– سۇلتانحان مىرزا، ءبىز ءاليحان بوكەيحانوۆتى تەك الاشوردانىڭ قۇرۋشىسى، كوشباسشىسى دەپ قانا بىلەمىز، ول كىسىنىڭ ءومىرىنىڭ كوپتەگەن تۇستارىنان بەيحابارمىز. ال ءسىز وسى ءبىر ايبىندى تۇلعانى زەرتتەۋگە 20 جىلداي ءومىرىڭىزدى ارناپ، سونىڭ ناتيجەسى رەتىندە توم-توم ەڭبەكتەر شىعارىپ وتىرعان ادامسىز. ءبىز بىلمەيتىن ءاليحان بوكەيحانوۆ كىم؟
– ءبىز بىلمەيتىن بوكەيحانوۆ – ەڭ الدىمەن، الاش قوزعالىسىنىڭ ستراتەگياسى مەن تاكتيكاسىن ايقىنداپ بەرگەن تۇلعا. بۇعان ءبىر عانا مىسال كەلتىرەيىن، 1731 جىلى ءابىلحايىر حان باستاعان كىشى ءجۇز رەسەيگە قوسىلدى.
1750-60 جىلدارى ورتا ءجۇز، تەك XIX عاسىردىڭ سوڭىندا بارىپ ۇلى ءجۇزدىڭ رۋ-تايپالارى بىرتىندەپ كىردى. ءبىز وسى تاريحي فاكتىگە نەگە نازار اۋدارمايمىز؟
وسى كەزدە بىرىككەن ۇلت ەمەس، بولەك-بولەك ءۇش ءجۇز بولدى. بۇل دەگەن سول كەزدەگى قۋاتتى قازاق حاندىعىنىڭ بولماعاندىعىن كورسەتەدى. سوندىقتان ءبىز بۇگىن «قازاق قۇلدىققا ۇلت رەتىندە تۇتاس، ەرىكتى بارعان جوق» دەي الامىز. الەكەڭنىڭ 1903 جىلى شىققان «يستوريا كيرگيزسكوگو كرايا» دەگەن كىتابىن وقىپ قاراساڭىز، «قازاق» دەگەن كوزدىڭ قايدان شىققانىنا ۇڭىلەدى.
سول كىتاپتا ءاليحان بوكەيحانوۆ: «قازاقتىڭ ميفتىك اتاسى بار، ول – الاش» دەيدى. ءسويتىپ، وزدەرى ۇلتتىڭ باسىن بىرىكتىرىپ، تاۋەلسىز ەل ەتەتىن پارتيا اتاۋىن «الاش» دەپ الدى.
سولايشا پاتشاعا جەكە-جەكە رۋ بوپ كىرگەن قازاق قۇلدىقتان شىعار كەزدە ءبىر ۇلت بولدىق، ونى جۇزەگە اسىرعان كىم؟ ءاليحان! ءبىز بىلمەيتىن الەكەڭنىڭ ءبىر قىرى، مىنە، سول.
ەكىنشىدەن، «ءوزىنىڭ وتكەن تاريحى جوق حالىق حالىق بولمايدى» دەپ، ول كىسى ءبىرىنشى بولىپ قازاقتىڭ تاريحىن جازۋعا كىرىستى.
1903 جىلى، سوسىن 1910 جىلى «قازاق» گازەتىندەگى «تۇرىك بالاسى» دەگەن اتپەن جازعان الەكەڭنىڭ ماقالالارىن وقىپ شىعىڭىزشى. سوندا ول كىسى قازاق حاندارىنىڭ ورىس پاتشالارىمەن حات الماسقاندارى تۋرالى تاريحي فاكتىلەردى ءتىزىپ جازىپ، ءتىپتى قازاق حاندارىنىڭ پاتشاعا بارىپ، سالەم بەرىپ، ءسويتىپ، ولاردان اتاق-داڭق پەن شەن، قىمبات سىي العاندىقتارىن، ءسويتىپ، سوڭىندا ورىستاردىڭ قازاقتى قارۋمەن ەمەس، اتاق پەن اقشاعا ساتىپ العاندىعىن ايتادى.
– العاش ابايتانۋدى باستاپ كەتكەن دە وسى – ءاليحان بوكەيحانوۆ. ءبىر دەرەكتەردە ءاليحاننىڭ ابايمەن الىس تۋىستىعى جايلى ايتىلادى. وسى قانشالىقتى شىندىققا جاناسىمدى؟
– كوپ ادام ابايدىڭ اعاسى قۇدايبەردىنىڭ بايبىشەسى مەن ءاليحان بوكەيحانوۆتىڭ شەشەسى ءاپالى-سىڭلىلى بولعانىن بىلە بەرمەيدى. ءبىراق ءاليحان ابايدى تۋىسى بولعاندىقتان ەمەس، قازاقتىڭ ۇلىسى بولعاندىقتان تانىتۋ كەرەك دەپ تاپتى.
1904 جىلى الەكەڭ ومبىدا جۇرگەندە، ەلدەن ابايدىڭ قايتىس بولعاندىعى جايلى قارالى حابار جەتەدى. ەستي سالا ول كىسى ابايدىڭ بالالارىنا حات جازادى. ول حاتتا ءاليحان نۇرمۇحاممەد ۇلى كوپ ۇزاتپاي، ەل اۋزىندا قالعان اقىننىڭ بارلىق شىعارمالارىن جيناپ، سونداي-اق قولجازبالارىن بىرىكتىرىپ، جيناق شىعارۋ كەرەكتىگىن ايتقان بولاتىن.
ابايدىڭ بالالارى حاتتى الىسىمەن، قولدارىنداعى مالدارىن ساتىپ، اقشا مەن قولجازبانى كاكىتايدان ءاليحان بوكەيحانوۆقا بەرىپ جىبەرەدى. كوپ ۇزاماي، 1905 جىلدىڭ كۇزىندە «سەميپالاتينسكيي ليستوك» گازەتىنىڭ ءۇش بىردەي سانىنا ءاليحاننىڭ ابايدىڭ شىعارماشىلىعى جايلى كولەمدى ماقالالارى شىقتى.
ءدال وسىنداي اباي جايلى ءبىر كىتاپقا جۇك بولارلىق دۇنيەنى قىسقا دا نۇسقا ەتىپ سىيعىزا بىلگەن باسقا ماقالانى مەن ەكىنشى كەزدەستىرگەنىم جوق. ابايدى ەۋروپانىڭ گەتە، بايرون سىندى الىپ اقىندارىمەن سالىستىرىپ، باعا بەرەدى. سول ماقالاسىنىڭ سوڭىندا ءاليحان ونىڭ ابايدىڭ نەمەرە ءىنىسى كاكىتاي ىسقاق ۇلىنىڭ كومەگىمەن جازىلعاندىعىن ايتا كەلە، ەندى اقىننىڭ شىعارمالار جيناعىنىڭ تاياۋ ۋاقىتتا يمپەراتورلىق رەسەيدىڭ گەوگرافيا قوعامىنىڭ باتىە ءسىبىر بولىگىنە قاراستى سەمەي بولىمشەسىنەن شىعاتىنىنان جۇرتشىلىقتى قۇلاعدار ەتىپ وتەدى.
ءبىراق كوپ ۇزاماي دۋماعا سايلاۋ باستالىپ كەتتى، ودان كەيىن الەكەڭنىڭ ءوزى قۋدالاۋعا ءتۇستى، سول سەبەپتى ول جيناقتى سەمەيدەن شىعارۋعا رۇقسات بەرمەگەن بولار، ايتەۋىر، قاماۋعا الىنعان كەزىندە ءاليحاننىڭ پورتفەلىندە اباي ولەڭدەرىنىڭ جيناعى قولجازبا كۇيىندە بولىپتى.
ءاليحان نۇرمۇحاممەد ۇلى ءوزى تەرگەۋگە الىنعاندا، سول قولجازبانى قۇرتىپ جىبەرمەسىن دەپ سوتقا ارىز جازادى.
«مەن تۇتقىندالعاندا، پورتفەلىمدە قازاقتىڭ ۇلى اقىنى اباي قۇنانبايەۆ ولەڭدەرىنىڭ قولجازباسى بار. ونىڭ قۇنى – 5000 رۋبل». بىرەۋ-مىرەۋدىڭ كولى ءتيىپ، قۇرتىپ، ورتەپ جىبەرمەسىن دەپ قولجازبانىڭ قانشالىقتى قۇندى ەكەنىن ادەيى جازعان.
اقىرىندا 1906 جىلدىڭ 30 ساۋىرىندە ول كىسى دۋماعا سايلاۋشى بولىپ سايلانعاننان كەيىن، زاڭ بويىنشا ونى قاماۋدان شىعارۋعا ءماجبۇر بولدى. سوسىن دۋماعا دەپۋتات بولدى دا، ستولىپين ۇكىمەتىنە قارسى كۇرەس باستالدى سول تۇستا.
ءسويتىپ، الەكەڭ ءبىراز كەشىكسە دە، سەمەيدەن شىعارا الماعان ابايدىڭ تۇڭعىش شىعارمالار جيناعىن پاتشا ۇكىمەتىمەن، 1909 جىلى سول تۇستاعى ستولىپين باستاعان رەسەيدىڭ رەاكسياشىل ۇكىمەتىمەن ەرەگىسىپ ءجۇرىپ، سانكت-پەتەربۋرگتەن بىر-اك، شىعاردى.
– ءاليحان بوكەيحانوۆتىڭ اتاقتى بوكەي ورداسىنىڭ حانى تۇقىمىنان شىققانىن، قازاقتىڭ تاۋەلسىزدىگىن كوكسەگەن الاش پارتياسىنىڭ كوشباسشىسى ەكەندىگىن بىلە تۇرا، كوپكە دەيىن كەڭەس ۇكىمەتىنىڭ ءوزى وعان ءتىسىن باتىرا المادى.
ول كىسىنى 15 جىلداي ماسكەۋدە مىرزاقاماقتا ۇستادى. سوندا بولشيەۆيكتەردىڭ وزدەرى ءۇشىن «ءقاۋىپتى» ادامدى بىردەن اتىپ تاستاۋعا تەگەۋرىنى جەتپەدى مە؟
– ءاليحان حان تۇقىمى بولعاندا دا، ەسەپتەپ قاراساق، شىڭعىس حاننىڭ 23-ۇرپاعى ەكەن.
تورەلەردىڭ، نەگىزىنەن، سول شىڭعىستان تاراعان ۇرپاق ەكەنى داۋسىز عوي. ال باي دەسە، حان ۇرپاعى دەسە، توبە شاشى تىك تۇراتىن بولشيەۆيكتەر نەگە ءاليحاندى بىردەن اتىپ تاستامادى دەگەنگە كەلسەك، بولشيەۆيكتەر – ماركسيستەر، الەكەڭ سول ءسىبىر ايماعىنا ماركسيزمدى ناسيحاتتاعان بىردەن-بىر ادام بولعان. سول ءۇشىن الەكەڭدى ماسكەۋگە الىپ كەلگەن دە – لەنيننىڭ ءوزى. لەنين دە، ونىڭ ۇزەڭگىلەستەرى دە ءاليحان بوكەيحانوۆتى ۇلت كوسەمى رەتىندە، ساياسي تۇلعا رەتىندە سىيلاعان.
سوندىقتان سونداي ادامدى بىردەن اتىپ تاستاۋعا ولاردىڭ مورالدىق قاقىسى بولمادى. ونداي كوسەمىن بىردەن اتىپ تاستاسا، ەلى كوتەرىلىپ كەتپەي مە؟
الەكەڭدى ماسكەۋگە الىپ كەتكەندەگى ءبىرىنشى سەبەپ ول كىسىنى، ەڭ الدىمەن، ەلىنىڭ ەسىنەن شىعارۋ كەرەك بولدى.
ەكىنشىدەن، ونىڭ ءىزىن باسقان ۇزەڭگىلەستەرىنىڭ كوزىن جويىپ، سوسىن ءۇشىنشى كەزەكتە بارىپ ءاليحان بوكەيحانوۆقا اۋىز سالدى.
ونى تەك ستالين عانا اتۋعا بۇيرىق شىعاردى. سەبەبى ستالين كەزىندە قاراقشى بولعان ادام، سوندىقتان بيلىك باسىنا كەلگەنىمەن، نە ماركسيزمگە، نە لەنينيزمگە سەنبەي، ءتىپتى بيلىكتەگى وزىنە قارسى شىعادى دەگەن ۇزەڭگىلەستەرىن دە قىرىپ تاستادى.
ءاليحاننىڭ جەرلەنگەن جەرىن دە ۇزاق ۋاقىت قۇپيا ۇستاپ كەلگەن سەبەبى – كەڭەس ۇكىمەتى كوزى تىرىسىندە ول كىسىدەن قانشالىقتى قورىقسا، ونىڭ ارۋاعىنان دا سونشالىقتى قورىقتى.
شىندىعىندا، ول كىسىنىڭ سۇيەگىن دە قالدىرماي وتقا ورتەپ، كۇلىن عانا شاشىپ جىبەرگەن. ايگىلى «دونسكوي زيراتىنا» بارىپ، ديرەكتورىمەن جولىققانىمدا، ول كىسى وسى شىندىقتى مويىندادى.
ەندىگىدە ونى جاسىرۋدىڭ نە قۇنى قالدى؟
ياعني، رەپرەسسيا كەزىندە 5مىڭ ادامدى اتىپ تاستاپ، كرەماتورييگە ورتەگەن دە، الگى جەرگە كۇلىن توگىپ وتىرعان. ايتپەسە، 5مىڭ ادامنىڭ سۇيەگى الاقانداي جەرگە قالاي سىيادى؟..
– قاراپ وتىرساق، قايتا سول ماسكەۋدە وتىرىپ ول كىسى ەلدەگى احاڭ، جاقاڭ سىندى ىنىلەرىمەن بايلانىسىپ، بوستاندىقتاعىدان ەكى ەسە ارتىق ءىرى ىستەر اتقارعان سياقتى. بۇل ول كىسىنىڭ وزىنە تونگەن قاتەردى سەزىنگەندىگىنەن بە، الدە باسقا دا سەبەپتەرى بار ما؟
– ول كەز، بىرىنشىدەن، الەكەڭنىڭ ساياسي قايراتكەر رەتىندە ابدەن پىسىپ-جەتىلگەن تۇسى بولاتىن. الەكەڭنىڭ «وسەنششيك زەملي» دەگەن تاعى ءبىر ماماندىعى بولعان.
سول بويىنشا ول كىسى قازاقستانعا جاسالعان ءتورت ەكسپەديسياعا قاتىسىپ، ءوز ەلىن بەس ساۋساعىنىڭ سالاسىنداي، ءوزىنىڭ تۋعان بالاسىنداي بىلگەن. قازاقستاننىڭ قاي تۇكپىرىندە قانداي بۇتا ءوسىپ، قاي جەردىڭ مال وسىرۋگە قولايلىلىعىن، بىلايشا ايتقاندا، اۋىل شارۋاشىلىعىن دا، مادەنيەتىن دە، ادەبيەتىن دە تۇگەل زەرتتەپ شىققان.
1908 جىلى سانكت-پەتەربۋرگتە شىققان «سيبيرسكيە ۆوپروسى» گازەتىنە جازعان ماقالاسىندا: «ءقازىر قازاقستانعا كوشىپ كەلىپ جاتقان كەلىمسەكتەردىڭ كوبى مال شارۋاشىلىعىمەن اينالىسا باستادى. سوندا ولار سول ءۇشىن كەلىپ جاتىر ما؟ قازاق دالاسى بەلگىلى ءبىر مولشەردە مال اسىراۋعا جارايدى، الايدا ول مالدىڭ سانى قازاقستاندا ءقازىردىڭ وزىندە جەتكىلىكتى. وندا كەلىمسەكتەر قازاقستانعا نەگە قاجەت؟» دەپ جازادى.
ول كىسى سونداي-اق قازاق دالاسىن كوكتەمدە قۇلپىرىپ، كۇزدە جالماۋىز كەمپىردەي قورقىنىشتى كەيىپكە ەنەتىنىن ايتىپ، ادەيى كەلىمسەكتەردى قورقىتادى.
بۇل – تەك ۇركىتۋ عانا ەمەس، استارلى شىندىق تا. سەبەبى قازاق جەرىنىڭ تەك ۇستىڭگى قاباتى عانا قۇنارلى، سوندىقتان ونى جىرتسا، استىڭعى جاعىنان ۋدىڭ جەلمەنەن ۇشىپ، دالانىڭ قۇنارسىز شولگە اينالاتىنىن عالىم سول كەزدە بىلگەن.
ال ءبىز بۇل شىندىققا تىڭ جەردى يگەرۋدىڭ زاردابىن ابدەن تارتقاننان كەيىن عانا كوز جەتكىزدىك. قازاقتىڭ جەرى ءۇشىن قانشاما تەر توككەن، ءتىپتى تىلىمدەي جەردى دە وزگەگە بەرمەۋگە جانۇشىرا شىرىلداعان تۇلعا دا وسى – ءاليحان. سانكت-پەتەربۋرگتە، ومبىدا، ورىنبوردا، سەمەيدە شىعىپ تۇرعان باسىلىمدارعا ورىسشا، قازاقشا ماقالالار جازىپ، «ەي، قازاقتار، 15 دەسياتينا جەردەن الۋشى بولماندار! قالا بولام دەپ قۇتىرماڭدار! جەرسىز قالاسىندار! ورىس نەگە جەردى بۇلاي ءبولىپ، قازاقتى جارىلقاپ جاتىر؟ ويتكەنى قالعان جەردىڭ بارلىعىن الىپ قويىپ، ءوز كەلىمسەكتەرىنە بەرمەك. سوندىقتان ازىرگە قالا بولۋعا قۇمارتپاي، كوشپەندى بولىپ قالۋ ارقىلى كەڭ-بايتاق جەرىڭدى ساقتاپ قال» دەپ شىرىلدادى ول.
بۇل – كوسەمنىڭ ءسوزى عوي! الەكەڭ ءوز تۋعاندارىنىڭ اراسىندا وتىرعاندا، ۇنەمى «قازاق ءالى ەسى كىرمەگەن بالا سياقتى: ونى ەركەلەتىپ قولىڭا كوتەرسەڭ، توسىڭە شاپتىرادى» دەپ ايتىپ وتىرادى ەكەن.
– ءاليحان اعامىزدى زەرتتەۋشى الاشتانۋشى عالىمداردىڭ ءبىرى دە بىرەگەيى ايگۇل ءىسماقوۆا ول كىسىنىڭ اۋىلشارۋاشىلىق سالاسىنداعى ەرەن ەڭبەگىنىڭ زەرتتەلمەي جاتقانىن ايتىپ، سونداي-اق تالاي جىلدان بەرى وسى الماتىداعى قازاق ۇلتتىق اگرارلىق ۋنيۆەرسيتەتكە ءاليحان بوكەيحانوۆ ەسىمىن بەرگىزە الماي كەلە جاتقانىن ايتىپ ەدى. وسىعان نە كەدەرگى دەپ ويلايسىز؟
– راس، الەكەڭنىڭ بۇگىندە بۇل قىرىنىڭ زەرتتەلمەي جاتۋىنىڭ بىرنەشە استارلى سىرى بار.
سونىڭ ەڭ سۇمدىعىن ايتايىن، كەزىندە الەكەڭنىڭ بۇل ەڭبەگىن اۋىلشارۋاشىلىق عالىمدارى ۇرلاپ، وزدەرى جاڭالىق ەتىپ تە اشقان. سوندىقتان كوپ ۇرلىقتىڭ بەتى اشىلىپ قالماي ما؟
الەكەڭ سەرگەي پارفيريەۆيچ شۆەسوۆ دەگەن كىسىمەن بىرگە 1903 جىلى ءسىبىر تەمىرجولى بويىنداعى قازاقتاردىڭ قوي، ءىرى قارا، مال شارۋاشىلىعىنا ارالاسقان.
سول كىسى 1928 جىلى الەكەڭ تۋرالى جازعان مىنەزدەمەسىندە بىلاي دەيدى: «ءاليحان قازاقتىڭ جىلقىسى جايلى بىرنەشە وچەرك جازىپ قالدىردى. بۇرىن-سوڭدى ول جايلى ەشقانداي زەرتتەۋ بولعان ەمەس». مەنىڭ ءقازىر تابا الماي جۇرگەنىم – سول جىلقى جايلى وچەركتەر.
– ءومىربايانىنا كوز جۇگىرتسەك، «ءاليحان بوكەيحانوۆ ماسوندىق ۇيىمعا مۇشە بولعان» دەگەن جولداردى كورەمىز. وسى ماسوندىق ۇيىم دەگەندى، شىنى كەرەك، كوبىمىز جەتە تۇسىنبەيمىز، جاعىمسىز جاعىنان قابىلدايمىز. الەكەڭ نەگە سول ۇيىمعا مۇشە بولدى، الدە ول ماجبۇرلىك پە، بولماسا سودان قازاققا قانداي دا ءبىر كەلەتىن پايدانى كوردى مە؟
– دۋما الەكەڭنىڭ ءۇمىتىن اقتامادى. پارتيالاردىڭ بىرلىگى دە بولمادى. سوندىقتان وسى تىعىرىقتان شىعاتىن جولدى ىزدەگەن ول كىسى ماسوندىق ۇيىمعا مۇشە بولدى.
ماسوندىق ۇيىم – ول ساياسي پارتيا ەمەس، ودان دا جوعارى ساياسي قۇرىلىم بولاتىن.
ماسوندار ءوزىنىڭ تامىرىن سوناۋ ەجەلگى «ەرىكتى تاس قاشاۋشىلار ۇيىمى» دەپ اتالاتىن ەۆرەيلەردىڭ ۇيىمىنان الاتىندىقتان شىعار، وعان ۇركە قارايتىنى. ءبىراق 1906 جىلى رەسەيدە قايتا جاندانعان ماسوندىق اعىم الدىنا تەك ءبىر ماقسات قويدى، ول – سامودەرجاۆيالىق رەسەي ۇكىمەتىن قۇلاتۋ.
ءاليحاننىڭ وعان مۇشە بولعان سەبەبى – قازاققا قارا شاڭىراعىن قايتا الىپ بەرۋ بولدى. ءبىز ءاليحان بوكەيحانوۆتى تەك قازاقستان كولەمىندەگى عانا ەمەس، بۇكىلرەسەيلىك كونتەكستە قاراستىرۋىمىز كەرەك.
قازاقتى اسكەر قاتارىنا الۋ كەرەكتىگىن ايتىپ، ماسەلە كوتەرگەن وسى ءاليحان بوكەيحانوۆ بولاتىن. نەگە؟ سەبەبى قازاق قايتىپ اتقا وتىرسا، ورىس اسكەرىنىڭ قۇرامىندا ءجۇرىپ سوعىسۋ ادىستەرىن مەڭگەرسە، وندا ول تاۋەلسىز مەملەكەت بولعاندا، ەڭ كەرەك نارسە ەمەس پە؟ ءتىل، دىلمەن قاتار، تاۋەلسىز ەلدە اسكەر دە بولۋى قاجەت قوي.
سول 1916 جىلى الەكەڭ اتىراۋعا بارعاندا، ادايلار «و، ءبىزدىڭ حانىمىز كەلدى» دەپ قارسى السا كەرەك. سوندا الەكەڭ تىيىپ تاستاپ، كەرىسىنشە، «كوتەرىلىسكە شىقپاڭدار، تەككە قىرىلىپ قالاسىڭدار، ودان دا 19 بەن 43 جاس اراسىنداعى ازاماتتاردى اسكەرگە جىبەرىڭدەر، ەل-جەر كورىپ، سوعىس ءتاسىلىن مەڭگەرىپ قايتادى» دەگەن ەكەن.
بۇل – كەرەمەت كورەگەندىك.
ءوزى دە سول سوعىستا مايدان دالاسىن ارالاي ءجۇرىپ، قازاقتارعا، «شىراقتارىم، ءبىر جەردە جينالىپ جۇرمەندەر، ءبىر سنارياد تۇسسە، ءبارىڭ قىرىلىپ قالاسىڭدار. وزدەرىڭ ءمىنىپ بارعان جىلقىلاردى جەپ قويدىڭدار، ەرتەڭ جىلقى قالماسا نە ىستەيسىڭدەر؟ ودان دا ورىس جاۋىنگەرلەرى قارا نان جەسە، سوعان ۇيرەنىڭدەر. سوسىن مۇنداعى جەزوكشەلەرگە قاراماڭدار. مەرەز دەگەن اۋرۋ جۇقتىرىپ، ەلگە ىندەت اپاراسىڭدار» دەپ، امان قالۋ جولدارىن، سوعىستا دۇرىس ءجۇرىپ-تۇرۋدىڭ امالدارىن ايتىپ، لەكسيا وقىدى. كەيىن سول سوعىستان قايتقان جىگىتتەردەن الاش اتتى اسكەرىن قۇردى.
– ءسىز ءاليحان بوكەيحانوۆتىڭ 15 جىل مىرزاقاماقتا تۇرعان ماسكەۋدەگى پاتەرىندە بولىپسىز. ومبى، ورىنبور، سانكت-پەتەربۋرگ مۇراعاتتارىن دا تۇگەل اقتارعان ەكەنسىز. ءاليحانداي ۇلىعىمىزدى «ولگەن» جەرىنەن ءتىرىلتىپ، وشكەنىن جاققان ءسىزدى بۇل تاقىرىپقا الىپ كەلگەن قانداي كۇش؟
– بۇل – مەنىڭ 20 جىلعى ەڭبەگىمنىڭ جەمىسى. 1990 جىلدارى قازاق مەملەكەتتىك ۋنيۆەرسيتەتىن بىتىرگەن سوڭ، ادەبيەت ينستيتۋىنا جۇمىسقا ورنالاستىم. سىزدەرگە وتىرىك سياقتى كورىنە مە، ءبىراق شىندىعىندا، سول كەزدەن بەرى ءبىر كۇنىمدى الەكەڭنىڭ ەڭبەگىن وقىماي وتكىزگەن ەمەسپىن.
رەسەيدىڭ بارلىق كىتاپحانالارى مەن مۇراعاتتارىنداعى ماتەريالدارعا تاپسىرىس بەرەتىن مۇمكىندىگىم بار. ءتىپتى سولاي ەلەكتروندى كىتاپحانانىڭ كومەگىمەن-اق تالاي قۇندى دۇنيەلەرگە قول جەتكىزدىم.
العاش الەكەڭنىڭ ماقالالارىنا ۇشىراسۋىما سەبەپكەر بولعان – ۇشكۇلتاي سۋبحانبەردينا اپامىز.
«قازاق» گازەتى جايلى كىتاپ جازىپ جۇرگەندە، ءبىر كۇنى ماعان قوڭىراۋ شالىپ: «سۇلتانحان، مەن مىنا جەردەن قىر وعلى دەگەن بۇركەنشىك اتپەن جازىلعان ماقالا تاۋىپ الدىم، وسى اليحاندىكى ەمەس پە؟» دەدى. بۇل اقپارعا ەلەڭ ەتىپ، شىنىندا دا، قاراپ وتىرسام، كەيىن ا.ن.، ءا.ن. دەپ تە قول قويعان ەكەن كەي جەرلەردە. قازبالاي كەلە، تاعى ونىڭ قارقارالى ويازى، توقىراۋىن بولىسى دەگەن جەرىن دە تاپتىم. بۇل قاي جەر – ول الەكەڭنىڭ تۋعان توپىراعى. وسىلايشا، بۇركەنشىك ەسىمدەرى ارقىلى ءاليحان نۇرمۇحاممەد ۇلىنىڭ ءالى ەشكىم زەرتتەمەگەن باس-اياعى 12 ماقالاسىنىڭ سىرى اشىلدى.
ەكىنشى، 1906 جىلى ومبىدا شىققان «ستەپنوي پيونەر» دەگەن گازەتكە جاريالانعان جاڭا ماقالالارىن تابۋ دا ماعان ۇلكەن ولجا بولدى. ول جەردە الەكەڭنىڭ ءستولىپيندى جەرمەن-جەكسەن ەتىپ سىناعان 25-كە جۋىق ماقالاسى بار. بۇل دا – بۇرىن ەش جەردە جارىق كورمەگەن تىڭ دۇنيەلەر.
– الاش دەپ وتكەن ارىسىمىزدىڭ بۇگىنگى ۇرپاعىنىڭ ورىستانىپ كەتكەنى جانىمىزعا باتادى. الايدا وعان ولار كىنالى ەمەس، تاعدىر تاۋقىمەتى عوي. ءسىز ولارمەن بايلانىسىپ تۇراتىن شىعارسىز؟
– بوكەيحانوۆ تەگىن الىپ قالۋ ولار ءۇشىن اۋىر دا ازاپتى بولدى. ەڭ الدىمەن، الەكەڭنىڭ ۇلى سەرگەي كەزىندە جەزقازعاندا مول تابيعي قور جاتقانىن زەرتتەپ، سونى يگەرۋ كەرەك ەكەندىگىن ايتىپ، العاش ماسكەۋدە بايانداما جاساعان.
1938 جىلى ماسكەۋدە كسرو عىلىم اكادەمياسىنان «بولشوي دجەزكازگان» دەگەن قالىڭ كىتاپ شىققان. مىنە، سونىڭ ءبىرىنشى بەتىندە وسى بايانداما تۇر. سول باياندامادان كەيىن كسرو عىلىم اكادەمياسى جەزقازعاندى يگەرۋگە اقشانى توككەن. ەڭ العاش باسشى بولعان دا – سول سەرگەي.
ءبىراق 1937 جىلى اكەسى اتىلىپ كەتكەن سوڭ، ونى دا ورنىنان بوساتىپ، قۋعىنعا ۇشىراتقان. سول سەرگەي وتە قايعىلى جاعدايدا قازا بولعان، ءبىراق قالاي قايتىس بولعانىن ءبىز ءالى كۇنگە بىلمەيمىز.
ايتەۋىر، رەسەيمەن ەكى ورتادا «ەلگە قالاي ورالسام ەكەن؟» دەپ سەرگەلدەڭ كەشۋمەن كەتكەنى بەلگىلى. ونىڭ ماسكەۋدە بايبىشەسى مەن ەۆگەنيي اتتى ۇلى قالعان. مەن سول كىسىمەن، ەۆگەنيي سەرگەي ۇلى بوكەيحانوۆپەن، 1992 جىلى، 1994 جىلى ەكى رەت كەزدەسىپ، ۇيىندە بولدىم.
ءقازىر ول كىسىنىڭ پەتر ەسىمدى ۇلى بار. وسى تاياۋدا سانكت-پەتەربۋرگكە بارعانىمدا، مەن الەكەڭنىڭ شوبەرەسى پەتردىڭ رەسەي ىشكى ىستەر مينيسترلىگىندەگى قىلمىستىق ىستەردى تەرگەۋگە قاتىستى كانديداتتىق ديسسەرتاسياسىن قورعاۋىنا كاتىستىم.
بوكەيحانوۆتار اۋلەتى ءالى دە عىلىمنىڭ سوڭىندا، ءبىراق ەلدەن حابار ءۇزىپ قالعان. 1992 جىلى ءاليحان بوكەيحانوۆتىڭ تۋعان جەرى قاراعاندى وبلىسىنىڭ اقتوعاي اۋدانىندا الاشتىڭ ءۇش بىردەي ارىسى – ءاليحان بوكەيحانوۆ، ءالىمحان ەرمەكوۆ، جاقىپ اقبايەۆتىڭ مەرەيتويىنا ەۆگەنيي ۇلى پەترمەن كەلگەن.
سوندا بارىپ ولار اتامەكەندەرىنىڭ اۋاسىن جۇتىپ، ات ءمىنىپ، اتالارىنىڭ حالقى ءۇشىن قانداي ۇلى تۇلعا بولعاندىعىن شىن سەزىندى. سول كەزدە عانا وزدەرىنىڭ ۇلىنىڭ ۇرپاعى ەكەندىكتەرىنە كوزى جەتكەن.
– ەلى ءۇشىن وسىنشا ەرەن ەڭبەك ەتىپ ەڭىرەپ وتكەن، ءتىپتى سوڭىندا ك ۇلى دە قالماي جانىپ كەتكەن وسىنداي ۇلى تۇلعانى ءبىز ءقازىر قالاي باعالاپ ءجۇرمىز؟ باراحولكا بازارى جاقتا ەشكىم بىلمەيتىن تار كوشەنى سونداي ء ۇلى تۇلعاعا بەرۋ، كەرىسىنشە ونى مازاق ەتكەن سياقتى ەمەس پە؟
ەلوردا مەن الماتىنىڭ تورىنەن ءاليحان بوكەيحانوۆ اتىنا داڭعىل بەرىپ، وقۋ ورنىنا اتىن قويساق، ابىرويىمىز اسقاقتاماي ما؟ ولاي بولسا، نەگە ولاي ەتپەي وتىرمىز؟ نە كەدەرگى؟
– كەزىندە اەرودرومنايا كوشەسىن سول كىسىنىڭ اتىنا بەرگەندە، مەن دە ءدال وسىلاي ونىڭ اعاتتىك، تۇلعاعا جاسالعان قيانات ەكەنىن اكىمدىكتەگى ازاماتتارعا تۇسىندىرە الماي-اق قويعانمىن.
سەبەبى ول كەزدە سول الاقانداي كوشەگە بوكەيحانوۆ ەسىمىن بەرگەندەردىڭ ساناسىنداعى ءاليحاننىڭ ورنى دا سونداي عانا كولەمدە بولاتىن. دەمەك، قوعامنىڭ كوزىن اشۋ كەرەكتىگىنە مەنىڭ كوزىم انىق جەتتى.
ال ءقادىرىن بىلگەنگە ءاليحان بوكەيحانوۆ – ادامزات تاريحىنداعى وتە سيرەك كەزدەسەتىن ساناۋلى تۇلعالاردىڭ ءبىرى. ونىڭ دەڭگەيى ماحاتما گاندي، اتاتۇرىكتەن ەش كەم ەمەس. الايدا وكىنىشتىسى – ءبىزدىڭ ءوز باعىمىزعا تۋعان، ءوزىمىز ءۇشىن قۇربان بولعان تۇلعانى سول دەڭگەيدە باعالاۋعا ورەمىز جەتپەي جاتىر.
اڭگىمەلەسكەن، ءماريام ءابساتتار
«الاش ايناسى». 2010 جىل.
