قازاقستاننان ارنايى كەلگەن جۋرناليسكە سۇحبات بەرگەن ول: «مەن ۋكراينادان كەيىن قازاقستانعا كىرىسەمىز دەپ ايتپادىم» دەپتى. «رەسەيلىكتەر قازاقستاندى جاقسى كورەدى، ونىڭ ىشىندە مەن دە بارمىن» دەگەن ەكەن. ءبىزدى بالا كورەتىن سياقتى...
سۇحباتىندا قىرعىزدارعا تيىسە كەتىپتى. «ءوزى جوقتىڭ، كوزى جوق» دەگەنگە سالسا كەرەك.
ءجۋرناليستىڭ العاشقى ساۋالى كوپ كۇمان تۋعىزدى. جيرينوۆسكييگە جاقتاسىپ وتىرعانداي اسەر قالدىردى. سوندىقتان كەيبىر ساۋالداردى قىسقارتىپ العاندى ءجون كوردىك.
– ءسىزدىڭ قازاقستانعا دەگەن كوزقاراسىڭىز قانداي؟ قازاقستاننىڭ تاۋەلسىزدىگىن، ەگەمەندىگىن مويىندايسىز با؟ ونىڭ ۇستىنە الماتى ءسىزدىڭ تۋعان قالاڭىز عوي...
– الما-اتا (جيرينوۆسكييدىڭ ءسوزى، اۆت.) مەنىڭ تۋعان قالام. 18 جىل قازاقستاندا تۇردىم.
رەسەيدە ەشبىر ادام قازاقستاننىڭ ستاتۋسىنا كۇمان كەلتىرمەيدى. ونىڭ شەكاراسىنا كوز الارتپايدى. كەيبىر جۋرناليستەر ءبىزدىڭ ءسوزىمىزدىڭ ءوڭىن اينالدىرىپ جىبەرەدى.
بىلتىر «ەحو موسكۆى» راديوسىندا پليۋششيەۆ دەگەن جۋرناليستكە سۇحبات بەردىم. ۋكراينانى تالقىلادىق. دونباسس ءبارى كىردى. ءبىر كەزدە ول «ۋكراينادان كەيىنگى كەزەكتە كىم تۇر؟» دەگەن سۇراق قويدى. مەنەن سۇراعانى عوي...مەن بولسام «بۇل تۋرالى كەيىن، كەيىن...ءبىز ءقازىر ۋكراينامەن اينالىسىپ جاتىرمىز» دەدىم.
قازاقستانعا قانداي اقپار جەتتى؟ «ۋكراينادان كەيىنگى ەل قازاقستان بولادى» دەپ ەستىدى. ءبىز تەك ۋكراينانىڭ تاعدىرىن، دونباسستى، ازاماتتىق سوعىستى عانا تالقىلادىق.
قازاقستانعا مۇلدە باسقا اقپار جەتتى. «مەن ۋكراينانى ءبىتىرىپ الايىق، ودان كەيىن قازاقستانعا كىرىسەمىز» دەپ ايتىپپىن. مۇنداي مۇلدە بولعان جوق. بۇل ماسەلەنى ەشكىم كوتەرمەيدى.
قازاقستانمەن بايلانىسىمىز وتە جاقسى. ونىڭ جەتەكشىسى نۇرسۇلتان ابىشۇلىمەن جاقسى سىيلاسپىز.
قازاقستان كۇن تارتىبىندە تۇرعان جوق. شەكارانى وزگەرتۋ تۋرالى ماسەلە كوتەرىلمەيدى. ءبىز تاتۋ كورشىمىز.
قازاقستاندا كورشىلەرىڭىز قىرعىزستانداعىداي (وش وبلىسى) نەمەسە تاجىكستانداعىداي (اۋعانستانمەن شەكارالاس) ماسەلەلەر جوق. ءبىراق، بىرەۋلەردىڭ قازاقستان مەن رەسەيدىڭ اراقاتىناسىنا كولەڭكە تۇسىرمەك ويى بار.
ايتالىق، ارمەنيا. ول جاقتا تۇرمىستىق قىلمىس بولدى. اسكەري بازاداعى ورىس سولداتى بىرنەشە ارمياندى ءولتىردى. بۇدان كەيىن ىلە شالا ءبىر ورىستى ءولتىردى. نە ءۇشىن؟ قاقتىعىس تۋعىزۋ ءۇشىن. ارمەنيا كەدەندىك وداققا قوسىلماۋ ءۇشىن. مۇنى ءبىزدىڭ ورتاق جاۋلارىمىز جاساپ وتىر. ايتالىق، سامارقان مەن بۇقارا ءۇشىن تاجىكستان مەن وزبەكستاندى ارازداستىرىپ قويعان دا سولار.
قازاقستانمەن ەشقانداي ماسەلە جوق. جۋرناليستەر تەك اسىرىپ ايتادى.
قىرعىزستانمەن ءدال سونداي جاعداي بولعان. ولاردىڭ سىرتقى قارىزى باسىنان اسادى. قارىزعا بەلشەسىنەن باتقان ەل. مەن «ەندەشە ىستىقكولدى ساتىڭدار. اقشاعا كومىلەسىڭدەر» دەدىم. مىسال رەتىندە ايتتىم. ءبىتتى، شۋ كوتەرىلدى. «جيرينوۆسكيي ىستىقكولدى تارتىپ الماق» دەدى.
قىرعىزداردىڭ قولىندا ۇلكەن بايلىق جاتىر. ىستىقكول دەگەن. تەڭىزدەن دە ارتىق. قارا تەڭىزدى ايتامىن. كولدى جالعا بەرىڭدەر، ساتىڭدار ءتىپتى بولماسا اتىن وزگەرتىڭدەر. ايتالىق، ونى ورىس كولى دەپ اتاڭدار. مىنە، سول كەزدە سىبىردەگى قالىڭ حالىق قىرعىزدارعا قاراي اعىلادى.
ال ىستىقكول دەگەن نە؟ ادام اتىنان قورقادى. قارا تەڭىزدى بىلەدى، ازوۆ تەڭىزىن بىلەدى. ىستىقكولگە بارعانشا تۇركياعا كەتىپ قالعاندى ءجون كورەدى. سول-اق ەكەن قىرعىزدار مەنى قارا تىزىمگە كىرگىزىپ تاستادى. مەن تەك ولارعا ەكونوميكالىق تىعىرىقتان شىعۋدىڭ جولىن ۇسىندىم.
ءبىز دە ءبىر كەزدەرى الياسكانى ساتىپ جىبەرگەنبىز. جارتى ءساحاليندى ساتىپ جىبەرە جازدادىق. بۇل تاريح.
قازاقستاندا ەشقانداي شارۋامىز جوق. ارانداتىپ وتىرعان جۋرناليستەر. باتىسشىل جۋرناليستەر... ولار تمد، كەدەندىك وداق ەلدەرىن ۇرىستىرىپ قويعىسى كەلەدى. بۇعان نازار اۋدارماڭىزدار.
ارينە، ەگەر ۇلتارازدىق قاقتىعىستار تۋىنداسا (قازاقستان تۋرالى مۇندايدى ەستىگەن جوقپىن) ءبىز تيىسىنشە ۇكىمەتتەن ول جاقتاعى باۋىرلارىمىزدى قورعاۋدى تالاپ ەتەمىز. ايتالىق، مولداۆيادا، بولماسا بالتىق ەلدەرىندە ورىستاردى ەل ازاماتتارى دەپ ەسەپتەمەيدى. قازاقستانمەن مۇنداي جاعداي بولعان جوق.
رەسەيلىكتەر قازاقستاندى قاتتى قۇرمەتتەيدى. ونىڭ ىشىندە مەن دە بارمىن.
قازاقستان مەنىڭ كىشى وتانىم. الماتىداعى ماسانچي كوشەسىن مەنىڭ اتىما بەرسە قارسىلىعىم جوق. مەن وقىعان №25 مەكتەپكە مەنىڭ اتىمدى بەرسە ءتىپتى قاتىپ كەتەر ەدى. مەن تۇرعان ءۇيدى مۇراجايعا اينالدىرسا...بولاشاقتا دەگەنىم عوي. ەسەسىنە سىزدەرگە تۋريستەر كەلەدى. بۇل سىزدەرگە پايدا.
– تەك قانا جۋرناليستەر ەمەس، جاقىندا رەسەيدىڭ مەملەكەتتىك ءارحيۆىنىڭ ديرەكتورى: «ەشقانداي 28 پانفيلوۆشىلاردىڭ ەرلىگى بولعان جوق!» دەدى. تاريحتا پانفيلوۆشىلار دا، گەنەرال پانفيلوۆ تا بولعان. ءبىراق، الگى ديرەكتور «ولار ەرلىك جاساعان جوق!» دەيدى. بۇعان نە دەيسىز؟ بۇل دا ارانداتۋ ما؟
– ونى تاعى دا دۇرىس تۇسىنبەدىڭىزدەر. باتىرلار بولعان. پانفيلوۆشىلاردىڭ بارلىعى باتىر. ءبىراق، ارحيۆتەرگە ولاردىڭ ەرلىگىن دالەلدەيتىن ماتەريالدار جەتىسپەيدى. بالكىم، ءبىزدىڭ ساربازدار كەيىن شەگىنگەن شىعار... مۇنداي دا بولۋى مۇمكىن. ءبىراق، جالپى العاندا ەرلىك جاسالدى. ماسكەۋدى قورعاپ قالدى.
ولار ارحيۆشىلەر ولارعا دالەل كەرەك. سىزدەر مۇنى اۋىر قابىلدايسىزدار. ەشكىم دە پانفيلوۆشىلاردىڭ ەرلىگىنە كۇدىكتەنبەيدى.
سول سياقتى ەشكىم دە قازاقستان شەكاراسىنا كۇمان كەلتىرمەيدى. ءبىراق...كىشى ءجۇزدىڭ حانى ءابىلقايىر سانكت-پەتەربۋرگكە يمپەراتورعا بارىپ، قازاقتاردى قورعاپ قالۋ تۋرالى ءوتىنىش ايتتى عوي. بۇل رەسەيمەن شەكارالاس ايماق. بىرىنشىدەن، جاي عانا كومەك سۇراعان جوق، قازاقتاردىڭ رەسەيدىڭ قول استىنا قاراعىسى كەلەتىنىن ايتتى. مۇنداي جايتتاردى دا جاسىرۋعا بولمايدى. وسىلايشا قازاقستاننىڭ سولتۇستىگىندەگى قازاقتار رەسەي يمپەرياسىنىڭ باعىنىشتىلارى اتاندى.
سىزدەر ءبىزدىڭ ءسوزىمىزدى اۋىر قابىلدايسىزدار. تاريحتىڭ قىرلارى كوپ. فاكتىلەر جەتىپ ارتىلادى.
باستىسى، قازاقستان ءبىزدىڭ ەڭ جاقىن ءارى ەڭ تاتۋ كورشىمىز.
– قازاقستانداعى جۇزەگە اسپاق رەفورمالار تۋرالى نە ويلايسىز؟
– بارلىق رەفورمالارعا بايسالدىلىقپەن جانە ساقتىقپەن قاراۋ كەرەك. بۇل ەم، ءدارى سياقتى. رەفورما ەلدىڭ ەكونوميكاسىن جاقسارتۋى دا قۇردىمعا كەتىرۋى دە مۇمكىن. رەفورما جاساعاندا كالكانىڭ قاجەتى جوق. ياعني، بىرەۋدەن كوشىرۋ پايدا اكەلمەيدى. مىسالعا، باتىستان، اقش-تان. ول جاقتاعى جاعداي بولەك. جالپى سوڭعى 30-40 جىلدا قولعا الىنعان رەفورمالاردىڭ كوپشىلىگى ءساتسىز اياقتالدى...سەبەبى، كوپشىلىگى كوشىرمە. رەفورما ەلدىڭ ءوز ىشىنەن شىعۋى كەرەك. كوشىرىلمەگەن. ءتۇپنۇسقا بولسا ناتيجەسى دە بولدى. باتىستان ۇلگى الۋدىڭ قاجەتى جوق.
