ءارقاشان كوزى كىرتيىپ، ءوڭىنىڭ بوزارىپ جۇرگەنىن كورەسىڭ. ارينە، ۇيقىسى قانباعاندىقتان. ءتۇننىڭ ءبىر ۋاعىنا دەيىن ويناپ، ەرتەسى كوزىن تىرناپ اشا سالىپ جۇمىسىنا كەتەدى. كەيدە ۇيىقتاپ قالىپ، كەشىگىپ تە جاتادى. ايتسەدە ويىنعا دەگەن «ماحابباتى» سۋىعان ەمەس. جۇمىستان كەلە سالا ۇيرەنشىكتى ادەتىنە باسادى. ياعني، ءوزىنىڭ كۇن تارتىبىنە ەندىرىپ قويعان. اينالادا نە بولىپ جاتقانى ول ءۇشىن قىزىق ەمەس. بار نازارى مونيتوردا، قولدارى ءتىنتۋىر مەن پەرنەتاقتادا. ويىن ۇستىندە ونىمەن اڭگىمەلەسەم دەپ ۇمىتتەنۋدىڭ قاجەتى جوق. ون سۇراعىڭىزعا ءبىر جاۋاپ الا الماۋىڭىز ابدەن مۇمكىن. ەگەر تاقۋىرلاپ قويماي جاتساڭىز، نە ءسوز ەستيسىز، نە جاعا جىرتىسىپ تىناسىز. كەيدە ونى وسىنداي تاۋەلدىلىككە ۇرىندىرىپ، ساناسىن وتارلاعان قانداي سيقىرلى كۇش دەگەن ويعا قالاسىڭ. ارينە، بالا بولسا «بالا عوي» دەپ جىلى جاۋىپ قويۋعا بولار ەدى. ءبىراق ول جارىقتىق تەپسە تەمىر ۇزەتىن اتپال ازامات قوي. بۇگىندە وندايلاردىڭ قاتارى كوبەيىپ كەلە جاتقانى جاسىرىن ەمەس. نەلىكتەن سول «ازاماتتار» بالانىڭ تىرلىگىن ىستەپ، قۇرىپ كەتكىر ويىننىڭ قۇلىنا اينالدى؟ ءبىر ءسات وسى جايلى ويلانىپ كوردىك پە؟ ويىننىڭ تەك كومپيۋتەرلىك ءتۇرى بولادى دەپ تاعى ايتا المايمىز. ءقازىر نە كوپ، ويىننىڭ ءتۇرى كوپ. سونىڭ ءاربىرىنىڭ سوڭىندا جۇرگەن جىگىتتەردى، ەل اعالارىن كورگەندە، وسى سۇراقتار تىپتەن مازالاي تۇسەدى.
ويىن مەن بالا – ەگىز ۇعىم. بالاسىز ويىندى، ويىنسىز بالانى ەلەستەتە المايتىنىمىز شىندىق. ويتكەنى بالا ويىن ارقىلى جەتىلەدى، اينالاسىن تانيدى، ادام بولىپ قالىپتاسادى. بارىمىزدە بالالىق دەيتىن بالداۋرەننىڭ باسپالداعىنان اتتاعانىمىز كەشە عانا. ويىن ءۇشىن ىستىق تاماق پەن قايماقتى قويۋ شايعا قاراماي، قويىنعا تىعىپ شىققان نانىمىز بەن قارا سۋدى تالعاجاۋ ەتكەندى ارتىق كورەتىن ەدىك. تىپتەن، قاس قارايىپ، قاراڭعى تۇسسە دە ۇيگە قايتۋعا اسىقپايتىنبىز. شىجىعان ىستىق پەن شىڭىلتىر ايازدا ويناۋعا كەدەرگى كەلتىرمەيتىن. ويىن دەگەندە استە شارشامايسىڭ ءارى ەشقاشان جالىقپايسىڭ. بۇل دا ويىننىڭ قۇدىرەتى. دەسەدە جوعارىداعى ويىنمەن سالىستىرۋعا كەلمەيتىن. ەگەر سول ادامدارعا ءوزىڭىزدىڭ بالا كەزىڭىزدە ويناعان ويىندارىڭىزدى ويناۋدى ۇسىنساڭىز ءسىزدى مازاق ەتەرى انىق. «بالا ەمەسپىن عوي» دەگەن ءۋاج ايتۋى دا مۇمكىن. وسى ءسوزدى ايتۋىن ايتسا دا ءوز ىسىنەن باس تارتپاسى تۇسىنىكتى. ول دا بالا بولعان. ول دا ءبىز ويناعان ويىندى ويناعان. ءقازىر ونى ويناعىسى كەلمەيدى. ويتكەنى، ەرەسەك بولدى، ەسى كىردى. دەسە دە كومپيۋتەرلىك ويىندارعا نە ءۇشىن سونشالىقتى قۇمار؟ بۇل ءسىز بەن ءبىز ءۇشىن عانا ەمەس، جالپى قوعام ءۇشىن وزەكتى ماسەلە.
ويىن اتا-بابالارىمىزدان بەرى ءۇزىلىسسىز جالعاسىپ كەلەدى. سول سەبەپتى دە ءار ۇلتتىڭ وزىنە ءتان ويىندارى بار. قازاقتىڭ ۇلتتىق ويىندارى دا ءبىرشاما. ويىننىڭ گەوگرافيالىق اۋماققا، ماۋسىمدىق اۋىسۋلارعا، ويناۋشىنىڭ جاس ەرەكشەلىگى مەن جىنىسىنا ت.ب. بايلانىستى وزگەرىپ وتىراتىنى بار. ءبىراق ۋاقىتتىڭ وتۋىمەن ويىندا زامانىنا ساي وزگەرە باستادى. بۇرىنعى ويىندار كوبىنەسە قيمىل-قوزعالىسقا قۇرىلسا، ەندى ورنىڭنان تۇرماي-اق ويناي بەرەتىن ويىندار پايدا بولدى. پايداسىنان زيانى باسىمداۋى كوبىرەك. تەحنيكانىڭ دامۋىنا ساي ويىننىڭ دا سانى ارتىپ، دامي كەلە بيزنەسكە اينالىپ شىعا كەلدى. بۇل قۇبىلىس ادامداردىڭ قىزىعۋشىلىعىن تۋدىرماي قويمايتىنى زاڭدىلىق. باسىندا قىزىعۋشىلىقپەن باستالىپ، سوڭىندا شىرماۋىنان شىعا الماي جاتاتىنى تاعى بار.
ەندى ءبىراز ارتقا شەگىنىس جاساپ كورەيىكشى. بۇرىنعى قازاقتار قانداي ويىن ويناۋشى ەدى؟ ويىندارى بالا كەزىندە اسىقپەن باستالىپ، ەسەيە كەلە التىباقان مەن اقسۇيەك ارقىلى ءوز جالعاسىن تاۋىپ جاتاتىن. ۇلكەندەردەن ەستىگەن ەرتەگىلەر مەن باتىرلار جىرىنا ەلىكتەپ، ءبىرى – الپامىس، ءبىرى – قوبىلاندى بولىپ شىعا كەلەتىن. ەر تارعىننىڭ ەلەسى دە قىلاڭ بەرىپ جاتاتىن. شىبىق تۇلپارىنا ءمىنىپ، اعاش قىلىشىن اسىنىپ، اتتانداپ «جاۋعا» شاباتىن. توبىلعى ساداعىن تولعاي تارتىپ تىشقان اتاتىن. ايتەۋىر، اۋىلدى ازان-قازان قىپ دۋمانعا بولەيتىن. ۇلكەندەر بالالارعا قاراپ بالداۋرەن شاعىن ەسىنە الاتىن. بۇل ويىنداردى سول اتالارىمىزدىڭ اتاسى دا ويناعان. ولار نەمەرەسىنىڭ دە وسى ويىنداردى وينايتىنىنا سەنىمدى بولاتىن. سوندىقتان ولار بالالارىنىڭ نە ويناپ جۇرگەنىن جاقسى بىلەتىن. ول ويىننىڭ قانشالىقتى پايدا-زيانى بار ەكەنىن دە باعامداي الاتىن. ال ءقازىر شە؟ويىننىڭ ءتۇر-تۇرى بار. قازىرگى اتا-انالار بالاسىنىڭ نە ويناپ جۇرگەنىنەن دە حابارسىز. بايقاعانىمەن، تۇسىنە قويۋى ەكىتالاي. ويتكەنى ءوزىنىڭ بالالىق شاعىندا بولماعان، كورمەگەن ويىنى. ءوزى ويناپ كورمەگەن سوڭ ونىڭ پايدا مەن زيانىن دا ايىرا المايتىنى انىق. ءقازىر اسىقتىڭ نە ەكەنىن بىلمەيتىن بالالار كوپ. بۇرىنعى قوبىلاندى كونانعا، الپامىس سۋپەرمەنگە، ەر تارعىن بەتمانعا اينالعان. ءۇي بەتىن كورمەيتىن جۇگىرمەكتەر ۇيكۇشىك بولا باستاعان. ەندى اتا-انا قايتپەك كەرەك؟ ارينە، ول ويىنداردان بالاسىن شەكتەيتىنى انىق. ءبىراق شەكتەۋ قانشالىقتى وڭ ناتيجە اكەلمەك؟
ماسەلەن، ءسىز بالاڭىزدىڭ ءبىزدىڭ ءسوز ەتىپ وتىرعان كومپيۋتەرلىك ويىندار ويناۋىنا قارسىسىز دەيىك. ءسىز بالاڭىزعا ويناتپاۋ ءۇشىن كومپيۋتەر الىپ بەرمەدىڭىز، كومپيۋتەرلىك كلۋبقا بارۋىنا شەكتەۋ قويدىڭىز دەلىك. ءبىراق بالاڭىز ءسىز ايتتى ەكەن دەپ تىيىلا قويۋى ەكىتالاي. وزىندە كومپيۋتەر جوق بولسا دا، دوستارىندا بار ەكەنى انىق. سىزدەن تىعىلىپ ءجۇرىپ وينايتىنى دا راس. «يت قورىعان جەرگە ءوش» دەگەندەي، بالاڭىزدىڭ قۇمارلىعى شەكتەگەن سايىن ارتا تۇسەتىنى داۋسىز. بالا كەزىندە ويناماعانىمەن، وعان دەگەن قىزىعۋشىلىعى كوڭىلىنىڭ ءبىر تۇكپىرىندە قالىپ قويادى. ۋاقىت وتكەن سايىن ول قىزىعۋشىلىعى ارتا بەرەدى. كەلە-كەلە قىزىعۋشىلىق قۇمارلىققا، قۇمارلىق تاۋەلدىلىككە ۇرىندىرادى. وسىلاي جاسى كەلسە دە كومپيۋتەرلىك ويىنداردىڭ قۇلىنا اينالعان جارتىكەش ادام پايدا بولادى.
«ويىنى قانباعان بالا» تۇسىنىگى پسيحولوگيادا تەرەڭ زەردەلەنگەن تاقىرىپ. بالالىق شاعىندا ويىنى قانباعان ادام ومىرلىك جولىندا تالاي كەدەرگىگە تاپ بولادى، ياكي نەشە ءتۇرلى بوگەسىندى ءوزى وزىنە جاسايدى. ونداي ادامدار نە نارسەگە بولسا دا تەز تاۋەلدى بولۋعا شاق تۇرادى.
ءسىزدىڭ دە بالاڭىزدىڭ وسىنداي كەيىپكە تۇسپەسى ءۇشىن نە ىستەۋىڭىز كەرەك. ول ءۇشىن بالانى قاتاڭ شەكتەۋدەن اۋلاق بولعان ءجون. ءبىراق بۇل بالانى ەركىنە جىبەرۋ دەگەن ءسوز ەمەس. مەيلى قانداي ويىن بولسىن بالالىق شاعىندا ويناپ كورگەنى ابزال. سوندا عانا ونىڭ نە نارسە ەكەنىنە بالاڭىزدىڭ كوزىن جەتكىزە الاسىز. كەز-كەلگەن بالانىڭ تەز جالىققىش كەلەتىنى بەلگىلى. ءسىز شەكتەۋ قويماعان سوڭ بالاڭىزدا پايداسىز ويىننان جالىعىپ، بىرتىندەپ جيرەنىش سەزىمى تۋادى. سول كەزدە وعان باسقا ويىن ءتۇرىن ۇسىنىپ، جاقسى جاققا جول اشىپ بەرسەڭىز بولعانى. ەڭ باستىسى، بالانى قىزىقتىرا ءبىلۋ. مىسالى، ەنسيكلوپەديا وقىتۋ، قىزىقتى حيكاياتتاردىڭ جيناقتارىن بەرۋ، ءتىل ۇيرەنۋگە، سول ارقىلى عالامتورداعى قىزىقتى دەرەكتى جانە مۋلتفيلمدەردى كورسەتۋگە داعدىلاندىرۋ اتا-انانىڭ قولىنان كەلەتىن ءىس. ءار اتا-انا بالالارىن ويناتا ءبىلۋدى دە مەڭگەرگەنى دۇرىس. ويتكەنى ويىن دا تاربيەنىڭ ءبىر بولشەگى.
نۇرسەرىك تىلەۋقابىل.
