پاۆلودار وبلىسىنىڭ ەكس-اكىمى عالىمجان جاقيانوۆ ءوزىنىڭ «ءومىر بەلەستەرى» اتتى كىتابىندا ينۆەستورلاردىڭ ءبىزدىڭ بيلىك وكىلدەرىن قالاي الدايتىنىن، انىق ايتقاندا قالاي اربايتىنىن ايتىپ بەرگەن.
ءبىزدىڭ بۇل جولعى كەيىپكەرىمىز – الەكساندر ماشكيەۆيچ. وليگارح، ميللياردەر. نەمەسە عالىمجاننىڭ ءوز سوزىمەن ايتقاندا «مايشەكە». سونىمەن...
"جالپى وسى «ينۆەستيسيا» تاقىرىبىنا توقتالىپ وتكەندى ءجون كورەمىن. قارجىنى سىرتتان اكەلىپ، ەكونوميكامىزعا قۇيعان ينۆەستوردى كورگەن ەمەسپىن. بارلىعى دا ءوز ەسەبىمىزدەن. ايتالىق، «كومىر كەنىشىنە 20 ملن دوللار ءبولىندى» دەپ ستاتيستيكا مالىمەتتەرىن بەرەدى.
ءبىراق، ول اقشا نە كومىردىڭ ءوزىن ساتىپ تاپقان، نە بانكتەردەن نەسيەگە الىنعان. ول نەسيەنى دە قايتارۋ ءۇشىن كەيىن كومىر ساتىپ، ورنىن تولتىرادى. سوندا قاراساڭىز، قايتا اينالىپ، ءبارى دە ءوز ەسەبىمىزدەن، ءوز قازبا-بايلىعىمىزدان تۇسكەن اقشادان شىعادى ەكەن. بۇل – «ينۆەستيسيالارى». بىلايشا ايتقاندا، «ءوز تونىمىزدى» وزىمىزگە، تەك تەرىس اينالدىرىپ، قىمباتقا ساتقانمەن بىردەي.
سوندا وسىنداي ينۆەستوردان نە پايدا؟ مەملەكەتىمىز ءۇشىن مۇنداي ساياسات نە بەرەدى؟ مۇنداي ينۆەستورلار كەتىپ قالادى دەپ نەگە قورقامىز؟ كەتسە، ءوزىمىزدىڭ ازاماتتاردىڭ قولىنان سول ءىس نەگە كەلمەسكە؟ كەتىپ قالادى عوي دەپ ۇرەيلەنىپ، ولارعا جەڭىلدىكتەردى نەگە بەرەمىز؟
قولىما تۇسكەن قۇجات-قاعازداردى قاراپ وتىرعانىمدا وسى سۇراقتار مەنى قاتتى مازالاعان ەدى.
كەزەكتى كەزدەسكەن «ينۆەستورىم» اليۋمينيي، فەرروقورىتپا زاۋىتتارىن جانە 2 ءىرى ەلەكتر ستانسالاردى يەلەنگەن توپتىڭ سەركەسى – ا. ماشكيەۆيچ ەدى.
الدىندا بۇل مىرزا اكىمشىلىكتىڭ ەسىگىن تەۋىپ كىرىپ جانە قاسىنا قارۋلى ساقشىلارىن ەرتىپ جۇرەدى دەپ ەستىگەنمىن. «نە ىستەيمىز؟» دەپ اپپارات جەتەكشىم ۆ.برىنكين سۇرادى.
ول ماعان: «مىنا اكىمشىلىك مەملەكەت ءۇيى. ال ءسىز اكىم رەتىندە حالىقتىڭ اتىنان سويلەيسىز. پرەزيدەنتتىڭ، مەملەكەتتىڭ سەنىمدى وكىلىسىز. ال، بۇلاردىڭ قارۋ اسىنىپ مەملەكەت عيماراتىندا جۇرگەنى ەشقانداي زاڭدىلىققا دا، ەتيكەتكە دە جاتپايدى» دەپ، مەن ويلاعان سوزدەردى ايتتى.
ءيا، نامىس دەگەن بار عوي. «قارۋلى كۇزەتىنىڭ كىرۋىنە تىيىم سالىنسىن. كەلگەندەر بەلگىلى ەرەجە بويىنشا كىرسىن. ءبىز ءۇشىن بارلىق ادام تەڭ» دەدىم.
وسى جونىندە ەل اراسىندا قولداۋ پىكىر تارادى. «راسىندا، جاقيانوۆتىكى دۇرىس. مەملەكەت ءراسىمى مەن رامىزدەرىن بارلىق ادام تەڭ سىيلاۋى كەرەك. قالتامىز تولعان اقشا دەپ ەل نامىسىنا تيىسپەيتىندەي بولسىن».
مىنە، ماشكيەۆيچ كەلىپ، ادەتتەگىدەي كەزەكسىز كىرەيىن دەگەندە، قاتال توسقاۋىلعا تاپ بولىپ، ەل قاتارلى كەزەككە تۇرۋعا ءماجبۇر بولدى. كەزدەسۋىمىزگە كەرەكتى مامانداردى شاقىرىپ، اشىق، جاريالى تۇردە وتىرىس ءوتتى. ول ءتۇن ورتاسىنا دەيىن سوزىلدى...
ەڭ باستى ماسەلەلەر – سالىقتىڭ تولىق تولەمى، زاۋىتتاعى جۇمىسشىلاردىڭ ەڭبەكاقىسىن كوتەرۋ، ەكولوگيا ماسەلەسى جانە وبلىستىڭ الەۋمەتتىك باعدارلامالارىنا قاتىسۋ.
اڭگىمەنىڭ بۇلاي ءوربيتىنىن ويلاماعان ماشكيەۆيچ كومەككە ءوزىنىڭ ەكونوميستەرى مەن يۋريستەرىن شاقىردى. ءۇزىلىس كەزدەرىندە مەنىمەن وڭاشا سويلەسكىسى كەلدى. ۇيرەنشىكتى ادىسىمەن مەنىڭ جەكە باسىمنىڭ نە تىلەيتىنىن سۇراماقشى بولدى.
«قانداي بۇيىمتايلارىڭ بار، ايتپەسە بولەك شىعىپ داستارقان قۇرايىق نەمەسە الماتىعا كەلىڭىز – اۋەجايدان ءوزىم قارسى الامىن، قالاعانىڭىزدىڭ ءبارىن ۇيىمداستىرامىز» دەپ، تاعى باسقا دا «مايلى جىلىكتەرىن» جىلپىلداپ ۇسىنا باستادى.
ءوزىم ءۇشىن ەشنارسەگە اۋرە بولماي-اق قويسىن، تەك ءوزىنىڭ زاڭدى مىندەتتەرىن ورىنداسىن جانە بار جومارتتىعىن مىنا حالىققا كورسەتسىن دەدىم. سەنبەدى عوي دەيمىن. ويتكەنى ءبىرىنشى كەزدەسۋىمىز ناتيجەسىز قالدى. ءبىراز كۇن وتە مەنى تەلەفونمەن تاعى ۇگىتتەدى. ايتقانىمنان قايتپادىم. بىرنەشە كىسىنى جۇمسادى. اراسىندا مينيسترلەر دە تەلەفون سوقتى. ولارعا دا جاعدايدى ءتۇسىندىردىم. ماشكيەۆيچتىڭ شىدامى تاۋسىلىم، مەنى جامانداپ «جوعارىعا» ايتقان سياقتى. «نە بولسا، ول بولسىن، كوپ بولسا قىزمەتتەن بوساتار» دەپ قىرسىعىپ جاتىپ الدىم جانە ماشكيەۆيچتىڭ ايتقانىنا كونبەيتىنىمە ىشتەي بەكىنىپ الدىم.
اياعىندا ماشكيەۆيچ ءوز توبىمەن كەلىپ، كوتەرىلگەن ماسەلەلەر بويىنشا شارتقا قول قويدى. بۇدان بىلاي قارىم-قاتىناسىمىز وسى شارتقا بايلانىستى بولاتىنىنا كەلىستىك. وسىنداي كەزدەسۋدى جىلىندا ءبىر رەت وتكىزىپ، جىل قورىتىندىلارىن قاراپ، جاڭا شارتتارعا قول قويىپ جۇردىك. جىلدان جىلعا سالىق تولەمدەرى دە قوماقتى ءوسىپ، جۇمىسكەرلەردىڭ ايلىعى دا 2-3 مىڭ تەڭگەگە كوتەرىلىپ وتىردى. باسقا دا تالاپتارىمىز ورىندالدى.
ماشكيەۆيچپەن رەسمي جەرلەردە عانا كەزدەسىپ ءجۇردىم. ءبىر رەت قانا الماتىعا بارىپ، قوناق ۇيدە ونىمەن وتىرىپ شاي ىشكەنىم بار. وندا دا اقىسىن ءوز قالتامنان تولەدىم...
شەتەلدىك ينۆەستورلارمەن قارىم-قاتىناسىمدا ولارعا تيتتەي دە تاۋەلدى بولماۋعا تىرىستىم. ءتىپتى جاڭاعىداي شايدىڭ اقىسىنا دەيىن تياناقتاپ ءجۇردىم. ەسەسىنە ەشكىم مەنى «ەلدىڭ قامىن ويلاماي، شەتەلدىكتەردىڭ سويىلىن سوعىپ ءجۇردى، نە بولماسا بىردەمەسىن جەپ قويدى دەپ كىنالاي المايدى».
قارجىنى سىرتتان اكەلىپ، ەكونوميكامىزعا قۇيعان ينۆەستوردى كورگەن ەمەسپىن. بارلىعى دا ءوز ەسەبىمىزدەن. ايتالىق، كومىر كەنىشىنە 20 ملن دوللار ءبولىندى دەپ ستاتيستيكا مالىمەتتەرىن بەرەدى. ءبىراق، ول اقشا نە كومىردىڭ ءوزىن ساتىپ تاپقان، نە بانكتەردەن نەسيەگە الىنعان. ول نەسيەنى دە قايتارۋ ءۇشىن كەيىن كومىر ساتىپ، ورنىن تولتىرادى. سوندا قاراساڭىز، قايتا اينالىپ، ءبارى دە ءوز ەسەبىمىزدەن، ءوز قازبا-بايلىعىمىزدان تۇسكەن اقشادان شىعادى ەكەن. بۇل – «ينۆەستيسيالارى». بىلايشا ايتقاندا، «ءوز تونىمىزدى» وزىمىزگە، تەك تەرىس اينالدىرىپ، قىمباتقا ساتقانمەن بىردەي.
«گوللاندتىق اۋرۋ». ول نە؟
دەموكراتياسى دامىماعان ەلدەردە، ياعني حالقى بيلىككە يە بولماعان ەلدەردە قازبا بايلىقتار بيلىك باسىنداعى توپتىڭ عانا ەنشىسىنە ءتيىپ، قالىڭ جۇرت ونىڭ قىزىعىن كورە المايدى. مۇناي، گاز سياقتى شيكىزاتتاردى عانا وندىرۋگە ۇمتىلعان بيلىك باسىنداعىلاردىڭ ءوندىرىستىڭ باسقا سالالارىن دامىتۋعا دارمەنى جەتپەيدى. بۇل حالىقتى الەۋمەتتىك-ەكونوميكالىق داعدارىسقا ۇشىراتادى.
بۇل ەكونوميكالىق قۇبىلىستىڭ «گوللاندتىق اۋرۋ» دەگەن رەسمي اتى بار. اۋرۋدىڭ ەمدەۋ جولىن دامىعان، دەموكراتيالىق مەملەكەتتەر الدەقاشان تاپقان. گوللانديا، نورۆەگيا، اقش مەملەكەتتەرىندە تابيعي رەسۋرستار جانە ودان تۇسكەن اقشا تىكەلەي پارلامەنتتىڭ باقىلاۋىندا بولعاندىقتان، بۇل بايلىق حالىقتىڭ يگىلىگىنە پايدالانىلۋدا.
بيلىك باسىنداعى ءبىراز ادام جوعارىداعى «گوللاندتىق اۋرۋدىڭ» بىزگە كەلمەيتىنىن ايتقان بولاتىن. الايدا ۋاقىت ولاردىڭ قاتەلەسكەنىن كورسەتتى.
بۇگىن بۇل دەرت بۇكىل ەكونوميكامىزدى شىرماپ، ەلىمىزدىڭ، حالقىمىزدىڭ دامۋىنا بوگەت بولىپ وتىر.
وسى جەردە ەسكەرە كەتەتىن جايت، حالىق دەپ مەن قالىڭ جۇرتشىلىقتى ايتامىن. سول قالىڭ جۇرتىمىز بايلىقتىڭ قىزىعىن كورە الماي كەلەدى. ەكونوميكامىز ءوستى دەگەندى ۇكىمەت شارشاماي-اق ايتادى، سيفرلار مەن پايىزداردى كەلتىرگەن بولادى، ال ءبىراق حالقىمىزدىڭ، اسىرەسە اۋىلدىقتاردىڭ الەۋمەتتىك جاعدايى ءماز ەمەستىگى، جۇمىسسىزدىق جايلاپ العانى اقيقات.
ەلىمىزگە كەلگەن ءبىر امەريكاندىق: «سونشاما بايلىقتارىڭ باردا قالاي كەدەي تۇراسىڭدار!» دەگەن ەكەن. بار ماسەلە سول قازبا بايلىقتارىمىزدى قالاي، كىم وندىرەتىنى، قارجىنىڭ قانشالىقتى تۇسەتىنى، ونى قالاي پايدالانىپ جاتقانى حالىق ءۇشىن ۇلكەن قۇپيا. حالىقتىڭ باقىلاۋىنان تىس قالعان ميللياردتاعان سومالار ەلىمىزدىڭ ەكونوميكالىق اينالىمىنان تىس قالىپ تۇر".
دايىنداعان، دۋمان بىقاي
