– عىلىمدا قالاي جەتىستىككە جەتۋگە بولادى؟
– قاي سالادا بولسىن جەتىستىككە جەتۋ ءۇشىن قاجىرلى ەڭبەك پەن ءبىلىم قاجەت. ءوز ىسىڭە دەگەن ماحاببات ءارقانداي قيىندىقتى جەڭۋگە كومەكتەسەدى. مەن سوناۋ 70-جىلداردىڭ باسىندا بۇگىنگى ءال-فارابي اتىنداعى ءقازۇۋ-دىڭ حيميا جانە حيميالىق تەحنولوگيالار فاكۋلتەتىن ءتامامداپ، اسپيرانت اتاندىم. ءاربىر عالىم ءوتۋى ءتيىس عىلىمي ساتىلارىنان – اتاپ ايتقاندا، اعا لابورانتتان پروفەسسور دارەجەسىنە دەيىنگى ارالىقتا 40 جىلدان اسا ۋاقىتتا ءجۇرىپ ءوتتىم. دەسە دە، ايەل بالاسى ءۇشىن وتباسى مەن جۇمىستى قاتار الىپ ءجۇرۋ قيىن. ءوز ويىڭدا جۇرگەن يدەيالاردى، عىلىمي جاڭالىقتاردى جەتكىزۋ، ونى جۇزەگە اسىرۋ وڭاي ەمەس. باقىتىما وراي، مەن بارىنە ۇلگەردىم، سەبەبى مەنىڭ ۇستازدارىم ب.ا.بەرەمجانوۆ، م.ر.تاناشيەۆا، ت.ك.شومبالوۆ سىندى مارعاسقا عالىمدار بولدى.
– حيميا سالاسىندا بىرنەشە شوپتەردى زەرتتەپ، سونىڭ ىشىندە ەلىمىزدە وسەتىن جانتاقتىڭ قىرعىزدىق تۇرىمەن اينالىستىڭىز. وسى جۇمىستارىڭىز قالاي جالعاسىن تاۋىپ جاتىر؟
– مەنىڭ عىلىمي-زەرتتەۋ جۇمىسىمنىڭ ءبىر باعىتى وسى جانتاقتىڭ قىرعىزدىق تۇرىنە باعىتتالعان. 1894 جىلى نەمىس عالىمى شرەنك بالقاش وڭىرىنە ەكسپەديسياعا كەلگەن كەزدە ەلىمىزدە وسەتىن ەرەكشە ءبىر وسىمدىكتى كورگەن. ول كەزدە قازاقتاردى «قىرعىز» دەپ اتايتىن قاتە تۇسىنىكتىڭ سالدارىنان جانتاقتىڭ بۇل ءتۇرى ALHAGI KIRGISORUM SCHRENK دەپ اتالعان. وسى باعىتتاعى زەرتتەۋىمنىڭ ناتيجەسىندە كانديداتتىق ديسسەرتاسيامدى ويداعىداي قورعاپ شىققان بولاتىنمىن. ال دوكتورلىق ديسسەرتاسيامدا وسى جانتاقتان شىعارىلاتىن دارىلىك زاتتاردى وندىرىسكە ەنگىزۋگە ارنالدى.
عىلىمي-زەرتتەۋ جۇمىستاردىڭ ناتيجەسىندە وتاندىق جانتاقتىڭ قىرعىزدىق تۇرىنەن تۇندىرىندى، 40% – قۇرعاق ەكستراكت، «الحيدين» دەگەن بيولوگيالىق بەلسەندى كەشەن جانە ونىڭ نەگىزىندە شىرىن، 5-% جاقپا ماي، گەپاتوپروتەكتورلىق قاسيەت كورسەتەتىن تابلەتكا الىندى. جانتاقتىڭ قىرعىزدىق تۇرىنەن الىنعان تۇندىرىندى تاماقتى شايۋعا، تاماقتاعى باسپانى العان سوڭ، سول ورىندى ەمدەۋگە بىردەن-بىر ەم.
«الحيدين» سۋبستانسياسىنان الىنعان جاقپا ماي تەرى اۋرۋلارىن (قۇرعاق ەكزەمانى)، سونىمەن قاتار، كۇيىكتى جانە كەسىلگەن جەردىڭ تەز جازىلۋىنا اسەر ەتەدى. ال «الحيدين» سۋبستانسياسىنان الىنعان تابلەتكا كارسيل دارىسىنەن كەم تۇسپەيتىن ءوت ايداۋشى، باۋىر تازالاۋشى زات ەكەنى بەلگىلى بولدى. سونداي-اق، «الحيدين» نەگىزىندە حيرۋرگيا، تەراپيا، گينەكولوگيا، دەرماتولوگيا، قىزىل يەك پەن اۋىز قۋىسىنىڭ شىرىشتى قابىعىنىڭ اۋرۋى كەزىندە جانە وتورينولارينگولوگيا، گاستروەنترولوگيا تاجىريبەسىندە اۋرۋلاردى كەشەندى ەمدەۋ بارىسىندا قولدانۋ ۇسىنىلدى. بۇدان وزگە دە پايدالى جاقتارى كوپ.
جانتاقتان الىنعان تۇنباعا، «الحيدين» سۋبستانسياسىنا، ودان الىنعان جاقپا مايعا، شىرىنعا، تابلەتكا ءدارى «حيمفارم» اق-ى مەن بىرىگىپ وندىرىستىك رەگلامەنتتەر جازىلدى. بۇگىندە «حيمفارم» پولياكتاردىڭ قولىنا كوشكەن. سونىڭ سالدارىنان بارلىق جۇمىستار توقتاپ قالدى. 35 جىل بويى بىرگە جۇمىس ىستەگەن «حيمفارمنان» كەتسەم دە، ءۇمىتىمدى ۇزبەدىم، ەندىگى جەردە «روماتقا» بەت بۇرامىز با دەگەن ويىمىز بار.
– بەلگىلى جوبا اياسىندا جۇمىس جاسايسىزدار، زەرتتەۋ جۇمىستارىندا تۋىندايتىن قيىنشىلىقتار بار ما؟
– زەرتتەۋ جۇمىستارى بارىسىندا ءبىر جاڭا زات الامىز، ءبىراق ونىڭ قۇرىلىسىن زەرتتەيتىن قوندىرعىلار جوقتىڭ قاسى. ەگەر قوندىرعىلار بولسا كوبىرەك جۇمىس ىستەۋگە مۇمكىندىك تۋار ەدى. ماسەلەن، زەرتتەۋ كەزىندە اۋەلى بولاشاعى زور شيكىزاتتى انىقتاۋ قاجەت. سونان سوڭ بيولوگيالىق بەلسەندى كەشەن الۋىمىز كەرەك. وسىدان كەيىن عانا ودان زات الامىز. ونىڭ قۇرامى مەن بەلسەندىلىگىن ءبىلۋ ءۇشىن اقىلى تۇردە وزگە ينستيتۋتتاردا زەرتتەۋ جاساتامىز. 10 سىناما الىپ بارساڭ، سونىڭ بىرەۋى عانا بەلسەندىلىك كورسەتۋى مۇمكىن. اقشانى اكتيۆتىلىك كورسەتكەن 1 سىناماعا ەمەس، زەرتتەلىنگەن 10 سىناماعا تولەيسىڭ. نارىق زامانىندا ءبارى اقشاعا كەلىپ تىرەلەدى.
جانتاقتان الىنعان تۇنباعا، «الحيدين» سۋبستانسياسىنا، ودان الىنعان جاقپا مايعا، شىرىنعا، تابلەتكا ءدارى «حيمفارم» اق-ى مەن بىرىگىپ وندىرىستىك رەگلامەنتتەر جازىلدى. بۇگىندە «حيمفارم» پولياكتاردىڭ قولىنا كوشكەن. وسىلايشا بارلىق جۇمىستار توقتاپ قالدى. 35 جىل بويى بىرگە جۇمىس ىستەگەن «حيمفارمنان» كەتسەم دە، ءۇمىتىمدى ۇزبەدىم، ەندىگى جەردە «روماتقا» بەت بۇرامىز با دەگەن ويىمىز بار.
– ءسىز شەتەلدىك جوو-مەن تىعىز بايلانىستاسىز. بارعان ەلدەرىڭىزدىڭ عىلىم سالاسىنا قاتىستى ءبىز ۇلگى الاتىن تاجىريبەلەر بار ما؟
– ماعان پاكىستاننىڭ كاراچي قالاسىنداعى حيميا ينستيتۋتىنىڭ جۇمىس جۇيەسى ۇنادى. ماسەلەن، عىلىمي-زەرتتەۋمەن اينالىساتىن وقۋ ورنى 5 قاباتتان تۇرادى، عيماراتتىڭ 4-5 قاباتىندا تولىعىمەن حيميكتەر جۇمىس ىستەيدى، وسىمدىكتەردەن تۇندىرىندى الىپ، ونى قويۋلاتىپ، فراكسياعا بولەدى، الىنعان فراكسيانى تازارتادى. ءۇشىنشى قاباتقا بولىنگەن ماتەريالدىڭ بەلسەندىلىگىن انىقتاۋعا تاپسىرادى. 10 سىناما بەردىڭىز دەلىك، سونىڭ ىشىندە ەكەۋى عانا بەلسەندىلىك كورسەتسە، قالعاندارىن كەيىنگە قويىپ، الگى 2 سىنامانى ءارى قاراي زەرتتەيسىز. سونىڭ ىشىنەن ەڭ باستى نەگىزگى بەلسەندى زات نە ەكەنىن ءبولىپ، ءۇشىنشى قاباتقا قايتا تاپسىراسىڭ. ەڭ ۇزاق دەگەندە 15-20 كۇننىڭ ىشىندە سپەكتەرلەر ناتيجەسىن الىپ، جاڭا نەمەسە ەسكى زات ەكەنىن انىقتايسىز. ءسويتىپ الىنعان ناتيجەنى كىتاپحانادا وتىرىپ ادەبيەتتەردەن وقىپ، تالداپ، زەرتتەيسىز دە، ارى قاراي جەتەكشىمەن بىرگە تالدايسىڭ. ياعني، عىلىممەن تۇبەگەيلى، تەرەڭ اينالىسۋعا بارلىق مۇمكىنشىلىكتەر قاراستىرىلعان. ءبىزدىڭ ەلىمىزدە دە مۇنداي جاقسى مۇمكىنشىلىكتەردىڭ جۇزەگە اساتىن كۇنى الىس ەمەس دەپ بىلەمىز.
– ءبىز دارىلىك پرەپاراتتار شىعارۋدا يمپورتقا تاۋەلدىمىز. وزىمىزدەن شىعاتىن دارىلەردىڭ جاعدايىنا كوڭىلىڭىز تولا ما؟
– بۇگىنگى كۇنى جىل سايىن عىلىم سالاسىنا بولىنەتىن قارجى كولەمى ارتىپ كەلەدى. دەسە دە، فارماسيەۆتيكا سالاسىندا بىزدە ايتارلىقتاي جەتىستىكتەر شامالى. سەبەبى، ەلىمىز دارىلىك پرەپاراتتار شىعارۋدا شەتەلدىك وندىرۋشىلەرگە تاۋەلدى. ناقتىراق ايتساق، ەلىمىزدە 10 پايىز عانا دارىلەر وزىمىزدەن شىعارىلادى. ەلباسى ن.نازاربايەۆ بۇل كورسەتكىشتى 40-50 پايىزعا كوتەرۋدى ۇسىندى. ءبىر وكىنىشتىسى سول – اۋىز تولتىرىپ ايتاتىن فارماسيەۆتيكالىق وندىرىستەر قايدا؟ شەتەلدە شىققان ونىمدەردى الىپ كەلىپ، سىرتىنا «Made in Kazakhstan» دەپ جازىپ ساتادى. ءبىزدىڭ كافەدرادا جاسالعان بىرنەشە جاڭا دارىلىك زاتتار بار. سول زاتتار ەكونوميكالىق جاعىنان قولايلى، تيىمدىلىگى جوعارى بولسا دا، ىسىرىلىپ قالا بەرەدى.
ونىڭ ۇستىنە بىزدەگى پسيحولوگيالىق احۋال باسقاشا. جوباڭا بۇگىن اقشا قۇيىلسا، ەرتەڭ اقشاسىن سۇرايدى. ال جوبا جۇزەگە اسىپ، ناتيجە بەرۋى ءۇشىن ۋاقىت پەن ءتوزىم قاجەت. بۇل رەتتە دە وتاندىق ونىمدەرگە دەگەن حالىقتىڭ كوزقاراسىن وزگەرتۋ كەرەك. كوپشىلىك ادامدار وزىمىزدەن شىعىپ جاتقان دارىلەرگە سەنىمسىزدىكپەن قارايدى. پايداسى از كەيبىر شەتەلدىك دارىلەردى ساپالى سانايدى، ويتكەنى ولاردىڭ جارناماسى جەر جارادى جانە وتاندىق ونىمدەردىڭ ساپاسى تومەن دەگەن جالاڭ تۇسىنىكتىڭ شەڭبەرىنەن شىعا الماي جاتادى. دەگەنمەن ءبىزدىڭ مەملەكەتتە دە ۇلكەن وزگەرىستەر بولادى دەگەن ءۇمىتىم زور.
ارايلىم بيمەندييەۆا،
«ۇعتاو» اق-ى قوعاممەن بايلانىس قىزمەتكەرى.
