىزگى اڭگىمەمىزگە كوشسەك. سوڭعى ۋاقىت ءبىز ءسوز ەتىپ وتىرعان جەڭىل ونەركاسىپ سالاسى ۇكىمەتتىڭ جەڭىلدەتىلگەن قارجىلىق رەسۋرسىنا قول جەتكىزىپ، جۇمىسىن جانداندىرا باستادى. مۇنى ىسكەر ازاماتتاردىڭ وزدەرى دە ءجيى ايتىپ ءجۇر. ولار ءوندىرىستى قۇرۋداعى مەملەكەتتىڭ قولداۋىن سەزىنە باستادى. ءقازىر ءوندىرىستى دامىتۋعا جاۋاپتى ورگاندار وتاندىق تاۋار وندىرۋشىلەردىڭ مۇددەسىن ءتيىستى دەڭگەيدە قورعاي الماۋدا. بىزگە وڭتۇستىكتەگى جەڭىل ونەركاسىپ كاسىپورىندارىنىڭ جاعدايى (باسقا ايماقتاردا مۇنداي كاسىپورىندار جوق دەسەك تە بولادى) تاقىرىپقا تۇزدىق بولىپ وتىر. ءقازىر ەلىمىزدىڭ ىسكەر ازاماتتارى كيىم-كەشەك، كىلەم جانە ءتۇرلى توسەنىش بۇيىمدارىن شىعارىپ جاتقانى بارشاعا ءمالىم. تاياۋدا مەملەكەت باسشىسى نۇرسۇلتان نازاربايەۆ وڭتۇستىك قازاقستان وبلىسىنا جاساعان ساپارىندا كىلەم شىعاراتىن كاسىپورىننىڭ جۇمىسىمەن تانىسىپ، ءوز باعاسىن بەردى.
جەڭىل ونەركاسىپتى دامىتۋعا ءقازىر ىرگەدەگى كورشىلەرىمىز – وزبەكستان مەن قىرعىزستان دا ايرىقشا ىقىلاس تانىتىپ وتىر. ءبىر سوزبەن ايتساق، ورتالىق ازيادا بۇل سالا باسەكەلەستىك جاعدايدا دامۋدىڭ جولىنا ءتۇستى. ەلىمىزدەگى قارا بازارالارعا بارا قالساڭىز، الدىڭىزدان وزبەك پەن قىرعىزدان باسقا، ولاردىڭ توقىما-تىگىن بۇيىمى دا قارسى الاتىنى جاسىرىن ەمەس. بازاردا كورشىلەرىمىزدىڭ تاۋارى ەركىن ساۋدالانۋدا. مۇنى بازارعا ات ءىزىن سالمايتىن شەنەۋنىكتەر عانا بىلمەۋى مۇمكىن. ال قاراپايىم حالىق جاقسى بىلەدى. سول كورشىلەرىمىز وندىرگەن قالىڭ تاۋاردىڭ اراسىنان وتاندىق ونىمدەردى قولىڭا شام الىپ ءجۇرىپ ارەڭ تاباسىڭ. وسىدان-اق كورشىلەرىمىزدىڭ جەڭىل ونەركاسىپتى دامىتۋعا ايرىقشا كوڭىل ءبولىپ وتىرعانىن بايقايسىڭ.
وزبەكتەردىڭ جەڭىل ونەركاسىپكە قاجەتتى سىرتتان كىرگىزەتىن شيكىزاتقا تولەيتىن كەدەندىك باج سالىعىنىڭ مولشەرى زاتتىڭ وزىندىك قۇنىنىڭ 6 پايىزى دەڭگەيىندە. ال قازاق كاسىپكەرلەرى كەدەندىك وداقتىڭ «ارقاسىندا» 40 پايىزعا دەيىن كەدەندىك باج سالىعىن تولەۋگە ءماجبۇر.
[caption id="attachment_8103" align="alignnone" width="300"]
بيلىك قازاقستاندىق تاۋاروندىرۋشىلەردىڭ مۇددەسىن قورعاي الا ما؟[/caption]
ەسەمىز كەتىپ جاتىر
ءقازىر قىرعىز، وزبەكتەن باستاپ ازۋى التى قارىس قىتايعا دەيىن ءوندىرىستى وركەندەتۋدە ولەرمەن بولىپ تۇر. جەڭىل ونەركاسىپتى وركەندەتۋدە الاشاپاندى اعايىنداردان ءبىراز جايتتى ۇيرەنۋگە بولاتىنداي. وزبەكستان ۇكىمەتى قىتايدىڭ ءار سالانى شوعىرلاندىرىپ دامىتۋ ساياساتىن باسشىلىققا الىپ، قىزۋ جۇمىس ىستەۋدە. كورشى ەلدە اياق كيىم، كيىم-كەشەك، كىلەم شىعاراتىن 26 ءىرى فابريكا مەن 200-دەن استام شاعىن سەحتار دامىلسىز ءونىم شىعارۋدا. ولار وندىرگەن ءونىمنىڭ 80 پايىزدان استامىن قازاقستان مەن رەسەيگە ساۋدالاپ، كول-كوسىر پايداعا كەنەلۋدە.
وقىرمان قاۋىمعا تۇسىنىكتى بولۋى ءۇشىن ناقتى سانداردى سويلەتە كەتسەك. وزبەكستاننىڭ كيىم-كەشەك تىگۋگە بەيىمدەلگەن نامانگان وبلىسىندا كۇن سايىن 10-13 مىڭ كلاسسيكالىق كوستيۋم-شالبار تىگىلىپ، سونىڭ 80 (!) پايىزى قازاقستان مەن رەسەيگە ساۋدالانىپ جاتىر. وسىلايشا وزبەكتەر وندىرگەن ونىمدەرىن ىرگەدەگى كورشىلەرىنە ەركىن ستاىپ، مۇرىن مايلاۋدا. ءسوز باسىندا وتانشىل قازاق كاسىپكەرلەرى دە وزبەكستانداعى ارىپتەستەرىنەن قالىسپاي ءتۇرلى كيىم-كەشەكتەر ءوندىرىپ جاتقانىن ايتتىق. وسى ورايدا «ەلىمىزگە زاڭدى، زاڭسىز جولمەن كەلىپ جاتقان وزبەكستاننىڭ جەڭىل ونەركاسىپ تاۋارلارىمەن وتاندىق ونىمدەر باسەكەلەسا الا ما؟» دەگەن زاڭدى سۇراق تۋىندايدى. تاۋار باعاسىنىڭ باسەكەسى جايىندا ءسوز قوزعاماستان بۇرىن، توقىما-تىگىن سالاسىنا قاجەتتى شيكىزاتتىڭ تۇيتكىلى تۋراسىندا ايتا كەتكەن ءجون. بۇل باعىتتا بىزدەر قازاقستاننىڭ كەدەندىك وداقتىڭ بەلسەندى مۇشەسى ەكەنىن قاپەردە ۇستاۋىمىز كەرەك. ويتكەنى قازاقستانعا سىرتتان كەلەتىن زاتتىڭ قۇنى ءبىرشاما جوعارى بولىپ كەلەدى. ءقازىر قازاقستان مەن وزبەكستاننىڭ توقىما-تىگىن سالاسىنداعى كاسىپورىندارى وزدەرىنە قاجەتتى شيكىزاتتى جۇڭگو، تۇركيا سىندى ءبىرقاتار ەلدەردەن تاسىمالدايدى. كورشىلەس ەكى ەلدىڭ كاسىپكەرلەرى شيكىزاتتى ەل اۋماعىنا كىرگىزگەندە ەكى ءتۇرلى الىم-سالىقتار تولەيتىنى انىق. وزبەكتەردىڭ جەڭىل ونەركاسىپكە قاجەتتى سىرتتان كىرگىزەتىن شيكىزاتقا تولەيتىن كەدەندىك باج سالىعىنىڭ مولشەرى زاتتىڭ وزىندىك قۇنىنىڭ 6 پايىزى دەڭگەيىندە. ال قازاق كاسىپكەرلەرى كەدەندىك وداقتىڭ «ارقاسىندا» 40 پايىزعا دەيىن كەدەندىك باج سالىعىن تولەۋگە ءماجبۇر. بۇدان كەيىن جەڭىل ونەركاسىپ سالاسىندا كىمنىڭ ءباسى جوعارى بولاتىنىن باعامداي بەرىڭىز. بۇدان ق ر يندۋستريا جانە جوعارى تەحنولوگيالار مينيسترلىگى اق قاناردى قارا جىپپەن قالاي «كوكتەپ» وتىرعانىن بايقايمىز. مۇنىمەن قويماي، وزبەكستاننان كەلەتىن تاۋاردىڭ ءبىرازى كونتراباندالىق جولمەن كەلەتىنى جاسىرىن ەمەس. مۇنداي جاعدايدا ولاردىڭ قۇنى قازاقستان نارىعىنا ءتىپتى ارزان بولىپ جەتەدى. وسىنداي جاعدايدى ەسەپكە العان ادام جەڭىل ونەركاسىپ سالاسىندا جۇمىس ىستەپ جۇرگەن ازاماتتاردىڭ قانداي قيىنشىلىقپەن بەتپە-بەت كەلىپ وتىرعانىن بىردەن بايقار ەدى. ارينە، ماسەلەنىڭ ءتۇيىنىن تارقاتۋعا بولادى. بۇل ءۇشىن ق ر يندۋستريا جانە جوعارى تەحنولوگيالارى مينيسترلىگىنە قاراستى ءوندىرىستى دامىتۋ كوميتەتى سىرت ەلدەردەن كەلەتىن جەڭىل ونەركاسىپ بۇيىمدارىنا سالىناتىن كەدەندىك باج سالىعىن ءتيىستى دەڭگەيگە دەيىن كوتەرۋى قاجەت. قازاقستان كەدەندىك وداقتىڭ مۇشەسى بولعاندىقتان، بۇل ماسەلەدە رەسەي مەن بەلارۋستىڭ كەلىسىمى قاجەت.تاڭعالارلىعى، جەڭىل ونەركاسىپ سالاسىندا قوس ەلدىڭ جەتەكشى كاسىپورىندارى جوق. سوندىقتان، كوميتەت قىزمەتكەرلەرى بۇل سالادا قازاقستاننىڭ ۇپايىن تۇگەندەۋگە باسا ءمان بەرۋى ءتيىس. بۇل – ولاردىڭ باستى مىندەتى ەكەنىن دە بىلەمىز. ەگەر ءبىزدىڭ شەنەۋنىكتەر وسى ماسەلەنى كوتەرىپ، ۇسىنىستارىن وتكىزسە، ولاردىڭ ءوز ءىسىنىڭ شەبەرى ەكەنىن مويىنداپ، قول شاپالاقتاۋعا بولادى. ءقازىر كيىم-كەشەك، كىلەم وندىرەتىن وتاندىق كاسىپورىندار كوميتەتتەن وسىنداي ناقتى قولداۋ، ۇسىنىس كۇتۋدە. ەگەر كوميتەت قازاقتاندىق تاۋار وندىرۋشىلەردىڭ مۇددەسىن قورعاي الماسا، بىر-ەكى جىلدا اشىلعان كاسىپورىندار بانكروت بولىپ، كيەر كيىم مەن كىلەم، توسەنىش ءۇشىن وزبەك پەن قىرعىزعا تولىقتاي تاۋەلدى بولىپ قالۋىمىز مۇمكىن.
وزبەكستاننىڭ كيىم-كەشەك تىگۋگە بەيىمدەلگەن نامانگان وبلىسىندا كۇن سايىن 10-13 مىڭ كلاسسيكالىق كوستيۋم-شالبار تىگىلىپ، ونىڭ 80 (!) پايىزى قازاقستان مەن رەسەيگە ساۋدالانىپ جاتىر.
ءتيىمسىز تەكەتىرەس
ايتپاقشى، كوميتەتتەگىلەر «وسى ءبىزدىڭ كاسىپكەرلەر نەگە ءوز ءونىمىن وزبەك پەن قىرعىزعا ساتىپ باسەكەگە تۇسپەيدى؟» دەپ ايتۋى مۇمكىن. وعان دا ايتار جاۋابىمىز بار. جەڭىل ونەركاسىپتىڭ كوشىن باستاعان كاسىپورىندار وزبەكستانعا بىر-ەكى رەت ونىمدەرىن ساتۋعا نيەتتەنگەن. ءبىراق سىرتقا ۆاليۋتانى شىعارماۋعا باسا ءمان بەرەتىن وزبەكتەر ءبىزدىڭ تاۋاروندىرۋشىلەردىڭ بۇل ويىنا توسقاۋىل قويعان. ەكى ەلدىڭ كاسىپكەرلەرى بىر-بىرىنە تاۋار ساتقاندا دوللارمەن ەسەپ ايىرىساتىنى انىق. قازاقستاندىق كاسىپكەرلەر كورشى ەلگە تاۋار ساتقاندا وزبەكستاننىڭ ۇلتتىق بانكى سۋمدى (اتالعان ەلدىڭ ۇلتتىق ۆاليۋتاسى) بىردەن دوللارعا اينالدىرىپ بەرە سالمايدى. ال بىزدەر تەڭگەنى سول زاماتتا دوللارعا اۋىستىرىپ، وزبەك كاسىپكەرىنىڭ قولىنا ۇستاتامىز. بۇل شارۋا وزبەكستاندا ءبىر جىلعا دەيىن سوزىلادى ەكەن! كاسىپكەر 1 جىل اقشانى كۇتىپ جاتقاندا ءوندىرىس توقتاپ قالاتىنى بەلگىلى. سوندىقتان قازاقستاندىق كاسىپورىندار وزبەكستانعا تاۋار ساتىپ، بەرەكە تاپپاسىن تۇسىنگەن. ەسەسىنە، وزبەك تاۋارى بىزگە اعىلىپ كەلىپ جاتىر. ءوندىرىستى دامىتۋ كوميتەتى بۇل ماسەلەنى ءبىزدىڭ كاسىپورىنداردىڭ پايداسىنا شەشىپ بەرۋى ءتيىس. ايتپەسە وندىرىسكە اقشا سالۋعا نيەتتەنگەن كاسىپكەرلەر تويحانا سالىپ، شەتەلدەن تاۋار تاسىمالداپ، وزگە ەلدىڭ ەكونوميكاسىن دامىتۋعا ءماجبۇر بولادى.
نۇرلان جۇماحان
