حات اۆتورى مۇحيدiن كۇلاشبەك ۇلى: «قونىسىمىز كەڭسايدىڭ بويىندا، بۇرىنعى ميكويان، قازiرگi مۇستافا شوقاي كوشەسi. كوشەنiڭ ۇزىندىعى 1000 مەتر» دەپ باستاپتى. بارىپ، كورمەكشi بولدىق. مۇحيدiن اعامىز بiزدi بiر ساندالتقىسى كەلدi-اۋ دەيمiن، اتالعان كوشە قالانىڭ قاي تۇسىندا ەكەندiگi جايلى ناقتى ەشتەڭە جازباپتى.
داتكە قۋات قىلارىمىز — كەڭساي عانا. كەڭسايعا دا قاي اۆتوبۋس باراتىنىن بiلمەيمiز. سوندىقتان:
— مۇستافا شوقاي كوشەسi! — دەدiك العاشقى كەزiككەن تاكسيستكە.
— ونداي كوشە جوق، — دەدi تاكسيست جiگiت.
— بار! — دەدiك بiز دە ەسەمiزدi جiبەرگiمiز كەلمەي.
— ول قايدا؟
— كەڭساي جاقتا.
جiگiت از-كەم ويلاندى دا، «وتىرىڭدار» دەگەندەي ىم ەتتi. تاكسي ءال-فارابي كوشەسiمەن جوعارى قاراي زۋلاپ جونەلدi. سالدەن كەيiن ءۇنسiزدiكتi تاكسيستiڭ ءوزi بۇزدى:
— جاڭا قاي كوشە دەدiڭدەر؟
— مۇستافا شوقاي.
— مۇستافا شوقاي؟.. قىزىق ەكەن. وسى قالادا قانشا جىل شوپىر بولسام دا، ونداي كوشەنi ەستiمەپپiن. ايتپاقشى، مۇستافا شوقاي دەگەندەرiڭ الگi اتاقتى تاەكۆوندوشى ما؟ بiراق وعان بۇرىنعى پاتريس لۋمۋمبانىڭ كوشەسiن بەرمەپ پە ەدi؟
— جوق، ول مۇستافا ءوزتۇرiك قوي. مۇستافا شوقاي ونىڭ اتاسىنداي ادام.
— ە، باسە! — دەدi تاكسيست كۇلiپ.
سولاي ءار نارسەنi ءسوز ەتiپ وتىرىپ كەڭسايعا دا جەتتiك.
— ەندi مۇستافا شوقايدى قالاي تابامىز؟ — دەدi شوپىر جiگiت.
— ءوزiمiز iزدەپ كورەيiك، — دەدiك بiز تار كوشەلەردە تاكسيدi «اۋرەلەگiمiز» كەلمەي.
جولاي كەزدەسكەن كولدەنەڭ كوك اتتىلاردان سۇراستىرا باستادىق. بiرi باسىن شايقايدى، بiرi يىعىن قيقاڭ ەتكiزەدi، تاعى بiرi شوقاي اتىن تۇڭعىش ەستiگەندەي بەتiمiزگە باجىرايىپ قارايدى.
«شىن جىلاسا سوقىر كوزدەن جاس شىعادى» دەگەندەي، كەنەت ەسiمiزگە كوشەنiڭ بۇرىنعى ميكويان اتاۋى تۇسە كەتتi. سول-اق ەكەن، جولىمىز اشىلىپ سالا بەردi. باياعىنىڭ ادامى «سۇراي-سۇراي مەككەگە دە جەتكەن» عوي. بiز دە قاراڭعى ۇيدەن قارا مىسىق iزدەگەندەي بولىپ ءجۇرiپ، ارەڭ دەگەندە مۇستافا شوقاي كوشەسiن تاپتىق-اۋ، ايتەۋiر. تاپقانى قۇرىسىن، ەل كوشكەن ەسكi جۇرتقا بارعانداي كۇي كەشتiك. «ارقانىڭ قىسى جايلى بولسا، ارقار اۋىپ نەسi بار؟» دەگەندەي، اعامىز حاتتى بەكەر جازباعان سياقتى. راسىندا دا، كوشەنiڭ ۇزىندىعى بiر شاقىرىمنىڭ ار جاق، بەر جاعى. ەنi دە اۋىز تولتىرىپ ايتارلىق ەمەس — تىم تار، ءۇش-تورت مەتردiڭ اينالاسى. قاتار كەلiپ قالعان ەكi كولiك ەركiن سىيمايدى. جاياۋ جۇرگiنشiلەر ارى-بەرi اعىلعان كولiكتەرمەن قاباتتاسىپ، ارەڭ جۇرەدi. ويتكەنi ادام جۇرەتiن تابانجول توسەلمەگەن. كوشە لاس، قولقانى قاۋىپ ءار جەردە شاشىلىپ جاتقان كۇل-قوقىسقا كوز ءسۇرiنەدi. ايتەۋiر كوشەنiڭ بويىمەن 60-باعدارلى اۆتوبۋس جۇرەدi ەكەن. سوعان بولا ورناتىپ قايتەمiز دەي مە ەكەن، ايالداما اتىمەن جوق. ونى ورناتقان كۇندە كولiك جۇرەتiن جول قالماۋى دا مۇمكiن. ەسەسiنە، قالاعان جەرiڭiزدەن اۆتوبۋستى تاكسي ۇستاعانداي توقتاتاسىز دا مiنiپ جۇرە بەرەسiز. راحات!
جابىرقاپ، جان-جاعىمىزعا قارادىق. قاقپاسىنىڭ سىرتىندا بiر ورىستىڭ كەمپiرi كۇنشۋاقتاپ وتىر ەكەن.
— مۇستافا شوقايدىڭ كiم ەكەنiن بiلەسiز بە؟ — دەدiك سوزگە تارتىپ.
— وتكۋدا منە زنات؟
— ميكوياندى شە؟
— ا كاك جە؟ ول — كەڭەس وداعىنىڭ باتىرى. دانا ساياساتكەر. ستاليننiڭ جاقىن دوسى… — دەپ تiزبەلەي جونەلدi اپامىز.
كوڭiلگە كiربiڭ ۇيالاتقانى دا وسى بولدى — كوشەنiڭ بiر جاعىندا كوزگە سۇيەل بولىپ بۇرىنعى «ميكويان» اتاۋى بادىرايىپ تۇر. ەكiنشi بەتiنە قازiرگi اتاۋى جازىلعان. ونىڭ ءوزi «ۋليسا مۋستافى شوكايا» دەپ ميكوياننىڭ تiلiن استپەتتەيدi. نەگە ەكەنiن قايدام، بۇل بىزگە قىلىشىنان قان تامعان كەشەگi قىزىل يمپەريانىڭ «قاھارمانى» مەن الاشتىڭ اردا تۋعان ارىسىن ادەيi قاراما-قارسى بەتتەستiرiپ قويعانداي اسەر ەتتi. مiنە، ءاليحان بوكەيحان، احمەت بايتۇرسىن ۇلى سىندى قايراتكەرلەرمەن ەسiمi قاتار اتالاتىن، كۇنi كەشە كەلەشەك ۇرپاق قامى ءۇشiن بار عۇمىرىن سارپ ەتكەن مۇستافا شوقاي اتامىزعا ۇرپاقتارىنىڭ بەرگەن كوشەسi.
وبالى نە كەرەك، ونشاقتى جىل بۇرىن بiرقاتار الاش ازاماتتارىنا كوشە بەرiلiپتi. مىسالى، «باراحولكا» ماڭىنداعى اەرودرومنايا كوشەسi ءاليحان بوكەيحاننىڭ اتىمەن اۋىستىرىلعان. ءتۇۋ قيان شەتتەگi، 1-الماتىداعى لوكوموتيۆنايا كوشەسi ءجۇسiپبەك ايماۋىتوۆقا، جەلەزنوۆودسكايا كوشەسi جاقىپ اقپايەۆقا، ۆارشاۆسكايا كوشەسi مiرجاقىپ دۋلاتوۆقا، تەسلەنكو كوشەسi ماعجان جۇمابايەۆقا بەرiلگەن. بiراق بۇل وزگەرiستەردi جالپاق جۇرت بiلiپ جاتىر ما؟ جوق.
Iشiمiزدەن قاندى بۇراۋ وتكەندەي بولىپ، ماناعى حاتتىڭ جالعاسىنا ءۇڭiلدiك: «قارىنداسىمنىڭ ءتورت بالاسى جانە مەنiڭ كەنجە ۇلىم م. شوقاي كوشەسi بارىپ تiرەلەتiن №53 مەكتەپتە وقيدى. وسى مەن اتاپ وتىرعان مەكتەپكە مۇستافا شوقاي اتىن بەرسە قالاي بولادى؟ ەگەر مەنiڭ بۇل ۇسىنىسىم قولداۋ تاۋىپ جاتسا، سول مەكتەپتiڭ الدىنا م. شوقاي اتامىزدىڭ ءمۇسiنiن ورناتىپ، مەكتەپتە شاعىن مۇراجايىن اشۋعا بولار ەدi. وسىنداي يگi باستاماعا مەكتەپ ۇجىمى مەن اتا-انالار دا بiر كiسiدەي ات سالىسار ەدi دەپ ويلايمىن. تاپ سولاردىڭ ورتاسىندا مەن ءوزiم دە جۇرەر ەدiم. وسى ماسەلەنi سiزدiڭ گازەتتە كوتەرۋدi ءجون كورiپ وتىرمىن» دەيدi حات يەسi. بiز دە وسىنى ءجون كوردiك. ءجون كوردiك تە مەكتەپكە قاراي جول تارتتىق. ادەمi، ەڭسەلi مەكتەپ ەكەن. شوقاي اتامىزدىڭ اتىن ۇيالماي-اق بەرەتiندەي. مۇنداي يگi باستاما جۇزەگە اسسا، كiم-كiمنiڭ دە قۋانارى انىق. «ءولi رازى بولماي، تiرi بايىمايدى» دەيدi قازاق. ءبارiنەن بۇرىن مۇستافا شوقاي اتامىزدىڭ ءارۋاعى الدىندا بiر پارىزىمىزدان قۇتىلار ەدiك-اۋ! تىم قۇرىعاندا بiر مەكتەپتi سول كiسiنiڭ اتىمەن اتاساق، كوپتiك ەتپەيتiن شىعار.
وسى ارادا بiر جامان جارانىڭ اۋزىن اشۋعا تۋرا كەلەدi. احمەت بايتۇرسىنۇلىنا بەرiلگەن كوشەنi ايتپاعاندا باسقا الاش ارىستارىنىڭ الدىندا ۇياتتىمىز.
وبالى نە كەرەك، ونشاقتى جىل بۇرىن بiرقاتار الاش ازاماتتارىنا كوشە بەرiلiپتi. مىسالى، «باراحولكا» ماڭىنداعى اەرودرومنايا كوشەسi ءاليحان بوكەيحاننىڭ اتىمەن اۋىستىرىلعان. ءتۇۋ قيان شەتتەگi، 1-الماتىداعى لوكوموتيۆنايا كوشەسi ءجۇسiپبەك ايماۋىتوۆقا، جەلەزنوۆودسكايا كوشەسi جاقىپ اقپايەۆقا، ۆارشاۆسكايا كوشەسi مiرجاقىپ دۋلاتوۆقا، تەسلەنكو كوشەسi ماعجان جۇمابايەۆقا بەرiلگەن. بiراق بۇل وزگەرiستەردi جالپاق جۇرت بiلiپ جاتىر ما؟ جوق. سەبەبi ولاردىڭ اتتارىن كوشە بويىنا جازىپ، جارقىراتىپ كورسەتiپ وتىرعانىمىز جوق. جالپى، ونوماستيكا كوميسسياسىنىڭ جاساپ جاتقان جۇمىسى كۇدiك تە تۋدىرادى، كۇلكiنi دە كەلتiرەدi. تاريحتا بولعان-بولماعانى بەيمالiم بايان كiتابىنىڭ ءوزi اتاجۇرتتاعى بiزگە ەندi-ەندi جەتiپ وتىرعان وتەبويداققا دا كوشە بەرiپ ۇلگەرiپپiز. ونوماستيكا كوميسسياسى كوشە اتتارىن بەرگەندە قانداي پرينسيپتەرگە سۇيەنەتiنi بەلگiسiز. دەسەك تە، كەيبiر كوشەلەرگە ۇلىتاۋ، جاسىباي، الاكول، قوبدا، نۇرا، مارقاكول سياقتى قازاقتىڭ ادەمi جەر-سۋ اتاۋلارىنىڭ بەرiلگەنiن كورگەندە، iشiمiز جىلىپ قالدى. قانداي جاراسىمدى! قۇلاققا جاعىمدى ەستiلەدi، ءارi جاس ۇرپاققا تاعىلىم.
قازاقتىڭ ماڭدايىنا قاراعايدىڭ بەزiندەي بولىپ بiتكەن كەسەك، تاريحي تۇلعالاردىڭ اتىنا كوشەسىماقتار جەرلەردi بەرە سالۋ — ونوماستيكا كوميسسياسىنىڭ ءوز iسiنە نەمقۇرايدى قارايتىندىعىن تانىتادى.
ماسەلەن، سىرىم باتىرعا 2006 جىلى «شاڭىراق-2» ىقشاماۋدانىنان «ىقشام» كوشە بۇيىرىپتى. ۇزىندىعى — 1400 مەتر عانا. سىرىمنىڭ قابانباي، بوگەنباي باتىرمەن يىقتاس تۇلعا ءھام ءباھادۇر بولعانى بەسەنەدەن بەلگiلi. تiزە بەرسەك، مiن كوپ. مۇستافا شوقايعا بەرگەن «كوشەمiزدiڭ» سيقى اناۋ. قىل اياعى قازاققا ءۇش قايناسا سورپاسى قوسىلمايتىن جات جۇرتتىقتارعا دا داڭعىراعان داڭعىلداردى بەرiپ جاتىرمىز عوي. ماسەلەن، بۇرىنعى نوۆوسەلسكايا كوشەسiن يەلەنگەن گەراسيم كولپاكوۆسكيي. الماتى كوشەلەرiنە تال ەككەندiگi ءۇشiن بولماسا، بۇل گەنەرالدىڭ قازاقتى قۇيتىرقىلىقپەن قالاي قولعا قاراتقانىن سوڭعى ءنومiرلەرiمiزدە جازدىق. ەسكەرتكiش ورناتقانىمىز ازداي، قوقىرايتىپ كوشە دە بەرiپپiز. ارينە، بۇل iس تە جوندەلەر. سوناۋ 80-جىلداردىڭ باسىندا قىرىمدى قالامگەر ديداحمەت ءاشiمحان «قازاق ادەبيەتi» گازەتiندە «التىنسارين كوشەسi. ۇزىندىعى 100 مەتر» دەگەن ماقالا جازىپ ەدi. اراعا ءۇش جىل سالىپ، بۇل ماسەلەگە قايتا اينالىپ سوققان. اقىرى گازەتتiڭ ارالاسۋىمەن (قايران شەرحان اعا-اي دەسەيشi!) قالانىڭ باتىس ءبولiگiندەگi پراۆدا كوشەسi ىبىراي التىنسارين اتىنا وزگەرتiلدi. ول بiر قازاق وتار كۇيدەن ارىلىپ بولماعان جاۋتاڭكوز شاق ەدi. سودان دا بiر كوشەنiڭ اتىن وزگەرتۋ بەس-التى جىلعا سوزىلعان. قازiر ءبارi دە ءوز قولىمىزدا. بەس-التى جىل تۇرماق بەس-التى اي سارسىلىپ كۇتۋدiڭ ءوزi رەتسiز. ولاي بولماعان كۇندە قازاق باسپا ءسوزiنiڭ ەجەلگi ءۇردiسiمەن بiز دە قاشان جاعداي تۇزەلگەنشە قالامىمىزدى قۇرعاتا قويماسپىز.
ەركەبۇلان نۇرەكەش
دەرەككوز: "انا ءتىلى" گازەتءى
