فەدور لۋكيانوۆ[/caption]
«قالا مەن دالا» گازەتىنىڭ اتىنان رەسەي استاناسى ماسكەۋگە جول تۇسكەن ءىس-ساپاردا تەرىسكەي كورشىمىزدىڭ ەلگە تانىمال ءبىرقاتار قوعام قايراتكەرلەرى، ساياساتتانۋشىلارىمەن تىلدەسۋگە مۇمكىندىك تۋدى. سولاردىڭ ءبىرى – «جاھاندىق ساياساتتاعى رەسەي» جۋرنالىنىڭ باس رەداكتورى، رەسەيدىڭ ىشكى جانە قورعانىس ساياساتى كەڭەسىنىڭ مۇشەسى فەدور لۋكيانوۆ. اڭگىمەمىز بۇگىنگى رەسەي احۋالى، الەمدىك ساياسات جانە ەۋرازيالىق وداق توڭىرەگىندە ءوربىدى.
– فەدور مىرزا، ۆلاديمير ءپۋتيننىڭ: «كسرو –نىڭ كۇيرەۋى حح عاسىرداعى ەڭ ءىرى گەوساياسي اپات بولدى»، – دەگەن پىكىرىنىڭ ءوزى رەسەي پرەزيدەنتىنىڭ كەڭەس ۇكىمەتىنىڭ قۇلاعانىنا قاتتى قىنجىلاتىنىن اڭعارتپاي ما؟
– ءپۋتيننىڭ پىكىرىن كوپشىلىك دۇرىس تۇسىنگەن جوق جانە اياعىنا دەيىن تىڭدامادى. ءسوزىنىڭ جالعاسىندا ول: «...ءبىراق كەڭەس ۇكىمەتى ەندى ءقايتىپ كەلمەيدى. بۇل مۇلدەم مۇمكىن ەمەس»،– دەگەن بولاتىن. ءوز باسىم ونىڭ ويىمەن كەلىسپەيمىن. حح عاسىرداعى ەڭ ۇلكەن اپات كسرو-نىڭ كۇيرەۋى ەمەس، ءۇش يمپەريانىڭ تۇبىنە جەتكەن ءبىرىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىس.
ءقازىر ءبىز باسقا الەمدە ءومىر سۇرەمىز. سوندىقتان «پوستكەڭەستىك كەڭىستىك» دەگەن ۇعىم ءوزىنىڭ وزەكتىلىگىن جويعان. ءدال وسى ءسوزدى قولدانۋدى قويۋ كەرەك. بۇگىنگى كۇنى بۇل ءسوز ەشتەڭەدەن حابار بەرمەيدى.
جالپى 80-90-شى جىلدار ۇلكەن وزگەرىستەر كەزەڭى ەدى. قازىرگى تمد اۋماعىندا عانا ەمەس، لاتىن امەريكاسىندا، شىعىس ەۋروپادا، شىعىس ازيادا (تايۆان، وڭتۇستىك كورەيا، يندونەزيا) تەكتونيكالىق وزگەرىستەر بولدى. اسكەري ديكتاتۋرالار بىرىنەن سوڭ ءبىرى قيراپ، قۇلادى. 80ء-شى جىلداردىڭ سوڭىندا كەڭەس ۇكىمەتىندە قوعامدىق وي-سانا بىرتىندەپ ويانا باستادى. ارينە، ونىڭ كورىنىسى ءارتۇرلى بولدى. دەموكراتيا تۋرالى ۇراندار ايتىلىپ، جاستار الاڭعا شىقتى. سولاردىڭ اراسىندا ءوزىم دە بولدىم...
«قىزىل يمپەريانىڭ» كۇيرەۋى قىتايلار ءۇشىن كۇتپەگەن جاعداي بولدى. بارىنەن بۇرىن ولار ىرگەسى سوگىلە باستاعان يمپەرياعا ەشكىم قول سوزباعانىنا قاتتى قايران قالدى. قوعام، ءتىپتى 17 ملن. مۇشەسى بار كەڭەس ۇكىمەتىنىڭ كوممۋنيستىك پارتياسى دا بۇعان جول بەرمەۋگە تىرىسقان جوق. بۇل كسرو-نىڭ ەڭ الدىمەن ىشتەن ىرىگەنىنىڭ ايعاعى ەدى.
[caption id="attachment_8560" align="alignright" width="447"]
كسرو-نى قۇلاتقان امەريكا؟ بۇل - ميف![/caption]
– امەريكا – جاۋ! وسى ۇرەيدەن قاشان ارىلاسىزدار؟ الدە مۇندا ءبىر نەگىز بار ما؟
– بۇگىنگى اعا بۋىن، ودان كەيىنگى ورتا بۋىن: «كسرو-نى قۇلاتقان امەريكا، ول ءبىزدىڭ باستى جاۋ»،– دەپ ويلايدى. بۇل – ميف! كسرو-نىڭ قۇلاۋىنا اقش-تىڭ جاناما اسەرى بولعان دا شىعار، الايدا بۇعان ەڭ نەگىزگى سەبەپكەر سول كەزگى «سابەت» ۇكىمەتىنىڭ ساياسي ەليتاسى. كەڭەس ۇكىمەتىنىڭ قۇلاۋىنا مۇددەلى بولعان بىردەن-بىر ەل ول... رەسەي. سول كەزگى ساياسي ەليتا: «رەسەيدىڭ اياعىنا وراتىلىپ وتىرعانداردان ارىلساق جىلدام داميمىز»،– دەپ ويلادى. تاعى ءبىر ايتا كەتەر جايت، «قىزىل يمپەريانىڭ» كۇيرەۋى قىتايلار ءۇشىن كۇتپەگەن جاعداي بولدى. بارىنەن بۇرىن ولار ىرگەسى سوگىلە باستاعان يمپەرياعا ەشكىم قول سوزباعانىنا قاتتى قايران قالدى. قوعام، ءتىپتى 17 ملن. مۇشەسى بار كەڭەس ۇكىمەتىنىڭ كوممۋنيستىك پارتياسى دا بۇعان جول بەرمەۋگە تىرىسقان جوق. بۇل كسرو-نىڭ ەڭ الدىمەن ىشتەن ىرىگەنىنىڭ ايعاعى ەدى.
– رەسەي قىرىمدى ۋكراينادان تارتىپ الدى ما، الدە قايتارىپ الدى ما؟ ءسىزدىڭ ويىڭىز قانداي؟
– قىرىم ءححى عاسىرداعى ۇلكەن وزگەرىستەرگە نەگىز بولاتىن وبەكت رەتىندە قارالعان جوق. ءيا، رەسەي ۋكراينا تەرريتورياسىنىڭ تۇتاستىعىن مويىندادى. ءبىراق، بەلگىلى ءبىر جاعدايدا بۇل ماسەلە (قىرىم، اۆتور.) كوتەرىلەرى انىق ەدى. ءقازىر كرەمل مۇنىڭ ءبارىن كۇنى بۇرىن جوبالاعان دەيدى. مەنىڭشە، ۋكراينادا ءدال مۇنداي وقيعا بولارىن ماسكەۋ كۇتكەن جوق. كرەمل مۇندايدا قايتۋ، نە ىستەۋ كەرەكتىگىن بىلمەي ەسەڭگىرەپ قالدى. پۋتين جىلدام شەشىم قابىلداۋعا ءماجبۇر بولدى.
سوسىن قىرعي-قاباق سوعىس اياقتالعاسىن «جاڭا جاھاندىق ءتارتىپ» ورنادى دەگەندەردىڭ قاتتى قاتەلەسكەنىن كورىپ وتىرمىز. بۇل تۇسىنىكتى تىلگە ەنگىزگەن گورباچيەۆ-تىن. ءبىراق ونىڭ ويىنداعى الەم تەڭقۇقىقتى ەدى. ال كسرو قۇلاعاننان كەيىنگى 25 جىلدا اقش جاھاندىق ءتارتىپتىڭ تىزگىنىن ءوز قولىنا الدى. الايدا ۋكراينداعى جاعداي امەريكانىڭ سۋپەركوشباسشىلىققا ءالى دايىن ەمەستىگىن دالەلدەپ بەردى. قىرىمدى قول استىنا قاراتۋ ارقىلى ماسكەۋ: «نە قىلساڭ، و قىل! ەندىگى جەردە سەنىڭ ايداعانىڭا ءجۇرىپ، ايتقانىڭا كونبەيمىز»،– دەدى. پۋتين مۇنىڭ ارتى نەگە اكەپ سوقتىراتىنىن بىلمەدى ەمەس، ءبىلدى.
امەريكا ءازىر الاڭداۋلى. سۋپەركوشباسشىعا قارسى شىققان ەل قانداي بولماق؟ ارينە، قىسىمعا ۇشىرايدى. جۇڭگو مەن ءۇندىستان سياقتى ءىرى ەلدەردى رەسەيدىڭ قىرىمدى قول استىنا العانى اسا الاڭداتپايدى، بۇلار كرەمل مەن اق ءۇيدىڭ ايقاسى نەمەن اياقتالارىن كۇتىپ وتىر. ولارعا كىمنىڭ جەڭىسكە جەتەرى «قىزىقتى». بىلايشا ايتقاندا، ولار بۇل ايقاستا كىمنىڭ مىسى باسىم بولىپ، «قوجايىن» اتانارىن بىلگىسى كەلەدى جانە سوعان ساي ساياسات جۇرگىزبەك. بۇل ايقاستا رەسەي ەشكىمگە ارقا سۇيەي المايدى. جۇڭگو دا، يران دا «ورىس الەمى» ءۇشىن باسىن بايگەگە تىكپەيدى.
جالپى ءدال ءقازىر ورىس قوعامى بارىنە دايار. باسشىسىنا سەنىمدى. رەسەي بيلىگى ءارى قارايعى جاعداي قالاي بولماق، قالاي قيمىل-ارەكەت ەتۋ كەرەكتىگىن قاراستىرعانى ءجون. ويتكەنى بۇگىنگى ەيفوريا وتپەلى...
– سوڭعى كەزدەگى سۇحباتىڭىزدا بولماسا بەلگىلى باسىلىمدارعا بەرگەن پىكىرىڭىزدە ءسىز گەرمانيانى قاتتى سىنعا الىپ ءجۇرسىز. نەگە ەكەن؟
– ەۋرووداق ەلدەرىنىڭ اراسىندا ءدال ءقازىر رەسەيگە گەرمانيا ەرەكشە شۇيلىگىپ وتىر. مۇنى اقش قىسىمىنىڭ ناتيجەسىنە بالايدى. مەنىڭ ويىمشا ماسەلە مۇندا ەمەس. نەمىستەر وزگەرۋدە... بۇل بۇدان 5-10 جىل بۇرىنعى مەملەكەت ەمەس.
ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىس نەمىستەردىڭ ارەكەت ەتۋ شەكاراسىن ناقتى انىقتاپ بەردى. گەرمانيا بەرتىنگە دەيىن وسى شەكارانى ساقتادى. ءبىراق... سوعىس بىتكەلى 70 جىل. وسى ۋاقىتتا بىرنەشە بۋىن الماستى. «گەرمانيا ادامزاتتىڭ الدىنداعى قارىزىن وتەدى. كۇناسى ءۇشىن كەشىرىم سۇرادى. ەندىگى جەردە ول ەشكىمنىڭ الدىندا جاۋاپ بەرۋگە ءتيىستى ەمەس»،– دەيتىن ساياساتتانۋشىلار پايدا بولدى. ولار بۇل تۋرالى اشىق ايتپاۋى مۇمكىن. بۇل دەگەنىمىز نەمىستەردىڭ ەۋروپاداعى بيلىك تىزگىنىن ءوز قولدارىنا العىسى كەلەتىنىن اڭعارتادى. بۇل ەل ەندىگى جەردە ەۋروپاداعى كوپ ەلدەردىڭ ءبىرى ەمەس، قالاۋىنشا، بىلگەنىنشە ارەكەت ەتەتىن كوشباسشى. الايدا بۇل ءۇشىن نەمىستەر اقش-پەن اراداعى اراقاتىناسىن وزگەرتۋگە ءتيىس. گەرمانيا مەن اقش-تىڭ ارىپتەستىگى ءبىز ويلاعانداي ەمەس، سالقىن. فرانسيا، پولشامەن دە ارا-تۇرا قاباق شىتىسىپ قالادى. ماسەلە، نەمىستەر مۇنداي كوشباسشىلىققا دايىن با؟ بۇعان الداعى بەس جىلدا انىق جاۋاپ الامىز.
[caption id="attachment_8561" align="alignright" width="312"]
ۆلاديمير پۋتين [/caption]
– «پۋتين ءوز الەمىندە ءومىر سۇرەدى. شىنايى ومىردەن الشاقتاپ كەتكەن»،– دەگەن پىكىرمەن كەلىسەسىز بە؟
– بۇلاي دەپ ايىپتاپ وتىرعان اقش پەن باتىستىڭ اقپارات قۇرالدارى. ولار كرەملدىڭ قازىرگى ساياساتىن تۇسىنبەيدى جانە تۇسىنگىلەرى جوق. وزدەرى شە؟ مىسالعا، مەن اقش-تىڭ ازىرگى كۇنى تاياۋ شىعىستاعى ساياساتىن قالاي ساراپتاسام دا، ۇعىنا المايمىن.
جالپى ءدال ءقازىر ورىس قوعامى بارىنە دايار. باسشىسىنا سەنىمدى. رەسەي بيلىگى ءارى قارايعى جاعداي قالاي بولماق، قالاي قيمىل-ارەكەت ەتۋ كەرەكتىگىن قاراستىرعانى ءجون. ويتكەنى بۇگىنگى ەيفوريا وتپەلى... سىرتقى قىسىم ءپۋتيننىڭ پوزيسياسىن بەكىتە تۇسۋدە.
[caption id="attachment_8556" align="alignleft" width="394"]
جيرينوۆسكييدى ءوز ارامىزدا «الجىعان شال» دەپ ايتامىز.[/caption]
– قازاقستانعا قاتىستى ارانداتاتىن پىكىر ايتىپ، بالاعاتتاپ، قازاقتىڭ تاۋەلسىزدىگىنە ءتىل تيگىزگەن جيرينوۆسكيي، ليمونوۆ سياقتىلار كرەملگە جۇمىس ىستەيدى دەيدى. ەندەشە ءبىز ولاردىڭ اۋزىنا قاقپاق قويا المايمىز، سولاي ەمەس پە؟
– ءسىز ايتىپ وتكەن ازاماتتاردىڭ ءارقايسىسىنا جەكە-جەكە توقتالۋعا بولادى. مىسالعا، ليمونوۆ تۆورچەستۆولىق تۇلعا، سونىمەن بىرگە جاۋاپسىز ادام. ءسوزىنىڭ سالماعى جوق. ءوز باسىم ونىڭ پىكىرىمەن كرەملدىڭ اراسىندا قانداي دا ءبىر بايلانىس بار دەپ ويلامايمىن. بۇل مۇلدەم قيسىنسىز ءۋاج.
ال جيرينوۆسكييدىڭ جايى بولەك. قانشا دەگەنمەن ساياسي تۇلعا. ونىڭ ساياسي ارەنادا جۇرگەنىنە 25 جىل. ورىستار ونى ءوز اراسىندا «الجىعان شال» دەيدى. ءيا، ونىڭ قازاقستان تۋرالى ايتپاعانى جوق. ەستىپ، ءبىلىپ وتىرمىز. «مۇنداي مەملەكەت جوق» دەپ ايتقان كەزى دە بولدى. بۇل بىزدەگى ءسوز بوستاندىعىنىڭ، دەموكراتيانىڭ كورىنىسى دەپ ايتار ەدىم... ارينە، بەلگىلى ءبىر شەكارا بولۋى كەرەك. «ورىس الەمى» كۇشتى، مىقتى. كىشى حالىقتار تۇگەلدەي سوعان باعىنۋى كەرەك»،– دەگەن پىكىردى ۇستاناتىندار بار. بۇل ءقاۋىپتى ەستىلۋى مۇمكىن. الايدا ءىس جۇزىندە جيرينوۆسكيي سياقتىلاردىڭ ءسوزى ەشقاشان ارەكەتكە ۇلاسپايدى. ونىڭ ءسوزىن جاقىن قابىلداۋدىڭ قاجەتى جوق. سىزدەرگە دە بۇل تاراپتا ۇرەيدەن ارىلعان ارتىق ەتپەس ەدى.
– ەۋرازيالىق وداق ۇرەيدى ۇدەتىپ وتىر...
– مەنى بۇل وداقتىڭ قىتايدىڭ «جاڭا جىبەك جولى» جوباسىمەن قانشالىقتى باسەكەگە تۇسەرى الاڭداتادى؟ سەبەبى، اتالعان جوبا وداقتاس ەلدەردىڭ اۋماعىن قامتيدى.
ارينە، وداقتىڭ ساياسي ۇيىمعا اينالۋىنا قارسىمىن. ونىڭ ىشىندە ءبىزدىڭ پرەمەردىڭ ورتاق ۆاليۋتا تۋرالى يدەيالارىن قولدامايمىن. «سابەت ۇكىمەتى» كەلمەسكە كەتتى. «ءبىر كەزدە شالقىپ ءومىر سۇرگەن ەدىك. تۇرمىس ءتۇزۋ، قارنىمىز توق ەدى»،– دەيتىن ۇلكەندەر جاعى وتكەندى كوكسەگەندى قويۋ كەرەك. بولدى. ول كەزەڭ تاريح قويناۋىنا ءسىڭدى. بۇل وداققا ەكونوميكالىق باسىمدىق بەرگىسى كەلسە، ەندەشە وزگەسى ەمەس، ەڭ الدىمەن رەسەي ءوز پسيحولوگياسىن وزگەرتۋى قاجەت.
اڭگىمەلەسكەن، دۋمان بىقاي
