«رۋحاني جاڭعىرۋ» باعدارلاماسىن ىسكە اسىرۋ جونىندەگى ءىس شارلار جوسپارىنا سايكەس قۇرىلعان «جاڭا ءالىپبي جاڭا ءداۋىر باستاۋى» اتتى الماتى وبلىسىنىڭ اقپاراتتىق ءتۇسىندىرۋ جۇمىس توبى دا ايماق بويىنشا ناسيحاتتاۋ جۇمىسىن باستاپ كەتتى.
اقپاراتتىق-ناسيحاتتىق توپ مۇشەلەرى بۇل جولى جەتىسۋ وڭىرىندەگى حالقى كوپ شوعىرلانعان ەڭبەكشىقازاق اۋدانىندا بولدى.
ەلدىمەكەن تۇرعىندارىنا قازاق ءتىلىنىڭ لاتىن الىپبيىنە اۋىسۋ قانداي مۇمكىندىكتەر اكەلەتىنىن ءتۇسىندىرۋ ءۇشىن توپتىڭ بەلدى مۇشەلەرى اۋىل حالقىمەن جۇزدەسىپ، پىكىر الماستى.
ەڭ الدىمەن تابان تىرەگەن ەلدى مەكەن شەلەك اۋىلدىق وكرۋگى بولدى. اۋىلدىق اكىمدىكتىڭ ءماجىلىس زالىندا وتكەن باسقوسۋدى وكرۋگ اكىمى ەسەنعالي ەسەنحانوۆ اشىپ، جينالعان قاۋىمعا توپ مۇشەلەرىن تانىستىرىپ ءوتتى.
قازاق ءتىلىن لاتىن الىپبىينە كوشىرۋگە قاتىستى العاشقى ءسوز
ءى. جانسۇگىروۆ اتىنداعى جەتىسۋ مەملەكەتتىك ۋنيۆەرسيتەتى قازاق ءتىلى مەن ادەبيەتى كافەدراسىنىڭ وقىتۋشىسى، فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ كانديداتى، دوسەنت سايلاۋ قوجاعۇلوۆقا بەرىلدى.
– لاتىن الىپبيىنە كوشۋ كەشە نەمەسە بۇگىن قوزعاپ جۇرگەن ماسەلە ەمەس. وسىدان بىرنەشە جىل بۇرىن ەلباسى بۇل ماسەلەنى ءبىزدىڭ الدىمىزعا ماقسات ەتىپ قويدى. بۇل قازاق حالقىنىڭ لاتىن الىپبيىنە كوشۋى ەمەس، قايتا ورالۋى دەپ ايتساق بولادى... ال وسى جۇمىستى قولعا العان اقپاراتتىق ءتۇسىندىرۋ توبىنىڭ ماقسات-مىندەتى ەلدى ۇگىتتەۋ ەمەس، لاتىن گرافيكاسى تۋرالى كەڭىنەن ماعلۇمات بەرۋ. بۇل جۇزدەسۋدە تەك ءبىز عانا سويلەپ قالماي، سىزدەردىڭ دە وسىعان قاتىستى وي پىكىرلەرىڭىزدى تىڭداۋ ءۇشىن كەلدىك، – دەپ سايلاۋ قاجىبەك ۇلى جاڭا گرافيكانىڭ ەنگىزىلۋى ءبىلىمنىڭ الەمدىك دەڭگەيگە جەتۋىن، تەحنولوگيانىڭ دامۋىنا جانە جاستار اراسىندا باسەكەلەستىكتى وربىتە تۇسەتىندىگىن ايتتى.
– تاريحىمىزدان بەلگىلى قازاق جازۋى قانشاما رەفورماعا ۇشىرادى. بىزدە رۋدنيكالىق جازۋ، توتە جازۋ دا بولدى. لاتىن گرافيكاسىن دا كوردىك، كيريلل جازۋىندا دا جازدىق. ەندى قايتا لاتىن گرافيكاسىنا قايتا ورالىپ وتىرمىز، – دەپ باستادى ءسوزىن ءى. جانسۇگىروۆ اتىنلاعى ءجمۋ-دىڭ قازاق ءتىلى مەن ادەبيەتى كافەدراسىنىڭ مەڭگەرۋشىسى، فيلوسوفيا دوكتورى اينا راحيموۆا.
– مۇنىڭ ءبارى نە ءۇشىن قاجەت؟ ءتىلىمىز سول قازاق ءتىلى ەمەس پە؟! ەندەشە، وسى ءبىر نارسەنى قاراپايىم بەينەلى تۇردە اشىپ ايتسام دەيمىن. ءتىل دەگەنىمىزدىڭ ءوزى ءتىرى قۇبىلىس. ادامنىڭ اعزاسى سياقتى قامقورلىق كورمەسە ول دا ازادى، توزادى. ءتىپتى ءولۋى دە مۇمكىن. وعان دالەل – لاتىن ءتىلى. ءقازىر الەمدە لاتىن ءتىلى دەگەن ءولى ءتىل. ءبىراق، لاتىن جازۋى الەمدى، عالامتوردى كەڭ تارالعان. ەندى ءبىز سوعان ويىسىپ وتىرمىز. ءبىزدىڭ ءتىل سول ءتىلدىڭ قاتارىنا قوسىلماس ءۇشىن قازاق ءتىلىنىڭ جازۋى دۇرىس بولۋى كەرەك. نە ءۇشىن؟ سەبەبى ءبىز تىلىمىزبەن ايتاتىن نارسەلەر ءبىزدىڭ ويىمىز، تىرشىلىگىمىز عوي. سايىپ كەلگەندە تىلىمىزبەن ايتىلعان دۇنيەنىڭ بارلىعى ءبىزدىڭ تاريحىمىز. ال تاريحىمىز قايدا باسىلادى؟ البەتتە، جازۋ ارقىلى تاسقا باسىلادى. ءبىزدىڭ تىلىمىزدەن شىققان نارسە جازۋ ارقىلى ۇرپاققا قالادى دەسەك، وندا جازۋىمىز قانداي بولۋى ءتيىس؟ جازۋىمىز ءوز دەڭگەيىندە، ءوزىنىڭ ۇلتىنا ساي، ءوزىنىڭ قازاقيلىق ءيىسىن سەزىندىرىپ تۇرۋى ءتيىس. سول ءۇشىن ءبىز جازۋىمىزدى رەفورما جاساۋ جولىندا شىرىلداپ ءجۇرمىز. ءقازىر قوعامدا لاتىن گرافيكاسىنا كوشۋ تۋرالى ءارتۇرلى ويلار وربۋدە. ءتىپتى، وسى جازۋ كەرەك پە، جوق الدە كيريلليسادا قالعانىمىز دۇرىس پا دەگەن سانادا سان ءتۇرلى ويدىڭ ورىن الماسى ءۇشىن ءارقايسىمىز جۇرەگىمىزبەن جازۋدىڭ نە ءۇشىن قاجەت ەكەندىگىن جەتە ءبىلۋىمىز كەرەك. ويتكەنى، جازۋدىڭ ءمانىسى ءبىزدىڭ ءتىلىمىزدى ساقتاپ قالۋدا جاتىر، – دەگەن اينا مارات قىزى ءوز سوزىندە لاتىن گرافيكاسىنا كوشۋدەگى ءبىرقاتار ءتيىمدى اسپەكتىلەردى دە تىلگە تيەك ەتتى.
قازاق ءتىلىن لاتىن ءالىپبيىن كوشۋگە قاتىستى ءتۇسىندىرۋ بويىنشا توپتىڭ بەلدى مۇشەلەرىنىڭ ايتۋىنشا، لاتىن الىپبيىنە كوشۋىن بولاشاقتىڭ مۇددەسى دەپ قاراۋعا ءتيىسپىز. ءبىز ەرتەڭگى تاريحقا تاڭبالانىپ جازىلىپ قالاتىن دۇنيەلەردىڭ ساۋاتتى جازىلۋىن، ءوزىمىزدىڭ ۇلتتىق ەرەكشەلىكتەردى ايقىنداپ قالۋىن كوزدەۋىمىز كەرەك. لاتىن گرافيكاسى قازاق ءتىلىن، قازاق جازۋىن قازاقيلاندىرۋ ءۇشىن اسا قاجەت.
سونىمەن قاتار، ءالىپبيدى قابىلداۋ جازۋ رەفورماسىنىڭ تەك باسى عانا ەكەنىن ايتادى ءتىل ماماندارى. ولاردىڭ سوزىنشە، جازۋ رەفورماسى تىلىمىزدە بار سوزدەردىڭ جازۋ ەرەجەسىن جاساقتاپ، قالىپتاستىرىپ جاريالاۋمەن عانا بىتەدى. ماسەلەن، كيريلليسا 1940 جىلى قابىلدانسا، ال جازۋ ەملەسى تەك 1957 جىلى عانا جارىق كوردى. بۇل دەگەنىڭىز، ون جەتى جىل بويىنا قازاقتىڭ سوزدەرىنىڭ جازىلۋ ءتارتىبى جاسالدى. ەندەشە، بۇل، ءقازىر ءبىزدىڭ ۇلكەن جازۋ رەفورماسىنىڭ الدىندا تۇرعاندىعىمىزدى ەسكە سالادى. دەي تۇرعانمەن، مۇنىڭ ءبارى سول قيىندىقتان وتۋگە لايىقتى. سەبەبى، بۇل ءبىزدىڭ بولاشاعىمىزعا، ۇلتتىق ەرەكشەلىگىمىزدى ايقىنداۋعا ءوزىنىڭ جەڭىلدىگىن بەرمەك.
سونداي-اق جيىندا وبلىستىق «جەتىسۋ» گازەتى باس رەداكتورىنىڭ ورىنباسارى، توپتىڭ بەلدى مۇشەسى جۇماتاي وسپان ۇلى دا ءسوز الدى. ءوز سوزىندە ول لاتىن الىپبيىنە كوشۋ ۇلت بولاشاعى ءۇشىن جاسالىپ جاتقان يگى باستاما ەكەندىگىن ايتىپ، وسى توڭىرەكتە تۇششىمدى ويلارىن ورتاعا سالدى.
مۇنان كەيىن ءسوز العان الماتى وبلىسىنىڭ تىلدەردى دامىتۋ جونىندەگى باسقارماسىنىڭ ءبولىم باسشىسى تۋعاناي راحىمبەرلينا قازاق ءتىلىن لاتىن الىپبيىنە كوشىرۋگە قاتىستى باسقارما تاراپىنان وبلىس كولەمىندە اتقارىلىپ جاتقان جوسپارلى جۇمىستار جايلى تىلگە تيەك ەتتى. سونىمەن بىرگە لاتىن گرافيكاسىن قابىلداعاندا قانداي جەڭىلدىكتەر مەن مۇمكىندىكتەر قاراستىرىلعانى، جەتىستىكتەرگە جەتۋ جولدارى تۋرالى دا كەڭىنەن باياندادى.
توپ مۇشەلەرىنىڭ تۇششىمدى ويلارىن تىڭداعان كوپشىلىك قاۋىم دا ءۇنسىز قالماي وزدەرىنىڭ ساۋالدارىن قويىپ، قاناعاتتانارلىق جاۋاپ الدى. وسى تۇستا قازاق ءتىلى مەن ادەبيەتى ءپانىنىڭ ءمۇعالىمى بولىپ جۇمىس ىستەيتىن روزا توقتاسىن قىزى تەلەارنالارداعى جۇرگىزۋشىلەردىڭ «ڭ، ع» سەكىلدى دىبىستاردى ايتا المايتىنىندىعىنا ىشتەي قىنجىلاتىنىن، لاتىن الىپبيىنە كوشكەن كەزدە وسىنداي كەمشىن ارەكەتتەردىڭ ورنى تولىساتىنا سەنىم ءبىلدىردى.
كەزدەسۋ سوڭىندا وكرۋگ اكىمى ەسەنعالي ەسەنحان ۇلى بارلىق قاتىسۋشىلار اتىنان اقپاراتتىق-ناسيحاتتىق توپقا كەزدەسۋ وتكىزگەندەرى ءۇشىن العىسىن ايتتى.
