مەملەكەت باسشىسى قاسىم-جومارت توقايەۆ «جاڭا جاعدايداعى قازاقستان: ءىس-قيمىل كەزەڭى» اتتى حالىققا جولداۋىندا عىلىم سالاسىن دامىتۋ تۋرالى توقتالىپ، «بۇل ماسەلە بويىنشا بىزگە تىڭ كوزقاراس پەن جاڭا تاسىلدەر كەرەك، سونداي-اق حالىقارالىق تاجىريبەگە ارقا سۇيەۋىمىز قاجەت»، – دەي كەلە، عىلىمدى قارجىلاندىرۋدىڭ جانە قولداۋدىڭ ماڭىزدىلىعىن ەكشەپ بەرگەن.
ءال-فارابي اتىنداعى قازاق ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتىندە قازىرگى تاڭدا 40 جاسقا دەيىنگى 300-گە جۋىق جاس عالىم جۇمىس ىستەيدى. قازۇۋ ءبىلىم الىپ، قىزمەت ىستەپ جاتقان جاس زەرتتەۋشىلەردىڭ عىلىمي جاڭالىقتارى مەن ازىرلەمەلەرىن كوپشىلىككە تولىققاندى تانىستىرۋدى قولعا الدى. العاشقى كەيىپكەرىمىز – فيزيكا جانە تەحنولوگيا فاكۋلتەتىندە «ماتەريالتانۋ جانە جاڭا ماتەريالدار تەحنولوگياسى» ماماندىعى بويىنشا PhD دوكتورانتى ماركيزات مىرزابەكوۆا.
– بالا كەزىمدە دارىگەر بولعىم كەلەتىن. الايدا مەكتەپتە ماتەماتيكا ساباعىن قاتتى جاقسى كوردىم. ماتەماتيكانى بىلسەڭ، فيزيكا، فيزيكامەن قاتار، حيميا دا قوسا قىزىقتىرادى ەكەن. وقۋشىلار اراسىندا «فيزيكا قيىن، قىزدار ول سالانى تەرەڭ مەڭگەرە المايدى» دەگەندى ءجيى ەستيتىنمىن. وسى ءسوز ماعان، كەرىسىنشە، موتيۆاسيا بەرىپ، فيزيكا سالاسىن تاڭداۋىما تۇرتكى بولدى.
الايدا ءال-فارابي اتىنداعى قازاق ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتىنە وقۋعا تۇسكەن ساتتە عىلىمعا دەگەن ەسىكتىڭ ايقارا اشىلعانىن بىردەن سەزبەدىم. تەك 2012 جىلى ەكىنشى كۋرستا وقىپ جۇرگەنىمدە اشىق تۇردەگى ۇلتتىق نانوتەحنولوگيالار زەرتحاناسىنا (اتۇنز) جۇمىسقا تۇرىپ، جاڭا ماتەريالداردى، نانوتەحنولوگيالاردى اشۋعا جانە جاڭا قاسيەتتەردى زەرتتەۋگە قىزىعۋشىلىعىم وياندى. كوپ ۇزاماي «فارابي الەمى» ستۋدەنتتەر كونفەرەنسياسىنا قاتىسىپ، «ىلعالدىلىق داچيكتەرىن قۇرۋ جونىندەگى» جوبام ستۋدەنتتەر اراسىنداعى ەڭ ۇزدىك يننوۆاسيالىق جوبا رەتىندە تانىلدى. بۇل قۇرىلعى بولمەدەگى تاعامدى، استىقتى دۇرىس ساقتاۋ ءۇشىن ىلعالدىلىقتى ولشەۋگە، جابدىقتاردىڭ قاۋىپسىزدىگىن قامتاماسىز ەتۋگە ارنالعان.
2014 جىلى قازۇۋ-دىڭ فيزيكا-تەحنيكالىق فاكۋلتەتىن ءبىتىرىپ، ينجەنەريا جانە تەحنولوگيالار باكالاۆرى دارەجەسىن الدىم. ال 2016 جىلى وسى سالا بويىنشا ماگيستر دارەجەسىنە يە بولدىم. ماگيستراتۋرادا وقىعان جىلدارى قازۇۋ-دىڭ ءتۇرلى باعدارلامالارىنىڭ ارقاسىندا ۆارشاۆا، پراگا، ميلانداعى زەرتحانالاردى ارالاپ، تاجىريبەدەن ءوتتىم. نانوتەحنولوگيا سالاسى ەۋروپا، امەريكا جانە جاپونيادا جاقسى دامىعان. سوندىقتان اتالمىش مەملەكەتتەرگە بارىپ، شەتەلدەردە وسى سالانى قالاي قولعا الىپ جاتقانىن كورگىم كەلدى. ارمانىمنىڭ ورىندالۋىنا اشىق تۇردەگى ۇلتتىق نانوتەحنولوگيالار زەرتحاناسى سەپ بولدى.
جۇمىس ورنىم جاس مامان رەتىندە تاجىريبە الماسۋعا، كونفەرەنسيالارعا ءجيى جىبەرەتىن. بىردە حالىقارالىق جيىنداردىڭ بىرىندە كەزدەسكەن شەتەلدىك پروفەسسور يگور ششۆەس: «سەن نەگە بىزگە وقۋعا كەلمەيسىڭ؟» دەپ سۇرادى. «مەندە ءقازىر قاراجات جوق. يرلاندياعا بارىپ تۇرا المايمىن. قاراپايىم وتباسىنان شىققانمىن» دەپ اشىعىن ايتتىم. ول كىسى Erasmus+ باعدارلاماسىمەن تانىستىردى. قابىلداۋ ەرەجەسىمەن تانىسسام، ستۋدەنت رەتىندە نەمەسە جۇمىستى كورىپ ۇيرەنۋشى ەسەبىندە ب ا ق سىناۋعا بولادى ەكەن.
مەن ستۋدەنت بولماعاندىقتان، تاجىريبە الماسۋشى رەتىندە تاۋەكەل ەتتىم. ناتيجەسىندە سكانەرلەيتىن ەلەكتروندى ميكروسكوپتار، رەنتگەندىك فوتوەلەكتروندى سپەكتروسكوپيا، تۋننەلدىك ميكروسكوپ، ترانسميسسيالىق ەلەكتروندى ميكروسكوپ سياقتى ميكروسكوپتاردىڭ كوپتەگەن تۇرلەرىمەن جۇمىس ىستەۋدى مەڭگەرىپ قايتتىم.
پاتەنتتەلگەن ونەرتابىس
– بىرنەشە جىل بۇرىن «سامسۋنگ» كومپانياسى ۇيالى تەلەفونىنىڭ جارىلۋ دەرەگى تىركەلدى. وعان قۋاتتاندىراتىن باتارەيا سەبەپ بولعان. سول ۋاقىتتا «نەلىكتەن ونى ەكولوگيالىق تۇرعىدان زيانىن تيگىزبەيتىن باتارەيا جاساماسقا؟!» دەپ ويلادىم. بۇل سۇراق مەنى شەتەلدە جۇرگەن كەزىمدە دە تولعاندىراتىن. ويلانا كەلە، وسى تاقىرىپتى زەرتتەۋدى قولعا الدىم. شەتەل عالىمدارىنىڭ وسى سالاداعى ەڭبەكتەرىن زەردەلەپ، وزىمىزدە نە ىستەۋگە بولاتىنىن تارازىلادىم. شەتەلدە عالىمداردى Intel، Facebook كومپانيالارى قارجىلاندىرادى. بۇل كومپانيالار زەرتتەۋشىلەرگە وزدەرىنىڭ پروبلەمالارىن ايتادى، عالىمدار ونى شەشۋمەن اينالىسادى. بۇنىڭ ەكىنشى جولى – عالىم دايىن پاتەنتتەلگەن يدەيانى ۇسىنىپ، ءوزىنىڭ اشقان جاڭالىعىنا قارجى ۇتىپ، وندىرىسكە ەنگىزەدى. مەن وسى ەكىنشى جولدى تاڭدادىم. جوبامدى پاتەنتتەدىم (اۆتورلىق كۋالىك №107731)، ەندى ارى قاراي وندىرىسكە ەنگىزۋگە جۇمىس ىستەسەم دەيمىن.
جوبامنىڭ تاقىرىبى: «گرافەن مەن مارگانەس ديوكسيدىنىڭ وتاندىق نانوكومپوزيتتەرى نەگىزىندە سەنىمدىلىكتى جوعارىلاتاتىن سۋپەركوندەنساتورلار قۇرۋ». گرافەن (كومىرتەكتىڭ ءبىر ءتۇرى) مەن مارگانەس ديوكسيدىن قوسقاندا اراسىندا بايلانىس ءتۇزىلىپ، توق پايدا بولادى. وسى توقتى پايدالانىپ، سۋپەركوندەنساتور، ياعني ەلەكتردى جيناقتاۋشى قۇرىلعى جاساۋعا بولاتىنىنا كوز جەتكىزدىم.
ءبىزدىڭ تەلەفونداعى كوبىنە ليتيييوندىق باتارەيالار. جارىلۋ ءقاۋپى كەزدەسەدى ءارى ۇيالى تەلەفوننىڭ سالماعىنا دا ءوز اسەرىن تيگىزەدى. ونىڭ ۇستىنە تەلەفوننىڭ باعاسى دا ارزان ەمەس، ونى ءبۇلدىرىپ الساڭىز، قايتا جاساۋ ءبىراز شىعىن اكەلەدى. ەگەر ونىڭ ورنىنا جەڭىلدەۋ باتارەيانى قولدانساق، سالماعى ازايىپ ءارى ەكولوگيالىق تۇرعىدان دا كوپ زيانىن تيگىزبەيدى. شەتەلدە جاسالعان باتارەيالارمەن سالىستىرىپ كوردىم. ولار رۋتەنيي وكسيدىن پايدالانادى. الەمدە رۋتەنيي قورى وتە از بولعاندىقتان، وندىرۋشىلەر ءۇشىن وتە قىمباتقا تۇسەدى. ال مەنىڭ جوبامداعى گرافەن مەن مارگانەس قورى ەلىمىزدە جەتكىلىكتى. ونىڭ ۇستىنە سينتەزدەۋ پروسەسى دە قاراپايىم. سول سەبەپتى مەنىڭ جوبامدى جۇزەگە اسىرۋ الدەقايدا ءتيىمدى. مەن كورگەن باسقا باتارەيالاردىڭ بارلىعىندا دا سينتەزدەۋ پروسەستەرى وتە كۇردەلى. ەلىمىزدە ونداي سينتەزدەيتىن اپپاراتتار جوق، سوندىقتان پايدالى قازبالار جاعىنان دا ۇتىمدى بولاتىن ەكى شيكىزاتتى تاڭداۋدى ءجون كوردىم.
قۋاتتى ساقتاۋ ماسەلەسى – قازىرگى كەزدە وتە وزەكتى. ۇيالى تەلەفوندار، ەلەكتروموبيلدەر، نوۋتبۋكتار، پيلوتسىز ۇشۋ اپپاراتتارى جەڭىل، سىيىمدى ءارى ەنەرگيا جيناقتايتىن قۇرىلعىلارعا مۇقتاج. ءقازىردىڭ وزىندە Mercedes پەن Lexus سياقتى ماشينالار ەلەكترلىك Tesla سياقتى كەرەمەت كورىنبەيدى. وعان سەبەپ – عالىمدار ەكولوگيالىق تۇرعىدان بارىنشا زياندى ازايتاتىن تەحنولوگيالاردى ءبىرىنشى ورىنعا قويىپ وتىر. وسى تۇرعىدان العاندا، ۇيالى تەلەفوندارعا ارنالعان مەنىڭ باتارەيالارىم باعاسى ارزان، سالماعى جەڭىل ءارى ۇزاق تۇتىنۋعا ارنالعان.
Power Bank جاساعىم كەلەدى
– مەن ويلاپ تاپقان بۇل اككۋمۋلياتوردى جاساۋ ءۇشىن الدىمەن شيكىزاتتاردى ساتىپ الۋ كەرەك. سوسىن، جۇمىس ىستەيتىن تازا ورىن بولعانى ءجون. شيكىزاتتى ارنايى حيميالىق وڭدەۋدەن وتكىزەتىندىكتەن، قىزمەتكەرلەر ارنايى فورما كيۋى ءتيىس. مەنىڭ جاساعان اككۋمۋلياتورلارىمدى وندىرىسكە ەنگىزبەس بۇرىن، جاڭادان ۇيالى تەلەفون جاساپ شىعارۋ كەرەك دەپ ويلايمىن. سەبەبى بۇل اككۋمۋلياتوردىڭ كولەمى شاعىن. ەگەر Power Bankءتىڭ اككۋمۋلياتورىنا سالساق، ونى اۋىستىرۋعا بولادى. ۇيالى تەلەفونعا ەنگىزۋ ءۇشىن دە تەلەفون شىعاراتىن كومپانيادان ۇسىنىس ءتۇسۋى كەرەك. كەلىسىمشارتقا وتىرۋ دا ءبىراز ۋاقىتتى الادى. سوندىقتان ازىرگە Power Bank، ياعني قالتادا جۇرەتىن قۋاتتاندىرعىش شىعارۋدى قولعا السام دەيمىن.
ماركەتينگتىك قۇرالداردى پايدالانىپ، ونىڭ ساتىلىمىن دا كوبەيتە الامىز ءارى Power Bank قازاقستاندا جاسالعان وتاندىق ءونىم بولىپ سانالادى. وزىمىزدە جاسالعان ءاربىر تاۋار ەلىمىزدىڭ دامۋى ءۇشىن جاسالعان ارەكەت دەپ باعالار ەدىم. جاڭا ءبىر زات شىعارساق، وندا جاڭا جۇمىس ورنى اشىلىپ، ادامداردىڭ جۇمىسقا كىرۋىنە جول اشادى ءارى فيزيكا سالاسىن تاڭدايتىن ادامداردىڭ سانىن ارتتىرۋى مۇمكىن.
مەن ءۇشىن نانوتەحنولوگيا – جاڭا ءارى شەكسىز الەم. ويتكەنى نانوالەم فيزيكا عىلىمىنىڭ كلاسسيكالىق زاڭدارىنا باعىنبايدى. ءبىزدىڭ زەرتتەپ وتىرعانىمىز – كىشكەنتاي الەم، ياعني اتومدار مەن يادرولار. نانوتەحنولوگ بولساڭىز، ماتەريالداردىڭ قاسيەتتەرىن بىلە الاسىز ءارى تەحنيكانى تەرەڭنەن تۇسىنۋگە مۇمكىندىك بار. قازاقستان دامۋشى ەل بولعاندىقتان، نانوتەحنولوگيا سالاسى قاتتى دامىدى دەي المايمىز. الايدا نانوتەحنولوگيالىق زەرتحانالار بىرنەشە قالادا بار. سول زەرتحانالارعا قاراپ بىزدە ىلگەرى قاراي قادام جاسالىپ جاتقانىن بايقاي الامىز. وسى ورايدا، مەنى عىلىم جولىندا ىنتالاندىرىپ، باعىت-باعدار بەرىپ كەلە جاتقان ۇستازدارىما العىس ايتقىم كەلەدى.
ءال-فارابي اتىنداعى قازۇۋ-دىڭ باسپا ءسوز قىزمەتى
