ايدوس امانتاي[/caption]
جۇڭگو ورتالىعى پەكين قالاسىندا دۇنيەگە كەلگەن جاس جازۋشى ايدوس امانتاي ءوزىنىڭ «ايدوس – شولپان» رومانى ارقىلى ميللياردتار ەلىنىڭ قالامگەرلەرىن ءتانتى ەتىپ وتىر. جۇڭگو تىلىندە جازىلعان روماننىڭ پوستمودەرندىك سيپاتى مەن مازمۇنداعى جاڭالىعىن ايتىپ جاتقان قىتايلىق سىنشىلار، جازۋشىنىڭ بولاشاعىنان ۇلكەن ءۇمىت كۇتۋدە.
جۇڭگو تىلىندە جازىلعان بۇل روماننىڭ العاشقى تارالىمى 10 مىڭ دانامەن باسىلىپ، وقىرماننىڭ قىزىعۋشىلىعىن تۋدىرعان. ول جيىرماعا جەتپەي، «ەڭ كەمەل قيىقتار» اتتى جىر جيناعىن دا شىعارىپتى. ايدوس ءتىلى قىتايشا شىققانىنان قاراماستان، ءوز قالاۋى بويىنشا اتامەكەنگە كەلىپ، ءال-فارابي اتىنداعى قازاق ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ فيلولوگيا فاكۋلتەتىن بيىل اياقتاپ، قىتايعا كەتتى. وسىندا ءجۇرىپ، قازاقشا ۇيرەندى. بولاشاقتا امەريكاعا بارىپ، شىعارماشىلىق ىزدەنىسكە جول اشپاقشى كورىنەدى. بار ارمانى الەمگە ايگىلى جازۋشى بولۋ ءارى قازاقتىڭ رۋحاني بولمىسىن ءسوز ونەرىمەن كەستەلەۋ. جۋىردا قىتايدىڭ سايتتارىندا «قازاق مادەنيەتى» اتتى وي-تولعامى جارىق كورىپتى. ءبىز ارعى بەتتەگى قانداستارىمىزدىڭ سايتتارىنان سول ماقالاسىن ىقشامداپ، گازەتكە بەرۋدى قۇپ كوردىك. پەكيندە تۋعان قازاقتىڭ ءوز ۇلتىن قالاي تانىعانى وقىرماندى بەي-جاي قالدىرماس دەگەن ويدامىز.
سونىمەن، ءبىز قانداي ۇلتپىز؟
[caption id="attachment_8129" align="alignnone" width="300"]
«امەريكادا قايىرشىلاردى كەمسىتۋ ارەكەتى جوق»، – دەيدى دجون.[/caption]
امەريكاندىق دجون وتكەن اپتا الماتىدان كەتتى، كوڭىلسىزدىك مەڭدەپ الدى.
قايىرشىعا كوزقاراس
جەر استى وتكەلەگىندە ءبىر قايىرشى ايەل تۇر. ونىڭ اۋعانستاننان قاشىپ شىققان تاجىك ايەل ەكەنىن ءبىلدىم. قاسىنا كىشكەنە بالاسىن ەرتىپ الىپتى. ونىڭ قاسىنان كوپتەگەن قانداستارىم ءوتىپ جاتتى، ارا-تۇرا ازىن-اۋلاق تيىندارىن تاستاپ كەتەدى. قايىرشىعا اقشا بەرگەندە وڭ قولمەن ەمەس، سول قولمەن بەرۋ كەرەك جانە قايىرشىنىڭ كوزىنە قاراماعان ابزال. وزگە قازاقتار قالاي ىستەيتىنىن بىلمەيمىن، ايتەۋىر بالا كەزىمنەن ماعان شەشەم:
– قايىر بەرگەندە سول قولىڭمەن بەر، – دەپ ەسكەرتىپ وتىراتىن. ءبىر جولى وڭ قولىممەن بەرىپ ەم، شەشەمنىڭ جاتا كەپ ۇرىسقانى بار. مەن قايىرشىنىڭ كوزىنە قاراماۋ تۋرالى امەريكالىق دجونعا ايتقانىمدا، بار بىلەتىن قازاقشاسىمەن: «تۇسىنبەيمىن» دەدى. مەن دە تۇسىنبەيمىن. بالكىم «قۇراندا» سولاي جازىلعان شىعار. ءبىراق ىزدەپ تاپپادىم. مەن امەريكالىق دوسىما قايىرشىنىڭ كوزىنە قاراماي، سول قولىممەن اقشا بەرىپ جۇرگەنىمدى ايتقانىمدا، ول مەنىڭ مۇنداي ناداندىعىمدى بەتىمە باسىپ: «امەريكادا قايىرشىلاردى كەمسىتۋ ارەكەتى جوق»، – دەدى. مەن سوندا عانا قازاقتىڭ ىرىم-جىرىمدارىنىڭ كوپشىلىگى مادەنيەت ەمەس، قارابايىرلىق ەكەنىن سەزدىم. ال دجون امەريكاندىق حريستيان ءمۇريتى. ول الماتىعا كەلگەندە ماعان:
– سەندەردىڭ وزبەكتەردى ۇناتپاعاندارىڭ جارامايدى. ولار دا سەندەردىڭ مۇسىلمان تۋىسقاندارىڭ، – دەگەن. سوندا قاسىمىزداعى كەيبىر قازاق ستۋدەنتتەر تالاسا-تارماسا شۋلاپ كەتەتىن.
– مەن قازاقتىڭ اداي رۋىنان بولامىن. ادايلار قازاقتىڭ ەڭ تەكتى، سورپا بەتىنە شىعاتىن، قانى اسىل رۋى ەسەپتەلىنەدى، – دەپ. مۇنداي جاعداي كوپ قايتالانۋشى ەدى. سوندا بۇل ۇلتتان نە ءۇمىت قالدى؟..
دجونعا ساباق بەرگەن ۇستازدار، الماتىلىقتار كۇنىنە نەشە ءتۇرلى جيىن، باسقوسۋلار وتكىزىپ، وزدەرىن امەريكاعا ماقتاپ كەپ جاتاتىن. ءبىز دەگەن باي... بىزدە مۇناي كوپ. ءبىز دەگەن اتاقتى... ءدال سول كەزدە مەن بەتىمدى بۇركەپ الىپ وعان:
– مۇندايلاردى ۇناتپايمىن، ارالاسقىم جوق، – دەپ ايتتىم. ول تاڭىرقاعانداي:
– نە ءۇشىن، سەندە سوناۋ الىستان كەپ وتىرسىڭ، ءوز ۇلتىڭدى سۇيمەسەڭ نە ءۇشىن كەلەسىڭ بۇل اراعا، – دەدى. – بۇل سەنىڭ ۇلتىڭ، ءوز قانىڭ...
شىندىعىندا، امەريكالىقتار ارامزا جانە قاتىگەزدەۋ كەلەدى، ءبىراق ول مىنالارمەن سالىستىرعاندا سۇيكىمدىلەۋ...
دجون بۇل ارانىڭ ءمان-جايىن بارعان سايىن ءبىلىپ كەلەدى، ساعان ساتتىلىك تىلەيمىن، دوسىم.
ونىڭ ءدىنى باسقا بولسا دا، كۇنىنە قارا كوجە ءىشىپ، قالتاسىنداعى اقشاسىن قازاقتارعا قاعىپ بەرەتىن. ونىڭ اقشاسىن الاتىنداردىڭ كەيبىرى قايىرشى بولماسا دا، از-مۇز پايداعا كەنەلگىسى كەلەتىن قازاقتار جوق ەمەس. سونداي كەزدە مەنىڭ قانىم قايناپ، جۇدىرىعىمدى الا جۇگىرەتىنمىن. ال دجون مەنىڭ الدىمدى توسىپ: «مەيلى، الا بەرسىن، مەيىر باعىشتاۋ دەگەنىمىز وسى...»، – دەيتىن ەدى. ونىڭ قارىز اقشا بەرۋ داعدىسى وزگەگە ۇقسامايتىن. وعان قارىز العان اقشاڭدى قايتارمايسىڭ... كوپتەگەن قازاقتار ونى "جىندى" دەپ كەلەمەج قىلاتىن، ودان ءجۇز دوللاردان ارتىق اقشا الىپ السا دا، ونىڭ ءجۇزى اينالىپ كەتكەن سوڭ ماعان:
– ايدوس، قاراشى مىنا امەريكاندىققا، اقشانىڭ ءقادىرىن بىلمەيتىن "اۋمەسەر"، كۇندەردىڭ كۇنىندە وسىنىڭ زاردابىن تارتادى، – دەۋشى ەدى بەتتەرى بۇلك ەتپەي. اكەسىنىڭ باسى... دجون، سەن ناعىز ازاماتسىڭ!..
ول مەنىمەن قازاق مادەنيەتى تۋرالى بەرىلە سويلەسۋگە قۇشتار ەدى. «دوسىم، سەن تۇركياعا بارساڭ بولادى. يسلام مادەنيەتىن سەزىنەسىڭ. بۇل جەردەگى قازاقتار سەنى: «جات ءدىننىڭ وكىلى، جوعال!» دەيدى عوي دجون ساعان». سەن ۇنەمى تىلەك تىلەيتىنسىڭ، مەن سەنەن «نەگە؟» دەپ سۇراعانىمدا: «قازاق وزىنە تيەسىلى باقىتىن تاۋىپ الۋى كەرەك. ال كەدەيلەرگە جاقسى كوزقاراستا بولىڭدار. قازاق ۇستازدار وقۋشىلارعا جاۋاپكەرشىلىكپەن قاراسا، وقۋشىلار دا ىنتالى بولار ەدى... ستۋدەنتتەر كۇندە تۇنگى كلۋبقا بارىپ، قۇيرىقتارىن بۇلعاڭداتقانشا، ءبىراز نارسەلەرگە وي جۇگىرتىپ، ءبىلىم ىزدەسە، سوندا عانا قازاق باقىتتى بولار»، – دەيتىنسىڭ...
«سەنەن گورى ول كومەككە مۇحتاج»
قازاق ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتىندەگى فرانسۋز تىلىنەن ساباق بەرەتىن قازاق ۇستاز ءبىر قىز بالانى اياماي بوقتاپ، ونىڭ تاپسىرماسىن بەتىن لاقتىرىپ جىبەردى. سەبەبى، ونىڭ تاپسىرماسىندا قاتەلىكتەر كوپ ەدى. كومپيۋتەر ءمۇعالىمى دە تاپسىرمانى جىرتىپ، ستۋدەنتتىڭ بەتىنە لاقتىرعانعا قۇمار. سول ۇستازدار ەڭ تومەن جالاقى الىپ جۇرەدى دە، وزىنەن ءبىر ساتى جوعارى باستىق كەلسە، الدارىندا قۇرشا جورعالاپ، وزدەرى بوقتايتىن ستۋدەنتتەردەن بەتەر يمەڭدەپ قالۋشى ەدى.
مەن ءبىر كەستەنى سىزعىش ىستەتپەي، قولمەن سىزعانىم ءۇشىن "تاياق جەدىم". ويلاشى، مەن وسى ماقالانى بىرەر قازاقتىڭ كورگەنىن ارماندايمىن. بەيجىڭدە بىردە ءبىر ءمۇعالىم ماعان ءتيىسىپ كورمەگەن ەدى. ال قازاقستاندا 22 جاستاعى اتپال ازامات بولىپ قالعان مەنى ۋنيۆەرسيتەت ۇستازى باسىما ۇردى دا: «ۇيات جوق»، – دەدى. مەن بۇل ىسكە قاتتى اشۋلاندىم. دجون ماعان ءتۇسىندىرىپ: «سەنەن گورى، سول سەنى ۇرعان ءمۇعالىم كوپ كومەككە مۇقتاج. سەن وعان راحمەت ايتۋىڭ كەرەك، – دەدى...
ورازا ايت كۇنى مەن مەشىتتەن شىعىپ كەلە جاتىپ ەدىم، قالىڭ قايىرشى مەنى قورشاپ الدى. دۇرىس، ناماز وتەپ بولعاسىن، قايىر-ساداق بەرۋ پارىز. الايدا بۇل جەردەگى قايىرشىلار شەتىنەن اقشا تالاۋشىعا اينالىپ كەتكەن بە، قالاي؟! مەن اقشا بەرىپ كەلسەم، ەڭ سوڭىندا تۇرعان بىرەۋى مەنەن قايىر سۇرادى. مەن قالتامدا قالماعانىن ايتسام، ول ماعان اشۋ شاقىرىپ، بوقتاپ، جەرگە تۇكىردى... اشۋىمنىڭ كەلگەنىن قارا... كىتاپتا "قايىرشىعا قايىر ەت" دەگەن، ءبىراق بارلىق جارلىعا دەمەگەن سەكىلدى ەدى. تاعى تۇسىنبەگەنىم، مەشىتتىڭ الدىندا مۇنىسى نەسى؟! دجون ماعان مۇنداي ادامداردى ءسۇيۋىڭ كەرەك، تۇرمىس ولاردى مۇشكىل حالگە ءتۇسىرىپ قويعان، امالسىز قايىر تىلەيدى دەگەن بولاتىن.
قوش بول، دجون!
دجون ءبىر جولى تونالىپ قالدى. ول ۇرىنى ۇستاپ العاننان كەيىن، وعان جەكىرۋدىڭ ورنىنا: «سەن قارجىدان تارىعىپ جۇرگەن بولساڭ، مەن ساعان تاعى دا اقشا بەرەمىن، ءبىراق مەنىڭ ءبىر شارتىم بار، سەن ءسوزسىز ۇرلىعىڭدى تاستاپ، جاقسى ادام بولاسىڭ، ءوزىڭ ادال قىزمەت تاۋىپ، تابان ەت، ماڭداي تەرىڭمەن جان باعاسىڭ، وسىعان كەلىسەتىن بولساڭ، مەن ساعان كوپ كومەك قىلامىن، اقشا بەرەمىن» دەگەن. دجون ۇرىلاردى دا ءوز ىنىسىندەي كورىپ، جاناشىرلىق كورسەتەتىن.
دجون كەتكەن كۇنى مەن اۋەجايدا جاپادان جالعىز قۇلازىپ قالا بەردىم. بۇكىل الماتى يەن اتىراپتاي سەزىلدى. بۇل ارادا، قازاقستاندا ءومىر بويى قالۋ دەگەن بولمايدى، كەتۋ كەرەك شىعار. سول كۇنى اۋەجايدان ۇيىمە قاراي ەكى ساعات بويى جاياۋ ءجۇرىپ، ازەر جەتتىم...
(جالعاسى بار)
