"قالا مەن دالا" گازەتى[/caption]
ەرجان مالعاجى ۇلىنىڭ قازاقستان مۇسىلماندارى ءدىني باسقارماسىنىڭ باسشىسى، باس يمام (ءمۇفتي) بولىپ تاعايىندالعانىنا ەكى جىل ءوتتى. مۇفتيلىك قىزمەتتى قولىنا العان تۇستا بارشا جۇرتشىلىق بۇل كىسىنىڭ كىم ەكەنىن، قايدان كەلگەنىن، قايدا وقىعانىن بىلمەي، ءارتۇرلى اڭگىمەنىڭ باسىن قايىردى. بۇعان سەبەپ – ەلىمىزدەگى ءدىني احۋالدىڭ جىل وتكەن سايىن كۇردەلەنە ءتۇسۋى ەدى. ورتالىق ازيادا ءدىني تۇراقسىزدىق قىلاڭ بەرىپ، ەلىمىزدە دە بىرنەشە وقيعالار تىركەلىپ ۇلگىرگەن.
ءتوقتارالى تاڭجارىق
زايىرلى ەل: ەركىندىك كىمنىڭ قولىندا؟
قازاقستان مۇسىلماندارى ءدىني باسقارماسى – مەملەكەتتىك ەمەس ۇيىم. قولىندا ناقتى تەتىگى جوق، قۇزىرەتى شەكتەۋلى. ايتكەنمەن، تۇتاس قوعامداعى ەڭ وزەكتى سالانىڭ ءبىرىن وسى ۇيىم اتقارىپ وتىر.
تاۋەلسىزدىكتىڭ العاشقى جىلدارى يسلام دىنىنە دەگەن قىزىعۋشىلىق حالىق اراسىندا ەرەكشە سيپاتقا يە بولدى. ءدىنسىز قوعامنان قۇتىلعانىنا قۋانعان حالىق اتا ءدىنىن جاتسىنباي، قۇران وقىعاننىڭ ءبارىن مولدا، شاريعات ايتقاننىڭ ءبارىن يمام سانادى. مەملەكەتتىك ساياسات ءدىني كوزقاراس پەن ۇستانىمعا ەركىندىك بەرىپ، ءارتۇرلى ءدىني توپتاردىڭ ەلىمىزگە كەلۋىنە كەدەرگى جاساماي، ولاردىڭ ءىس-قيمىلىنا شەكتەۋ قويماي، مۇمكىندىگىنشە زايىرلىلىقتى ۇستاندى.
«ءدىننىڭ ساياساتتان بولەك» بولۋىنا باسا ءمان بەرىلگەندىكتەن، ەسىك-تەرەزەسى اشىق قوعامعا انتالاعان ءدىني توپتار جاپا-تارماعاي ەندى. ءدىني ەكسپانسيانىڭ جەتپىس ءتۇرلى جولىن جەتىك مەڭگەرگەن وزگە ءدىني اعىمدار دا اڭعال قازاقتى ءوز جولدارىنا تارتۋىن كۇشەيتىپ، ەلىمىزدە مەشىتپەن قاتار، شىركەۋلەر، پۇتحانالار، پاتشا سارايلارى، سيناگوگالار، بىزگە بەيتانىس عيباداتحانالار كۇن ساناپ كوبەيىپ جاتتى.
سوناۋ 2000 جىلدارى جارتى ميلليون قازاق وزگە دىنگە ءوتىپ كەتتى دەگەن ءسوز ەل اراسىن قاۋلاپ، كەزىپ ءجۇردى. ەتەك-جەڭىن ەندى جيعان بيلىكتەگىلەر «زايىرلىلىقتىڭ دا شەگى بولارىن» كەش ءتۇسىنىپ، ءدىني احۋالدى رەتتەۋ ءۇشىن ءتۇرلى زاڭنامالار بەكىتتى. بۇل كەزدە دەموكراتيالىق قۇندىلىقتاردى ءوز ىڭعايىنا ورايلاستىرىپ ۇيرەنگەن اعىمداردىڭ ءبىرازى شۋ شىعارىپ، حالىقارالىق ۇيىمدارعا ارىزدانىپ، وزدەرىنىڭ ءدىني ەركىندىگىنە قول سۇعۋ باستالعانىن مالىمدەپ، ءارتۇرلى ايقاي-شۋ تۋدىرعانى جادىمىزدا. ولاردىڭ ءبىرازىن جونگە سالىپ، كەيبىرىن ەلدەن قۋعانىمەن، ءالى دە بولسا تامىر جايىپ، ورنىعىپ ۇلگىرگەندەرى قانشاما؟!
بۇگىنگى تاڭدا عالامتوردىڭ مۇمكىندىگىن پايدالانىپ، سوناۋ شەتەلدە جاتىپ-اق ءوز ۋاعىزىن جۇرگىزىپ، سوڭىنان ادام ەرتىپ وتىرعان توپتار كوپ. ولاردى شەكتەۋ، اقپاراتىنا توسقاۋىل قويۋ قمدب-نىڭ ەمەس، مەملەكەتتىڭ جۇمىسى. ءبىر سايتتى جاپساڭىز، كۇنى ەرتەڭ ون سايت اشىپ، جۇمىسىن جالعاستىرا بەرەدى. سول ءۇشىن ولارمەن باسەكەلەسە الاتىن ءوزىمىزدىڭ ەلىشىلىك ءدىني سايتتار، اقپارات قۇرالدارى كوپ بولعانى جانە بارىنشا ساۋاتتى، سابىرلى بولعانى ءلازىم.
ال 2003-04 جىلدارى قازاقتاردىڭ وزگە دىنگە ءوتۋى تۋرالى اقپاراتتان گورى، يسلامنىڭ ءوز ىشىندەگى ايتىس-تارتىس باسپا ءسوز بەتتەرىندە بەلەڭ الا باستادى. ەندى ءۇردىس كەرى اينالدى. كۇن ساناپ، اي ساناپ داۋ-داماي ورشىگەنى سونداي، جات اعىمنىڭ ىقپالىنا ءتۇستى، تەررورلىق ارەكەت جاساماق بولدى، ءدىني الاۋىزدىق تۋدىردى دەگەن ايىپپەن توپ-توپ جاماعاتتار قامالا باستادى.
اقپاراتتاردىڭ دەرەگىنە جۇگىنسەڭىز، ەلىمىزدە وزگە ءدىننىڭ جەتەگىنە ەردى دەپ سوتتالعاندار تىم از دا، يسلام ءدىنىنىڭ وزگە تارماعىنا ەندى دەپ قامالعانداردىڭ سانى ەداۋىر مول. سوندا ەركىندىك كىمدەرگە بەرىلدى، بۇدان كىم ۇتتى دەگەن زاڭدى سۇراق تۋادى.
مۇسىلمان مۇسىلمانعا باۋىر ما؟
جوعارىدا ايتقانىمىزداي، وزگە دىنگە قانشا قازاق ءوتىپ، قانشا مۇسىلمان تەرىس جولدا جۇرگەنىن ءبىر قۇدايدىڭ ءوزى بىلەدى. زاڭدى قاتايتقان دا ءجون، ءبىراق زايىرلىلىقتى قايتپەكپىز؟ «مۇسىلمان مۇسىلمانعا باۋىر» ءپرينسيپىن نەگە ۇمىتىپ بارامىز؟ نەگە ءبىر مۇسىلمان سوتتالسا، وزگە ءبىر مۇسىلمان قۋانادى؟ نەگە ەكەۋى دە مۇسىلمان بولا تۇرا، ءبىرىن ءبىرى ولەردەي جەك كورەدى؟ نەگە قازاقتار ءبىر ءدىننىڭ وكىلى بولا تۇرا، وزىندەي ءبىر باۋىرىنىڭ قامالعانىن، باسىنىڭ داۋعا قالعانىن قالايدى؟ نەگە وزگە دىنگە ءوتىپ كەتكەن قازاقتاردىڭ ماسەلەسى جابىق تاقىرىپقا اينالىپ، ءوز دىنىمىزدە جۇرگەندەردىڭ باسى داۋ-دامايدان ارىلمايدى؟ ءقازىر ءوزىن ۇلتشىل سانايتىن ءار قازاقتىڭ كوكىرەگىندە وسى سۇراقتار تۇر.
[caption id="attachment_10098" align="alignleft" width="445"]
باس ءمۇفتي ەرجان مالعاجى ۇلى وزگە ءدىننىڭ قايراتكەرلەرىمەن بىرگە[/caption]
ءدىني احۋالدىڭ مۇنشالىقتى كۇردەلەنۋى 1990 جىلدارداعى بوس ساياسات پەن زاڭىمىزدىڭ سولقىلداقتىعىنىڭ كەسىرى دەسەك تە، «ەشتەن كەش جاقسى» - قۇزىرەتىنە 2000-نان استام مەشىت قارايتىن ءدىني باسقارمانىڭ قولىندا ءالى دە كوپ مۇمكىندىك بار.
مۇسىلمان مۇسىلمانعا باۋىر.
قازاق قازاققا باۋىر.
قمدب-عا ەرجان مالعاجى ۇلى كەلگەلى بەرى باسقارمانىڭ جۇمىسى شيراپ، ساۋاتتى يمامداردىڭ قاتارى كوبەيىپ، ءتارتىپ پەن تالاپ كۇشەيگەنىن بايقاپ ءجۇرمىز. ەڭ باستىسى، ءدىني ساراپشىلاردىڭ قاتارى ءوز ۇلتىمىزدان شىعۋى كەرەك. ەرجان قاجىنىڭ يسلام ءدىنى تەولوگتارىنىڭ قاتارىن كوبەيتۋگە قاۋقارى ەركىن جەتەدى. ويتكەنى...
مايامەروۆ كىم؟
قايتالاي ايتالىق، قازىرگى قازاق قوعامى سان تاراۋ ءدىني توپتارعا بولىنگەن: ءبىرى شييتتىك، ءبىرى سۇننيتتىك، ەندى ءبىرى اتا-بابامىز اتىن ەستىمەگەن اعىمداردىڭ سوڭىندا ءجۇر. ولاردىڭ باسىن بىرىكتىرۋ، ءوزارا راقايلاسىپ ءومىر سۇرۋگە شاقىرۋ كەز كەلگەن باسشىنىڭ قولىنان كەلە بەرمەيدى. ول ءۇشىن ەڭ اۋەلى ۇيىم باسشىسىنىڭ ءوزى ءبىلىمدى بولۋى كەرەك.
زاڭدى قاتايتقان دا ءجون، ءبىراق زايىرلىلىقتى قايتپەكپىز؟ «مۇسىلمان مۇسىلمانعا باۋىر» ءپرينسيپىن نەگە ۇمىتىپ بارامىز؟ نەگە ءبىر مۇسىلمان سوتتالسا، وزگە ءبىر مۇسىلمان قۋانادى؟ نەگە ەكەۋى دە مۇسىلمان بولا تۇرا، ءبىرىن ءبىرى ولەردەي جەك كورەدى؟ نەگە قازاقتار ءبىر ءدىننىڭ وكىلى بولا تۇرا، وزىندەي ءبىر باۋىرىنىڭ قامالعانىن، باسىنىڭ داۋعا قالعانىن قالايدى؟ نەگە وزگە دىنگە ءوتىپ كەتكەن قازاقتاردىڭ ماسەلەسى جابىق تاقىرىپقا اينالىپ، ءوز دىنىمىزدە جۇرگەندەردىڭ باسى داۋ-دامايدان ارىلمايدى؟ ءقازىر ءوزىن ۇلتشىل سانايتىن ءار قازاقتىڭ كوكىرەگىندە وسى سۇراقتار تۇر.
ەرجان مالعاجى ۇلى مايامەروۆ ءمۇفتي بولىپ سايلانعاندا جۇرت «بۇل كىم؟» دەستى. ءومىربايانىنا قىسقاشا توقتالا كەتۋ ارتىقتىق ەتپەس. 1972 جىلى قازىرگى شىعىس قازاقستان وبلىسىندا ۇستاردار وتباسىندا دۇنيەگە كەلگەن. اتا-اناسى ەلگە سىيلى مۇعالىمدەر ەدى. بالاسىنىڭ ساباق ۇلگەرىمى، ءتارتىبى، تازالىققا قۇشتارلىعى كوز سۇيىندىرەتىن. اجەسى بالا ەرجانعا ۇنەمى ءدىني اڭگىمەلەر، قيسسا-داستاندار وقىپ بەرەتىن. ماقانشى اۋدانىنداعى عاني مۇراتبايەۆ اتىنداعى ورتا مەكتەپتى 1990 جىلى ءبىتىرىپ، اسكەري بورىشىن وتەۋگە اتتانادى. 1993 جىلى اسكەردەن ورالعان سوڭ مىسىرداعى ءال-ازھار يسلام ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ شاريعات جانە زاڭ فاكۋلتەتىنە وقۋعا قابىلدانادى. بۇل وقۋ ورنىن 2006 جىلى ءتامامدايدى. دەمەك، 13 جىل بويى ءدىني وقۋدى تاپجىلماي وقىپ، يسلام ءدىنىنىڭ ءتۇپ باستاۋىن – نەگىزگى قاعيداتتارى مەن تاريحىن تەرەڭ زەردەلەگەن جان. بۇعان 2006-2008 جىلدارى مىسىر ءمۇفتياتىنىڭ ءپاتۋا شىعارۋ بولىمىندە ءبىلىمىن جەتىلدىرگەنىن قوسىڭىز. سوندىقتان، مالعاجى ۇلى بۇدان بۇرىنعى ەكى مۇفتيگە قاراعاندا ساۋاتتى. باس ءمۇفتيدىڭ سابىرلىلىعى مەن سالقىنقاندىلىعى دا جۇرتتى ءتانتى ەتەتىندەي.
شىنىن ايتالىق، سوڭعى بىرەر جىلدان بەرى ءدىني توپتار اراسىنداعى ايتىس-تارتىس كۇشەيگەنىمەن، قمدب-نىڭ جۇمىس ىستەۋ ءتارتىبى وزگەرىپ، بەلسەندىلىگى ارتا تۇسكەنى بايقالادى. اسىرەسە، حالىقپەن جۇمىس ىستەۋ جەتىلدىرىلىپ، ۋاعىز بەن ءدىني ءتۇسىندىرۋ باعىتى بۇرىنعىدان گورى وڭتايلى جولدى تاڭدادى. دەگەنمەن، ءالى دە قولعا الار شارۋا شاش-ەتەكتەن عوي دەپ ويلايمىز.
بۇگىنگىنىڭ يمامى
جۋىردا استانا قالاسىندا العاش رەت رەسپۋبليكالىق يمامدار فورۋمى ءوتتى. سول فورۋمدا قازاقستان مۇسىلماندارىنىڭ تۇعىرناماسى بەكىتىلىپ، تالىمدىك قۇجات جاسالىپ، تەرىس اعىمدارعا تويتارىس بەرۋدىڭ جولدارى انىقتالعان. بۇل – وزگە دىنگە، وزگە اعىمعا جاپپاي قارسى شىعۋ ەمەس، ءدىني توزىمدىلىك پەن ءداستۇردى ساقتاي وتىرىپ، ءوزارا سۇحباتتى جانداندىرۋ، كەلىسىم مەن شىنايى پىكىرلەسۋدى قالىپتاستىرۋ، سول ارقىلى جۇرتشىلىقتىڭ ءدىني ساۋاتىن كوتەرۋ ەكەنى باسپاسوزدە ايتىلدى.
يا، ءقازىر بوس ءسوز، قۇر ايقايمەن ەشتەڭەنى وزگەرتە المايسىز. ءدىندى ايتىسپەن، داۋمەن شەشۋ مۇمكىن ەمەس. ەڭ باستىسى، بۇگىنگىنىڭ يمامى قالاي بولۋى كەرەك؟ قانداي بولۋى كەرەك؟ ونىڭ ءدىندى ۇگىتتەۋ، ءتۇسىندىرۋ مەتوديكاسىن قالاي جەتىلدىرگەن دۇرىس؟
وسى سۇراقتاردىڭ باسىن اشىپ، ناقتى ەرەجە قابىلدانعانىنا قۋاندىق. ءمۇفتي مايامەروۆ قولعا العان باستامانى تەك قمدب-نىڭ شارۋاسى دەمەي، بارشا جاماعات قولداعانى، يمامدارعا تىرەك بولعانى، ولاردىڭ اللانىڭ رازىلىعى ءۇشىن اتقارىپ جاتقان ىستەرىنە كومەكتەسىپ، اقپارات قۇرالدارى ارقىلى ناسيحاتتاعانى اۋاداي قاجەت.
مىنانداي ءبىر پيعىل بار: قازاقتاردىڭ وزدەرى جازعان ءدىني تانىمدىق، تۇسىندىرمەلىك دۇنيەلەرگە سەنگىمىز كەلمەيدى، كەرىسىنشە، شەتەلدىك ءبىر عالىمنىڭ (مەيلى، ول كىم بولسا دا) جازعانىنا اۋەستەنەمىز دە تۇرامىز. حالىقتىڭ بويىنداعى بۇل توسقاۋىلدى بۇزۋ ءۇشىن ءوزىمىزدىڭ ءدىنتانۋشىلارىمىز جازعان كىتاپتار نەعۇرلىم كوپ تارالىممەن تاراۋى ءتيىس.
بۇگىنگى تاڭدا عالامتوردىڭ مۇمكىندىگىن پايدالانىپ، سوناۋ شەتەلدە جاتىپ-اق ءوز ۋاعىزىن جۇرگىزىپ، سوڭىنان ادام ەرتىپ وتىرعان توپتار كوپ. ولاردى شەكتەۋ، اقپاراتىنا توسقاۋىل قويۋ قمدب-نىڭ ەمەس، مەملەكەتتىڭ جۇمىسى. ءبىر سايتتى جاپساڭىز، كۇنى ەرتەڭ ون سايت اشىپ، جۇمىسىن جالعاستىرا بەرەدى. سول ءۇشىن ولارمەن باسەكەلەسە الاتىن ءوزىمىزدىڭ ەلىشىلىك ءدىني سايتتار، اقپارات قۇرالدارى كوپ بولعانى جانە بارىنشا ساۋاتتى، سابىرلى بولعانى ءلازىم. يمامدار فورۋمىندا قويىلعان نەگىزگى تالاپ – يمامداردىڭ عالامتوردى جەتىك مەڭگەرىپ، ۋاعىز-ناسيحاتتى كۇشەيتۋلەرى كەرەك دەگەن ۇستانىم. مۇنى تەك سول فورۋم اياسىندا قالدىرماي، ءىس جۇزىندە ىسكە اسىرسا، قانەكي. ءبىز بىرنەشە وبلىستىق مەشىتتەردىڭ سايتتارىنا كىرىپ كوردىك. ءالى دە بولسا سايت دەگەن اتى بار بولعانىمەن، مازمۇندىق جاعىنان ولقى، تاقىرىپتىق اۋقىمدىلىعى تار ەكەنىن بايقادىق. مۇنداي ولقىلىقتىڭ الدىن الۋ قاجەتتىگىن باسا ايتقىمىز كەلەدى.
ءدىني تەولوگتار كوبەيسە...
ماقالانىڭ باسىندا ايتقانىمىزداي، 90 جىلدارى ءدىني كىتاپتاردىڭ ءوزى تاپشى بولدى. ءدىن تۋرالى جازىلعان دۇنيەنىڭ ءبارىن تالعاماي-تارازىلاماي وقي بەردى حالىق. سونىڭ سالدارىن ەندى كورىپ وتىرمىز. ويىنا بەلگىلى ءبىر اعىمنىڭ يدەياسى سىڭگەن حالىق ەكىنشى ءبىر تاراپتىڭ پىكىرىن، تۇسىندىرمەسىن اشىپ قاراعىسى جوق.
مىنانداي ءبىر پيعىل بار: قازاقتاردىڭ وزدەرى جازعان ءدىني تانىمدىق، تۇسىندىرمەلىك دۇنيەلەرگە سەنگىمىز كەلمەيدى، كەرىسىنشە، شەتەلدىك ءبىر عالىمنىڭ (مەيلى، ول كىم بولسا دا) جازعانىنا اۋەستەنەمىز دە تۇرامىز. حالىقتىڭ بويىنداعى بۇل توسقاۋىلدى بۇزۋ ءۇشىن ءوزىمىزدىڭ ءدىنتانۋشىلارىمىز جازعان كىتاپتار نەعۇرلىم كوپ تارالىممەن تاراۋى ءتيىس. جانە ءدىني كىتاپتاردى سۇزگىدەن وتكىزۋ مەحانيزمىن دە جەتىلدىرە تۇسكەن ابزال. ءقازىر ساۋساقپەن سانارلىق ءدىنتانۋشىمىز بار. ال ولاردىڭ ءبىلىم دەڭگەيى، ۇستانىمى مەن پىكىرى تۋرالى ءبىز ەشتەڭە ايتا المايمىز. سەبەبى، بىلمەيمىز. بالكىم، قمدب ءدىني تەولوگتاردى دايارلايتىن ورتالىق اشىپ، مۇمكىندىگىنشە سالانى جەتىك مەڭگەرگەن مامانداردىڭ سانىن ارتتىرۋعا قام-قارەكەت ەتۋى ءتيىس شىعار.
ايتپاقشى، جوعارى وقۋ ورىندارىندا «ءدىنتانۋ» ماماندىعى بار. سول ماماندىقتا ءوزى كىمدەر وقىپ ءجۇر؟ ولار قايدا جۇمىس ىستەۋدە؟ ناقتى قانداي ماماندار شىقتى؟ ءدىنتانۋعا كىم كورىنگەن ەمەس، وسى سالاعا ىنتىق جاستار بارسا، ماماندار تاپشىلىعى ازايار ەدى. قوعام ءۇشىن اسا قاجەتتى ماماندىقتى دايارلاۋ ءۇشىن ءبىلىم جانە عىلىم مينيسترلىگى قمدب-مەن بايلانىس ورناتىپ، دىنگە جاقىن، تانىمى تەرەڭ، ءداستۇرلى وتباسىنان شىققان جاستاردى وسى ماماندىققا تارتۋعا زەر سالسا، نۇر ۇستىنە نۇر بولار ەدى. «ءدىنتانۋشى» دەگەن ديپلومنان گورى، شىنايى ءدىنتانۋشى اسا قاجەت ەكەنىن ءدىن ىستەرى كوميتەتى دە تۇسىنەر دەگەن ويدامىز.
