ءا. بوكەيحان اتىنداعى سىيلىققا ۇسىنىلعان ماقالا

بۇرىن قازاقتا «الاش دەگەندە اتتانداماعاندى، اتاڭ دا بولسىن ۇرىپ جىق» دەگەن  تۇسىنىك بار ەدى. بۇل جەردەگى الاش ءسوزى – مەملەكەتتىك مازمۇنعا پار كيەلى ۇعىم. بۇل – ءبىر  ۇلتتىڭ  ءبىر  ۇعىمعا عانا ۇيىسىپ عۇمىر كەشكەندىگىن كورسەتەتىن  عاجايىپ ءسوز. ءقازىر وسى  ىرگەلى تۇسىنىكتى  سەتىنەتۋ مەن جەنتەكتەۋگە ۇلكەن جانتالاستار  ءجۇرىپ جاتىر. ءبىزدىڭ  اباي مەن شاكارىم،  ءماشھۇر مەن اقجان (ماشاني) جايلى ايتا بەرۋىمىزدىڭ سەبەبى،  ءبىز  ۇلتتىڭ  ۇلى قۇندىلىقتارىن وسى تۇلعالاردىڭ كوزقاراسىنىڭ نەگىزىندە عانا  سينتەزدەپ  ۇيرەنۋگە ءتيىسپىز.  دالىرەك ايتار بولساق، ارعىسى ءال-فارابي  مەن بەرگىسى ءاليحانعا دەيىن  سوزىلىپ جاتقان  الىپتار  كەرۋەنى  ءبىزدىڭ رۋحاني ينديكاتورىمىز بولۋى كەرەك.  ايتپەي بولمايدى.  تۇلعالار سۇزگىسىنەن وتپەگەن  تانىم – ۇلت ءۇشىن ەڭ  ءقاۋىپتى تانىم.  بۇل شاعىن عانا  دۇنيەمىز  وسى نيەتپەن   جازىلىپ وتىر.  ءبىز اباي مەن شاكارىم  يدەياسىن العا سالا وتىرىپ، بۇگىنگى  بۇزىلعان تۇسىنىكتەرىمىزگە  از-كەم  بارلاۋ جاسادىق.  جەتپەگەن جەرى مەن كەتكەن قاتەلىگى  بولسا عافۋ ەتەرسىز، قۇرمەتتى وقىرمان قاۋىم.

[caption id="attachment_19823" align="alignright" width="240"] ءاليحان بوكەيحان[/caption]

«مازلۇم» ماسەلەسى

(ماقالاعا  كىرىسپە)

 قازاقتا «حالىق – جاراتۋشىنىڭ ءبىر ەسىمى» دەگەن ءسوز بار.  راسىندا، جاببار يەنىڭ 99 ەسىمىنىڭ  ءبىرى وسى ەسىممەن (ءال حاليق  دەپ)  اتالاتىنى ءمالىم. بۇل ءسوزدىڭ  تانىمدىق  ءمانى قانداي؟  تاريحتان تابارىككە جەتكەن  وسى ءبىر ۇعىمنىڭ سالماعىن  اباي حاكىم   ءبۇي  دەپ  سارالاعان ەكەن.

 

مازلۇمعا جانىڭ اشىپ ءىشىڭ كۇيسىن،

حارەكەت قىل، پايداسى كوپكە ءتيسىن.

كوپتىڭ قامىن اۋەلدەن ءتاڭىرى ويلاعان،

مەن سۇيگەندى ءسۇيدى دەپ يەڭ ءسۇيسىن.

 

بۇل جەردەگى «مازلۇم» ءسوزى زۇلىمدىق پەن جابىرگە ۇشىراعان جان يەسى تۋراسىندا. ولەڭنەن  تۇسىنگەنىمىز: قياناتقا  ۇشىراعان ادامعا بارىنشا ارا ءتۇسىپ، بولىسىپ ب ا ق. سەبەبى، اۋرۋدىڭ كوڭىلى مەن اشتىڭ تىلەگىندە قۇدايدىڭ حاقىسى بار.

ولەڭنىڭ ەكىنشى جولىنا قاراي ويىسار بولساق، مۇندا  كوپشىلىك  قامى  جايىندا ايتىلادى: ءاربىر ارەكەتىڭنىڭ  پايداسىن  كوپشىلىك  كورەر  بولسىن،  حالقىڭنىڭ  جاعىندا  بول دەيدى  حاكىم.  راسىندا، ادام  جان دۇنيەسى وسىنى تولىققاندى  تۇسىنگەندە عانا   جۇپارلانا  تۇسپەك. اللا مەن  ادام اراسىنداعى  قاتىناستى  قۇلىپ پەن  كىلت  ءتارىزدى دەسەك،  ەندەشە ونىڭ ءبىرىنسىز ءبىرىنىڭ  ءمانى  بولماق ەمەس. ادامزات ءۇشىن  اللانىڭ  قۇلپى (سىرى)   ادامدىققا  جەتكەندە  عانا اشىلادى. كىسىلىك   كەمەرىنىڭ  ەڭ  بيىگى كىسىگە  جاقسىلىق  جاساۋ  دەسەك، اللانى تانۋ دەگەنىمىز  ادامزاتقا  قىزمەت ەتۋ  دەپ  پايىمداساق تا بولادى. ارداقتى  شاكارىمنىڭ  «ادامدىق بورىشىڭ – حالقىڭا ەڭبەك قىل» يدەياسىنان دا   وسى ءبىر وي ۇشىعىنىڭ   مولدىرەيتىنى   سول. ولەڭنىڭ ءۇشىنشى ءام  سوڭعى جولدارى ورتاعا  سالىنعان وسى ءبىر  ماسەلەنى ودان ارمەن ۇستەي ءتۇسىپ، مىناداي ءباتۋاعا بەكيدى: «جاميعات  قامى –جاراتقان قامى. ادامدى  سۇيگەندى  اللانىڭ  ءوزى سۇيەدى»  دەيدى. ءبىز  بۇل  ويدان  قۇدايعا  قۇلشىلىق  ەتۋدىڭ  ەڭ  تورەسى حالقىڭا  قىزمەت ەتۋ  ەكەندىگىن،  جاراتقاننىڭ  حوشى  مەن سۇيىسپەنشىلىگىنە  بولەنۋدىڭ  باستى  جولى  قاراشا كوڭىلىمەن عانا بولاتىنىن باعامدايمىز.

ەندەشە،  ءبىر  شۋماق ولەڭنەن ءسۇزىلىپ شىققان گاۋھارداي ويدىڭ ءتۇيىنى: حالقىنا  شەت بولعاننىڭ  قۇدايدىڭ دا مەيىرىمىنەن  قۇرالاقان  قالاتىنى انىق بولعانى عوي...

 

حان مەن قاراشا

 جاسىراتىنى  جوق، جوعارىداعى  ولەڭدى  تالداۋداعى بار  ماقساتىمىز مىناۋ.  بۇرناعى قازاق ومىرىندە  بۇل  تۇجىرىم بۇزىلماس ءداستۇر  مەن بۇلجىماس قاعيدا  بولاتىن. «حالىقتى قۇدايدىڭ ءبىر ەسىمى» دەپ  بىلەتىن  قازاق   ءۇشىن، حان قاراشانىڭ قىزمەتكەرى عانا-تۇعىن.  قايتالاپ ايتامىز، تەك قىزمەتكەرى  ەدى.

ەسكى جازبالارىمىزبەن  ەتنوگرافيامىزعا  نازار  سالساڭىز، بۇل  ويىمىزدىڭ ايداي  انىق  ەكەندىگىنە  تاعى ءبىر   كوز  جەتكىزگەن  بولار  ەدىڭىز. حان  حالىقتىڭ ىقپالىندا بولعاندىعىن،  حانعا  قاراستى ون ولەڭنىڭ توعىزى وعان سىن ماقساتىندا  ايتىلىپ جاتسا، مۇنى باسقالاي قالاي  دەپ تۇجىرىمداۋعا بولادى. وسى ورايدا مىنا ءبىر ماسەلەنى دە ايرىقشا ايتقىمىز كەلەدى. بۇل ءبىزدىڭ  ءدىن مەن ءدىلدىڭ ءوزارا ايىرماشىلىعىن  پارىقتاي الماۋىمىز دەر ەدىك. جاسىراتىنى جوق،  قازاق توپىراعىنا يسلام دىنىمەن بىرگە اراب تانىمى قوسا ءسىڭدى.  ماسەلەن، اراب پەن  ەۆرەي  جۇرتىنىڭ ءومىرباقي  بىرىمەن-بىرى جاۋلاسىپ  كەلە  جاتقاندىعى بارىمىزگە  ءمالىم. قاي ەل بولماسىن قارسىلاس دۇشپانىن تەك جاعىمسىز  بەينەدە عانا سومدايتىنى انىق. كەيىن ول جاپپاي تاريحي، يا بولماسا ادەبي تانىمعا اينالىپ ەل ەسىندە بەكىپ قالادى.  ەندەشە اناۋ  ايدالادا جاتقان ەۆرەيدى  قازاقتىڭ جاۋ كورىپ، وعان وشپەندىلىكپەن قاراۋىنىڭ نەندەي سەبەبى بار.

جاسىراتىنى جوق،  قازاق توپىراعىنا يسلام دىنىمەن بىرگە اراب تانىمى قوسا ءسىڭدى.  ماسەلەن، اراب پەن  ەۆرەي  جۇرتىنىڭ ءومىرباقي  بىرىمەن-بىرى جاۋلاسىپ  كەلە  جاتقاندىعى بارىمىزگە  ءمالىم. قاي ەل بولماسىن قارسىلاس دۇشپانىن تەك جاعىمسىز  بەينەدە عانا سومدايتىنى انىق. كەيىن ول جاپپاي تاريحي، يا بولماسا ادەبي تانىمعا اينالىپ ەل ەسىندە بەكىپ قالادى.  ەندەشە اناۋ  ايدالادا جاتقان ەۆرەيدى  قازاقتىڭ جاۋ كورىپ، وعان وشپەندىلىكپەن قاراۋىنىڭ نەندەي سەبەبى بار

(مۇنى بازبىرەۋلەر قۇراننان كەلگەن بۇيرىق دەر. اللانىڭ ماقساتى – ۇلت پەن ۇلىستى قارسى قويۋ بولسا، «ادامزاتتىڭ ءبارىن ءسۇي» يدەياسى  قايدان شىعادى سوندا؟). سەبەپ، سانامىزعا اراب  سالت-ساناسىنىڭ دىنمەن قوسا ءسىڭىسىپ كەتۋىندە عانا.  ارابتىڭ  ءدىن قارىنداس  تۇرىك  جۇرتىنا دا الابوتەن قاراۋىنىڭ استارىندا  كەشەگى وسمان يمپەرياسىنان قالعان «سالقىندىق»  جاتىر. سول سەكىلدى قازاقتىڭ  حان  مەن قاراشا اراسىنداعى  دەربەس   قاتىناسىنىڭ  بۇزىلۋىنا وسى ءبىر  ەلدەن جۇققان  سالت-سانانىڭ تيگىزگەن  اسەرى مول (مۇنى اللا جەتكىرسە، الداعى  ۋاقىتتاردا  كەڭىنەن  تولعاپ  جازاتىن بولعاندىقتان وسى جەردەن تىزگىن  تارتامىز).

ءبىز انشەيىندە ءبىر  ماسەلەلەر شەتىندە «بابالار جولى – باستى مۇراتىمىز» دەپ  ۇرانداتا جونەلەمىز. سويتەمىز دە، ءبارىن  كەرىسىنشە  جاسايمىز. زايىرلى  قوعام زاڭدىلىقتارىن باتىستان  ىزدەگەن  «دانىشپاندارىمىزعا»  مىنا  ءبىر  جايعا قايىرا  قاراۋدى  قاتاڭ ۇسىنامىز. تۇران  توپىراعىندا  سالتانات  قۇرعان   دەموكراتيانىڭ  جارقىن  ۇلگىلەرى  بولىپ سانالاتىن   «دات»،   «حانتالاپاي»، «حانتالاق»،   «قازى» (...اشۋلانساڭ ابىلاي، كوتەرىپ قازعا سالارمىن. بۇقار) سەكىلدى  كوپتەگەن   ۇعىمدارىمىزدىڭ تانىمدىق  تابيعاتىنا  تەرەڭىرەك بويلاسا دەيمىز (مۇنى  وزگەلەرمەن  سالىستىرا  وتىرىپ،   ءجىتى   زەردەلەۋدى  زاڭگەرلەرىمىز  بەن تاريحشىلارىمىزدىڭ،  سونداي-اق ساياساتتانۋشىلارىمىزدىڭ ارىنا  امانات ەتەمىز).

سونىمەن جوعارىداعى ۇعىمعا  قايىرا ورالىپ،  ونىڭ قالايشا ترانسفورماسياعا  تۇسكەندىگى جايىندا قىسقالاي ءسوز  تۇيىندەي كەتەيىك. دالا ءداستۇرىنىڭ  تۇسىنىگىنە  مۇلدە جات، ادامنان (دۇرىسى  پاتشادان)   اقيقات  جاساپ،  وعان  باس  شۇلعىتۋ  ءتاسىلىنىڭ ورنىعۋىنا ورىس وتارشىلدىعىنىڭ قوسقان ۇلەسى مول. تاجىريبە  كورسەتكەندەي،  ءتول تۇسىنىكتى  تالقان  ەتۋدىڭ ەڭ ءبىر توتە جولى –  سەنىم  ماسەلەسى  ەكەندىگى ءسوزسىز.  ال ونىڭ قاينار  باستاۋىنىڭ دىننەن  تامىر تارتاتىنى تاعى دا بەلگىلى.

II ەكاتەرينا پاتشايىم تۇسىندا، ءميلاديدىڭ 1785 جىلىنىڭ قاراشاسىندا قابىلداعان  جارلىق قۇجاتتا: «...قىرعىزداردىڭ (قازاقتاردىڭ) اراسىنا قازان تاتارلارىنان ىرىكتەپ، بىزگە شىن بەرىلگەن، سەنىمدى مولدالاردى جولداۋ قاجەت. ولار قازاقتاردى پاتشاعا بەرىلگەن رۋحتا تاربيە جۇرگىزسىن. بۇل مولدالاردىڭ شىعىنىن ۇكىمەت موينىنا الىپ، ۇزدىك مىندەت اتقارعاندارعا سىي-سياپات بەرىلىپ تۇرسىن» دەپ  جازىلعان ەكەن. وسىلايشا «ۋكازنىي مولدا» مانداتىن يەمدەنىپ،  ءدىن اتىن جامىلعان وسى  جانداردىڭ نەگىزگى ماقساتى وتارشىلدىق يدەياسىن ودان ءارى  جۇرگىزۋ  ەدى.   جوعارىداعى جارلىقتا كورسەتىلگەندەي، پاتشاعا قاتىستى جاعىمپازدانۋ مەن جارامساقتانۋدىڭ نەشە الۋان تاسىلدەرىن  ويلاپ تاۋىپ، كۇن ۇزاق اق پاتشاعا العىس ايتۋ مەن سالاۋات جاۋدىرۋ بۇلاردىڭ ەڭ نەگىزگى  جۇمىسى-تۇعىن. سول سەكىلدى قاسيەتتى قۇران مەن ءحاديستىڭ  كەي  ۇعىمدارىن باسقالاي بۇرمالاپ، قازاق سوسيۋمىنىڭ ساناسىنا باسشىدان سەسكەنۋ مەن قورقۋدى ورنىقتىرعان دا وسى  «شىركىندەر» ەدى. سودان بەرى قاريا تاريح  دوڭگەلەگى  ءۇش عاسىرعا  اۋناسا دا  وسى  «سالقىننىڭ»  سالدارى، كۇنى بۇگىنگە دەيىن مەشىت  مۇنارالارىنان  اۋەلەگەن  شاريعات  ۋاعىزدارىنان ءجيى-جيى  بايقالىپ قالادى.  ەل ەكونوميكاسى مەن الەمدىك ساياساتتى «پاتشانىڭ اماندىعىمەن» تۇسىندىرۋگە  تىرىسقان ەسكى   مەتوديكانىڭ قاي عاسىردىڭ  قاڭسىعى ەكەندىگىن ساۋ ادام   ساناسى بىردەن سارالاي  الادى.

XXI عاسىردا   پروگرەسسيۆتى  ويلاۋدى  تولىعىمەن  تەجەپ،  حالىقتى «مۇنداي  وتىرىكتەردىڭ» جورگەگىندە تەربەۋ  دەگەنىمىز شىنىمەن، ۇيات  تەگى. ايتپاقشى، بيىلعى جەر ساۋداسى  ناۋقانىندا  مولدا-قارالاردىڭ   قاسيەتتى  ءدىندى كورىنگەن جەرگە كولەگەيلەگەن ارەكەتتەرى بۇعان تاعى ءبىر كوزىمىزدى جەتكىزدى. ادام ءزاۋزاتىنىڭ ارعى تەگى توپىراق دەسەك، جەر  ماسەلەسى  جان مەن قان، ۇلت پەن ۇرپاق ماسەلەسى  عوي. تىرىدە  ءتۇتىنىڭدى  تۇتەتەر، ولسەڭ  دەنەڭدى دامىلداتار تىرەگىڭدى  ساتۋ دەگەنىڭ، راسىمەن-اق  اقىلعا  تومپاق  نارسە. مۇنى  ايرىقشا ايتىپ وتىرعان سەبەبىمىز، وسى ءبىر جايت حان مەن قاراشا اراسىنىڭ تىم الىستاپ كەتكەندىگىن، جوعارىداعى تانىم تۇسىنىگىمىزدى قانشالىقتى تابان استى  قىلعانىمىزدى ءتۇسىندىرىپ بەرگەن ۇلكەن ءبىر وقيعا بولدى.

 

[caption id="attachment_19824" align="alignleft" width="327"] اباي پورترەتى[/caption]

«ەسكەندىر»  سيندرومى

(نەمەسە ءناپسى ىشىندەگى حال)

 ءبىزدىڭ  تۇسىنىگىمىزدە شاكىرت اتاۋلى ۇستاز  ۇستانىمىن ءارى  قاراي  جالعاستىرۋشى مۇراگەر سەكىلدى. كەيدە وسى قاعيدانىڭ  بۇزىلىپ، باسقالاي باعدار  تارتىپ كەتەتىنى تاعى دا بار. اباي وزىنە  ءپىر  تۇتقان فزۋلي، ءشامسي، ءسايحالي، ناۋاي، ساعدي، فيرداۋسي، حوجا حافيز ىسپەتتى الىپتار شوعىرىنىڭ  كوزقاراسىنان  بولەك، جەكەلەي جول تاڭداعان  ايرىقشا  تۇلعا. بۇعان  مىنا ءبىر دەرەكتى  كەلتىرسەك تە بولادى. توبەدەگى  اتى اتالعان  ۇستازدارىنىڭ دەنى  ەسكەندىر زۇلقارنايىندى جەرىنە جەتكىزە ماقتاپ، اسپانداتىپ  اكەتسە، اباي كەرىسىنشە جازعان.  ابايدىڭ الدىڭعى اقىنداردان باستى ايىرماشىلىعى، پوەمانى  تاريحي  دەرەكتىلىككە  ەمەس، تانىمدىق  قاباتتارعا قۇرىپ، ادام بولمىسىنىڭ  ءمانىن  ىزدەيدى. مىنە، ءبىز  قاۋزاماق ماسەلەنىڭ  توركىنى دە وسى.

توبەدەگى  اتى اتالعان  ۇستازدارىنىڭ دەنى  ەسكەندىر زۇلقارنايىندى جەرىنە جەتكىزە ماقتاپ، اسپانداتىپ  اكەتسە، اباي كەرىسىنشە جازعان.  ابايدىڭ الدىڭعى اقىنداردان باستى ايىرماشىلىعى، پوەمانى  تاريحي  دەرەكتىلىككە  ەمەس، تانىمدىق  قاباتتارعا قۇرىپ، ادام بولمىسىنىڭ  ءمانىن  ىزدەيدى.

اڭداعان ادامعا اباي  جازعان ەسكەندىردىڭ «سوعىسى»  جۇمىر جەر ۇستىندەگى مايدان ەمەس،  ادام  بولمىسىنىڭ  ىشىندەگى ناپسىمەن  كۇرەس. قايىرا ايتايىق،  بۇعان سىرتقى ورتانىڭ  تيتتەي  دە قاتىسى  جوق.

مۇنى  حاكىمنىڭ ءوز پالساپاسىمەن  پايىمدار  بولساق، «ماحاببات پەن عاداۋاتتىڭ» بىتىسپەس مايدانى  عانا.

وسى جۇرت ەسكەندىردى بىلە مە ەكەن؟

ماكەدونيا شاھارى وعان مەكەن.

فيليپ پاتشا بالاسى ەر كوڭىلدى،

ماقتان سۇيگىش، قىزعانشاق ادام ەكەن.

ولەڭنىڭ العاشقى جولدارى بيلەۋشىنىڭ  اۆتوبيوگرافياسىنان  اقپار بەرسە، سوڭعى جولى  ونىڭ «ماقتانسۇيگىشتىگى»  مەن «قىزعانشاقتىعىنا» قاتىستى. مىنە، گاپتىڭ ءبارى وسىندا جاتىر. وسى ەكى فەنومەن (ماقتان مەن قىزعانىش) وقيعانىڭ ەڭ  نەگىزگى قوزعاۋشى كۇشى دەسەك تە  بولادى. ابايعا سالساق،  ادام  تاقىلەتىنىڭ تۋمىسىندا بار «بۇل ەكەۋدىڭ»  كىسىگە  تيگىزەر كەسەپاتى مەن جەمىرلىگى جەتى باستى ايداھاردان دا كۇشتى. ال،  ول جەكەلەي  كىسىنىڭ عانا  ەمەس، ءدۇيىم جاندى بيلەگەن  پاتشانىڭ  بويىنان  تابىلسا شە؟ ارينە، ويلاۋدىڭ ءوزى قورقىنىشتى. دەسەك تە  مۇنىڭ كوپكە كەلتىرە قويارداي سونشالىقتى زيانى جوق.  نەگە دەيسىز عوي؟ كوپ كونگىش، ول سوندىعىمەن دە  توبىر. ونىڭ ءبىر نارسەگە  بەيىمدەلگىشتىگى  سونداي، كىم بيلەسىن سونىڭ ىس-ارەكەتىنە  قاراي  يكەمدەلە بەرەدى.

حاكىمنىڭ

«...سول كۇندە حوشامەتشى ايتادى ەكەن:

حاننىڭ حانى، پاتشانىڭ پاتشاسى دەپ» وتىرعانى دا  سول. بۇل تەندەنسيا  جۇمىر جەر  بەتىندەگى ءيسى  توبىردىڭ تابيعاتىنا ءتان نارسە  دەسەك، قاتەلەسە قويماسپىز. ايگىلى جاپون جازۋشىسى ر. اكۋتاگاۆا ءوزىنىڭ  ءبىر  اڭگىمەسىندە پاتشانىڭ پار  وگىز  جەككەن   كۇيمەسىنىڭ ءبىر شارۋانى  قاعىپ كەتەتىنى  جايىندا جازادى. سوندا الگى  بەيباقتىڭ «وسى ءبىر  اسا باقىتتى  ءساتتى» تاعدىرىنا جازعان تاڭىرىنە  جىلاپ العىس ايتاتىنى بار.  مىنە،  توبىرلىق تانىم دەگەنىمىز –  وسى. بۇگىندە ءسىز  بەنەن  ءبىز اباي مەن اكۋتاگاۆانىڭ بۇل  مىسالىنان قانشالىقتى ايىرماشىلىق كورىپ وتىرمىز. اۋماعان  ءوز ءحالىمىز  عوي...

قازاق دۇنيەتانىمىنداعى «ءابىلحايات» نەمەسە «مىقان اعاشى»  ىسپەتتى ۇعىمداردىڭ نەگىزگى ءمانى ماڭگىلىك ومىرگە  قاتىستى. قۇرانداعى قىزىر مەن مۇسا ءعاليھسالامنىڭ ءولى بالىق  تىرىلەتىن  سۋ جاعاسىندا  جولىعۋى دا  وسىنى مەڭزەيدى.  وسى ءبىر جىردان جىرعا، اڭىزدان اڭىزعا  اۋىسىپ جۇرە بەرەتىن كوشپەلى  موتيۆ ەسكەندىر پوەماسىندا دا ۇشىراسادى.

«...كەپكەن بالىق كەلتىرتتى سوندا تۇرىپ،

سول سۋعا  بالىقتى الدى ءبىر جۋدىرىپ.

ءيسى، ءدامى وزگەشە بولىپ كەتتى،

تاڭ قالدى مۇنىڭ ءبارىن سۋعا جورىپ...».

ءداست ۇلى  تۇسىنىككە  سالىپ پايىمدار بولساق،  بۇل  جەردەگى  «بالىق» ۇعىمى ماڭگىلىكتىڭ  ءمانى تۋرالى.  سوندا ادامنىڭ ماڭگىلىككە  ءومىر سۇرۋگە قۇزىرەتى بار  ما ءوزى؟ شاكارىمگە سالساق: «ءناپسىسىن جەڭگەن ادام ماڭگىلىك، وعان  ەشبىر  ءولىم  جوق» دەيدى. حالقىمىزدىڭ  ەندى ءبىر  ۇعىمىندا ماڭگىلىك ءپالساپاسى باقيعا  تيەسىلى. قازاقتىڭ باقي  ۇعىمىنىڭ  الدىنا ماڭگى ءسوزىن قوساقتاپ «ماڭگىباقي» دەپ ءسوز  ساپتاۋى دا وسىنى  مەڭزەيدى. قىسقاسى، تۇمسا  تۇسىنىكتىڭ  شۇڭەت ۇعىمدارىنىڭ استارىندا «ءومىردىڭ ءمانىن» ىزدەۋ سۇراعىنىڭ  جاسىرىلىپ تۇرعاندىعى   ايان.

«...سول اسكەر سۋدى ورلەپ تالاي ءجۇردى،

 سۋدىڭ باسى ءبىر قۇزار شاتقا كىردى.

 شاتتىڭ اۋىزىن بەكىتكەن التىن قورعان،

 قاقپاسىن بەكىتۋلى كوزى كوردى...»

قازىنالى التىن قورعاندى اللانىڭ حيكمەتى  دەسەك، بۇل جەردەگى «قاقپا»  كادىمگى  فيزيكالىق قاقپا ەمەس، تانىمدىق  ماسەلە  عوي.  پەندەنىڭ كوكىرەك كوزىن  شەلمەن كومكەرگەن  كادىمگى قارا قاقپا. «جۇرەكتىڭ  كوزىنە» قويىلعان وسى ءبىر  قاقپا  اۋزىنداعى قۇلىپتىڭ   اتاۋى   «ماقتان» مەن  «قىزعانىش» ەكەندىگى  داۋسىز.

«...قاقپانىڭ ار جاعىنان بىرەۋ كەلدى،

كۇزەتشىسى سول ەكەن دىبىس بەردى.

قاقپانى ساعان اشار رۇحسات جوق

بۇل – قۇدايعا باستايتىن قاقپا دەدى...».

دانىشپان  جاسىرعان جۇمباقتىڭ  قۇپياسى ەپتەپ سەتىنەيىن دەدى.   پوەمانىڭ  بارلىق  شۋماعىن تالداپ وتىرۋ  ءبىزدىڭ نەگىزگى  مىندەتىمىز ەمەس.

ءبىر نارسەنى  انىق دەيمىز. ول اللاعا اپارار جولدىڭ ادام كەۋدەسىندەگى  قاقپانىڭ  اشىلۋىمەن تىكەلەي  بايلانىستا ەكەندىگى عانا.

 

[caption id="attachment_19825" align="alignright" width="215"] شاكارىم قاجى[/caption]

«وت ەمەس قوي دوزاق تا»

 قازاق ءدىن قايراتكەرلەرىنىڭ رۋحاني ۇستازى بولعان، عۇلاما عالىم  يمام عازالي ءوزىنىڭ «يحيا» اتتى ەڭبەگىندە: «ءبىز  ۇمبەتىمىزدىڭ دەڭگەيىنە (اقىل دارەجەسىنە) قاراي سويلەۋگە بۇيىرىلدىق» دەگەن  پايعامبارىمىزدىڭ (س.ع.س) ءبىر ءحاديسىن كەلتىرەدى. بۇل  ويعا تۇسىندىرمە جاساماس بۇرىن  مىنا ءبىر  جاناما  مىسالعا دا  نازار اۋدارا كەتەلىك.  كەشەگى قىزىل قىرعىننىڭ  قۇربانى بولعان الاشتىڭ جاس  ارىستانى سماعۇل ءسادۋاقاسوۆ: «ءبىزدىڭ قازاق تەوريالىق تۇجىرىمداردى تۇسىنبەيدى. وعان كوز الدىندا كورىپ تۇرعان  قويى، كيىزى، ارباسى تۋرالى ايتساڭ عانا ۇعادى»، – دەيدى. ءبىز بۇدان جاس سماعۇلدىڭ حالقىنا قانشالىقتى جاقىن بولعاندىعىن، كەز كەلگەن جاڭا يدەيانى ۇلتتىڭ بولمىسى مەن تانىم تۇسىنىگىنە ساي تاسىلدەرمەن ۇعىندىرماققا تالاپتانعانىن كورەمىز.  جوعارىداعى  پايعامبار ءسوزى دە  ءدال وسى  ماقساتتا  ايتىلىپ تۇر. ۇمبەتى نەبىر نارسەنى ءتۇسىندىرۋ ءۇشىن ولاردىڭ تانىمىنا ءتان ولشەمدەرگە  وتكەندىگىن، جاراتۋشى تاراپىنان سولاي بۇيىرىلعاندىعىن دا اڭعارۋىمىزعا بولادى. بۇل جەردە  ءنابيدىڭ عۇمىر كەشكەن ۋاقىتىنىڭ  بىزدەن  اتتاي 1400 جىل بۇرىن ەكەندىگىن دە ەستە ۇستاعانىمىز ابزال. سوندىقتان قاسيەتتى قۇران كارىمدە ايتىلاتىن «جۇماق»، «توزاق» ۇعىمدارى مەن  پايعامبار حاديستەرىندە  كەلەتىن «ءداججال،  «ءمادى»، «يسا»، «ءياجۇج»، «ءماجۇج» سەكىلدى  كۇردەلى  يدەيالار سول كەزگى ادامداردىڭ قابىلداۋىنا لايىق  مىسالدارى مەن تۇسىندىرىلگەنى انىق. ەندەشە وسى جاعدايلاردى  ەش ەسكەرمەستەن،  قۇران اياتتارى مەن پايعامبار حاديستەرىن تۋرا ماعىناسىندا قابىلداۋعا بولا ما ەكەن؟! البەتتە، بولمايدى دەيمىز. مىنە، وسىنداي مۇگەدەك تانىم  «مولدالىققا» قارسى  بولعان  ويشىلدىڭ ءبىرى – شاكارىم قۇدايبەردى ۇلى.

«...مولدەكە-اۋ، ولاي ەمەس قوي،

قىز قۇشىپ جەمىس، جەمەس قوي.

مىسالمەن ايتقان كەڭەس قوي،

تاپسىرلەۋگە ميىڭ تار...».

«بەيىستە بار سۇلۋ جار» دەپ  اتالاتىن وسى  ولەڭىندە  شاكارىم پەيىشتەگى حور قىزى  تۋرالى  تۇسىنىككە  قارسى شىعادى. نە نارسەنى بولسىن اقىلىنا سالىپ  سارالايتىن  دانىشپاننىڭ مۇنى قابىلداي الماۋىنىڭ مىناداي دا سەبەپتەرى بار  ما دەگەن ويدامىز.  بىرىنشىدەن، ادامنىڭ «قىز قۇشۋ» ءۇشىن  دەنەسى، دۇرىسى ءناپسىسى بولۋى شارت.  ال  ءناپسىسى  بولعان جەردە  كۇنا مەن قياناتتىڭ  بولماي  قويمايتىنى تاعى دا انىق (بۇعان  مىسال  رەتىندە ادام اتا مەن حاۋا انانىڭ  جۇماقتان قۋىلۋ حيكاياسىن  ەسىڭىزگە تۇسىرسەڭىز بولادى). جۇگىرگەن اڭ مەن ۇشقان قۇستى تورعا تۇسىرگەن «تاماق» ەكەندىگىن ەسكەرەر بولساق، پەرىشتەنىڭ  كۇنادان پاك بولۋىنىڭ سەبەبى ناپسىدەن شەت بولعاندىعىندا  عوي.

ەكىنشىدەن،  ءبىزدىڭ بار ماقساتىمىز  التىن شاتىرلى  بيىك  ۇيلەردە تۇرىپ،  حور قىزىن  قۇشپاق،  «جۇماق»  ءۇشىن  عانا  جاراتقانعا جالبارىنعان بولساق، مۇنىمىز ەندى تازا «ساۋداگەرلىك»  قوي (مۇنىڭ  پانيلىك تىرشىلىكتەگى ءتان قالاۋىنان نەندەي ايىرماشىلىعى بار). ءناپسىنىڭ تورىنا شىرمالعان مۇنداي ماتەريالدىق سانامەن  جاراتقانعا جاقىنداۋ  دەگەنىمىز ەش مۇمكىن ەمەس. مىنە،  شاكارىم يدەياسىنىڭ  شىندىعى  وسى.

«...وت ەمەس قوي دوزاق تا،

دۇنيە ءىسى جوق و جاقتا.

بارامىز عوي قوناققا،

سوندا انىقتاپ بايقالار...».

ءبىز تاقىرىپقا شىعارىپ وتىرعان وسى ولەڭنىڭ العاشقى جولىندا ۇلكەن ماسەلە تۇر. جالپاق تىلگە جاتقىزىپ ايتار بولساق،  «دوزاق دەگەنىمىز وت ەمەس» دەيدى شاكارىم. سوندا الگى مولدالاردىڭ «ويباي، ەرتەڭ توزاقتا ادامدى لاپىلداتىپ جاندىرادى ەكەن» دەگەن لەپەسى قايدا قالدى؟

شاكارىم قولدانىپ وتىرعان  بۇل جەردەگى «وت» ماسەلەسى «مورال» ۇعىمى. مورالدىق قينالىستى ءتىل سۋرەتتەپ بەرۋگە  دارمەنسىز بولعاندىقتان،  مۇنى ادام ەلەستەتە الاتىنداي  مىسالدارمەن بەينەلەپ بەرىپ وتىر. ايتالىق، ادام اۋىرعاندا اۋرۋدىڭ قيىندىعىن تىلمەن جەتكىزۋ ەش مۇمكىن ەمەس.مۇنى بەينەلەپ «دەنەسى وتتاي جانىپ تۇر ەكەن، يا بولماسا مۇزداي بولىپ قاتىپ قالىپتى» دەگەن مەتافورا تاسىلدەرى  ارقىلى عانا  تۇسىندىرۋگە بولادى. مۇنىڭ  ءبارى  «مىسالمەن ايتقان كەڭەس قوي»، اتتەڭ، وسىنى  تۇسىنۋگە «ميىڭ تار» دەيدى قاجى.

ەندەشە، مورالدىق ازاپ دەگەنىمىز  – ار مەن ۇجداننىڭ سوتى ەكەن.

مەديسينا عىلىمىنىڭ اتاسى، ايگىلى عالىم  يبن سينا ءوزىنىڭ «رۋھ» اتتى ەڭبەگىندە وسى ويىمىزدى قۋاتتاپ: «اقىرەتتە ادامنىڭ دەنەسى بولمايدى، جاناتتىڭ راحاتى مەن توزاقتىڭ ازابىن دەنە ەمەس، جان تارتادى» دەيدى.

پايعامبار  حاديستەرىندە كەلەتىن كەي  ۇعىمداردىڭ استارلى ءمانى بار ەكەندىگىن، ول بەينەلى مىسال تىلىندە  بەرىلگەن  يدەيا ەكەندىگىن  جوعارىدا  ايتقان بولاتىنبىز. ماسەلەن، «ءداججال» ۇعىمىن عالامتور   دەسەك، «كۇننىڭ  باتىستان شىعۋى»، عىلىمنىڭ ەۋروپاعا (باتىسقا) اۋىسۋى  بولۋى بەك مۇمكىن. مۇنى ايتىپ وتىرعان سەبەبىمىز ءابجات عىلىمىنىڭ بىلگىرى، عۇلاما عالىم اقجان ماشاني: «پايعامبارىمىز (س.ع.س) ءبىر حاديسىندە ايتقان ەكەن: «ءبىلىمدى مەيلى، ول قىتايدا بولسىن مەڭگەرىڭدەر. سەبەبى، ءبىلىمدى بولۋ ءار مۇسىلمان ءۇشىن مىندەتتى». پايعامبار (س.ع.س.) وسى سوزىنە وي جۇگىرتىپ تالداپ كورەلىك. بۇل جەردەگى «جۇڭگو» (سين) دەگەندى ءوز مانىندە قابىلداۋعا بولا ما؟ بۇل ءسوز تۇسپالداۋ بولسا كەرەك. ەندى ءابجات كەستەسىن پايدالانىپ، ساندىق ءمانىن انىقتايىق. س-90، ي-10، ن-50 جيىنى بولادى 150 نەمەسە 100+50. ەندى وسى ەكى ساننىڭ ارىپتىك بالاماسىن الامىز. 100-ق (قاف) ن-50 (نۋن). اراب تىلىندە قن، وقىلۋى «قاننۋن» (كاننون) – زاڭ، مولشەر دەگەن ءسوز. دەمەك، «قىتايدان ۇيرەن» دەپ وتىرعان  ۇعىمدى قاف پەن نۋن – ءتاڭىردىڭ زاڭىن ۇيرەنىپ،  اللانىڭ جولىمەن  ءجۇرۋ دەپ  ءتۇسىنۋىمىز كەرەك»، – دەيدى. مىنە، ءبىزدىڭ  نە نارسەنى بولسىن تۋرا ءتۇسىنىپ، كەلتە پايىم جاساۋىمىزدىڭ ءمانى ينتەرپرەتاسيانىڭ،  شاكارىمشە ايتساق، ءتاپسىردىڭ  جوقتىعىنان ەكەن. سونىڭ كەسىرىنەن  يسلام الەمى  بۇگىندەرى مادەنيەت پەن وركەنيەت وشاعى رەتىندە تولىق  توقىراپ، تەك ءدىن  رەتىندە  عانا ءوز فۋنكسياسىن اتقارىپ وتىر.

جامان ءتاپسىر جايىلىپ جەر جۇزىنە،

ءدىن دەسە، تۇرا قاشتى ەر ازامات.

بار وبالى ولاردىڭ تاپسىرشىدە،

اداسىپ نۇرلى اياتقا جاعىپتى تات.

ۋاقىت توزاڭىنا كومىلگەن وسى  تۇسىنىگىمىزدى جەلدەتىپ،  كوڭىل كوزىمىزدى  بىتەگەن بۇل «تاتتان»  بىزدەردى  كىم تازارتار ەكەن؟ الدە، «اسپانداعى جۇلدىزدىڭ اعۋىن اللانىڭ شايتاندى قۋالاعان تاسى»  دەگەن  تاسىر  تۇسىنىكپەن  وتىرا بەرەيىك پە؟

 

تۇزەمدىك ەليتا

 I

وتارلاۋشى ەل  ءوزىنىڭ   ستراتەگيالىق ماقساتىن  جۇزەگە اسىرۋ  ءۇشىن ەڭ الدىمەن  جەرگىلىكتى  (ياعني وتارلانۋشى)  ەلدەگى  كادر  ساياساتىن تولىققاندى شەشىپ  الۋى  كەرەك.  XIX عاسىردا  قازاق توپىراعىندا تاعان تىكتەگەن وقۋ  ورىندارى وسى ماقساتتا  بوي كوتەرگەن بولاتىن.

 

«ينتەرناتتا وقىپ ءجۇر

                                                تالاي قازاق بالاسى –

   جاڭا ءوسپىرىم، كوكورىم،

                                                بەينە قولدىڭ سالاسى.

بالام زاكون ءبىلدى دەپ

                                                قۋانار اتا-اناسى.

ويىندا جوق ولاردىڭ

                                                شاريعاتقا شالاسى،

                                              ...يا ءتىلماش، يا ادۆوكات

                                                بولسام دەگەن بارىندە وي،

                                                كوڭىلىندە جوق ساناسى...».

 

ابايدىڭ  وسى ولەڭىندەگى ۇرەيى مەن  الاڭى  نەگىزسىز ەمەس  ەدى.  قازاق بالاسىن  ۇلت قاينارىنان  قارا  ءۇزدىرىپ،  ورىس تانىمىندا تاربيەلەۋ – ينتەرناتتىڭ ەڭ باستى ماقساتى-تۇعىن. وسىلاردىڭ ىشىنەن قازاققا كەلگەندە قاتىباس، ەشتەڭەدەن  تايسالمايتىن ايارلارىن ارنايى سۇرىپتاپ الىپ،  قولدارىنا بيلىك بەرىپ، ەل ىسىنە  جۇمىلدىرىپ وتىرۋدى دا وتارشىلدار ۇمىت قالدىرعان جوق. وسى توپ  تاريحتا «تۇزەمدىك  ەليتا» دەپ اتالادى.  مۇنى  بەلگىلى تاريحشى س.ماشىمبايەۆ تا ءوز ەڭبەگىندە اتاپ وتكەن بولاتىن. ال قازاق اراسىندا بۇلار  اسا  اۋسار  ءام قاتىگەز قىلىعىمەن  كوبىرەك كوزگە  تۇسكەندىگىنەن  بولسا كەرەك، ەل  ەسىندە «تەرىس وقىعاندار»  دەگەن اتقا يە  بولدى. ارىدەن تاعان تارتقان وسى ءبىر يدەيادان قازاق حالقى ءبىر كىسىدەي كورەشەك  كوردى. ماناعى اباي الاڭداعان  «كوڭىلىندە جوق ساناسى» كەمىستىگى كوپ نارسەگە  كوز  جەتكىزىپ  تۇرعان ەكەن. راسىندا، اقىننىڭ ايتقانى ايداي  كەلدى.  شولاق بەلسەندىلەردىڭ بۇل  ارەكەتىنەن  ءيسى قازاق بالاسى  ازاپ  شەگىپ،  الاش دالاسى اق سوڭكە سۇيەككە بويالىپ قالدى.

 

II

 بىردە ءبىر توپ ۇستازدار قاۋىمى شاي ءىشىپ،  جايلانىپ  وتىرمىز. اڭگىمە اۋانى ءتورت جىلدا ءبىر اۋىساتىن باسشىلىققا  قاراي اۋىستى. ەندىگى باسشىمىزدىڭ  كىم جانە ونىڭ قانداي  بولماعى ءبىراز تالقىعا  ءتۇستى. مەندە تىنىش وتىرا الماي، «انا ءبىر اعامىزدىڭ  عالىمدىعىنان بولەك ەلشىلىگى مەن مەيىرباندىعى قانداي، ورىنتاققا وسى ادام  لايىق» دەدىم. «جوق» دەدى قاپتالدا وتىرعان ارىپتەسىم جۇلىپ العانداي، «ول تىم قازاقى، بولمايدى» دەدى. «راس» دەدى كەلەسى ارىپتەسىم دە الگىنىڭ ءسوزىن قوشتاپ، «بۇل  ادامىڭىز «تىم جۇمساق»، جارامايدى» دەدى. «سوندا قانداي بولۋ كەرەك» دەدىم مەن دە  قارىمتا  سۇراققا كوشىپ. «اناۋ كىسىنىڭ بولعاندىعى دۇرىس» دەدى ءۇشىنشى ارىپتەسىم. «ءوزىنىڭ ورىسشاسى قانداي،  پاتشامەن دە قارىم-قاتىناسى جامان ەمەس،  تىم پىسىق  ادام» دەدى اعىنان جارىلىپ. وسىنىڭ ءسوزىن ءجون  كورگەندەي ءبارىمىز  دە  باس يزەسىپ  ورىنىمىزدان  تۇردىق.

مەن وسى اڭگىمەدەن كەيىن بۇل قازاقتىڭ كىسىنى باعالاۋ ولشەمدەرىنىڭ باياعىدا-اق باسقا ارناعا ءتۇسىپ كەتكەندىگىن ءتۇسىندىم. ءتۇسىندىم دە تۇتاس ءبىر ۇلتتىڭ ىلكىدەگى «تۇزەمدىك ەليتا» ينەرسياسىمەن  ءومىر ءسۇرىپ جاتقاندىعىن، قازىرگى قازاق بيلىگىنىڭ ءپالساپاسى دا ءدال وسى فورمۋلا تاسىلىمەن باسقارىلىپ وتىرعاندىعىن  سەزىندىم.

 

P.S. ءقازىر قازاقيادا كەزەك كۇتتىرمەستەن قولعا الىنۋعا ءتيىس شارۋا، مەملەكەت بيلىگىن جاپپاي شىرماۋىقشا جايلاعان ۇلتانقۇلداردى الپامىستارمەن (ۇلت زيالىسىمەن) اۋىستىرۋ ساياساتى دەر ەدىك. مۇنى بەينە ءبىر  رۋحاني رەفورما دەپ اتاساق تا بولادى.  نەگە دەيسىز  عوي؟

سەبەبى، تۇلعا كورمەگەن ەلدىڭ تانىمى تومەندەگىدەي شەككە دەيىن قۇلدىراپ، كوپسوزدىلىك پەن كوزبوياۋشىلىق ورىن الادى. ونداي  ەلدە ۇلتتىق يدەيا دا،  ۇلى مۇرات تا بولمايدى. تەك ءبىر ادامنىڭ كوڭىل كۇيىنە قۇرىلعان «قۇلدىق قىزمەت» قانا بولادى.

«ادامدى قۇداي جاراتادى، قوعام وسىرەدى» دەگەن ءبىر ءتامسىل بار.

ءبىز بۇعان يدەولوگيا – اكە بولسا، اقپارات –شەشە،  ال ادام ساناسى وسى ەكەۋىنىڭ ءتول پەرزەنتى دەگەن وي  قوسقان  بولار ەدىك. ەندەشە،  اڭگىمە توركىنى قازاق قوعامىمەن ونىڭ  «اتا-اناسىنىڭ»  اقۋالى جايىندا بولىپ وتىر عوي.

ءبىز كىمبىز،  قانداي  قوعام  قۇردىق،  سانامىزدىڭ  سالاۋاتى قانداي؟

مىنە، ءبىز بۇل  ساۋالدارعا  قاعازداعى قازاقستان تۋرالى عاجايىپ ەرتەگىلەرمەن ەمەس، قارا جەر ۇستىندەگى ءوز ءومىرىمىزدىڭ  شىندىعى مەن جاۋاپ قاتساق ءجون  بولار ەدى...

ىقىلاس وجاي ۇلى،

اقىن، جۋرناليست، ەۋرازيا ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ وقىتۋشىسى.