قازاقستان راسىندا الەمدەگى ساناۋلى كوپۇلتتى مەملەكەتتەردىڭ ءبىرى. ەلىمىزدىڭ اۋماعىندا 130-دان استام ەتنوس وكىلدەرى ءبىر شاڭىراق استىندا ءتاتۋ-تاتتى ءومىر ءسۇرىپ كەلەدى. بۇل بەيبىتشىلىك پەن تۇراقتىلىق – سانالى ساياساتتىڭ، تاريحي ساباقتاستىقتىڭ جانە ۇلتتىق بىرەگەيلىكتى ساقتاۋ مەن دامىتۋدىڭ ناتيجەسى دەپ بىلەمىز. پرەزيدەنت قاسىم-جومارت توقايەۆ ۇنەمى ايتاتىنداي، ۇلتارالىق كەلىسىم – مەملەكەتتىڭ تۇراقتىلىعى مەن دامۋىنىڭ باستى كەپىلى.
قازاقستاننىڭ كوپۇلتتى بولۋىنىڭ نەگىزگى بىرنەشە سەبەبى بار. مۇنى ەڭ الدىمەن اۋەلدەگى كوشپەلى وركەنيەتىمىزبەن بايلانىستىرۋىمىز كەرەك. قازاق حالقى ەرتەدەن-اق ءتۇرلى ۇلت وكىلدەرىمەن قارىم-قاتىناس ورناتىپ، بەيبىت تە بىتىمگەرشىلىكپەن قاتار ءومىر ءسۇرۋ ءداستۇرىن قالىپتاستىرعان.
سودان كەيىن رەسەي يمپەرياسىنىڭ وتارلاۋ ساياساتىن ەسكە الايىق، ءبارىمىز بىلەتىندەي، XVIII-XIX عاسىرلاردا ءارتۇرلى ۇلت وكىلدەرى قازاقستانعا قونىس اۋدارا باستادى. بۇل كەزەڭدە اسكەري بەكىنىستەردىڭ سالىنۋى جانە شارۋالاردىڭ جاپپاي كوشى-قونى ماڭىزدى ءرول اتقاردى.
كەڭەس ۇكىمەتىنىڭ دەپورتاسيالىق ساياساتىن دا نازاردان تىس قالدىرا المايمىز، 1930-1950 جىلدارى كسرو-نىڭ ءتۇرلى ايماقتارىنان (شەشەندەر، ينگۋشتار، كارىستەر، نەمىستەر، پولياكتار جانە ت.ب.) حالىقتار كۇشتەپ كوشىرىلدى. 1937-1949 جىلدارى كەڭەس وكىمەتىنىڭ وڭىرلەرىنەن قازاقستانعا 1،5 ميلليوننان استام ادام قونىس اۋداردى.
تىڭ يگەرۋ كەزەڭىندە دە، ياعني 1950-1960 جىلدارى قازاقستانعا ميلليونداعان ادام (نەگىزىنەن ورىستار، ۋكرايندار، بەلورۋستار) كوشىپ كەلدى. 1954-1965 جىلدارى تىڭ جانە تىڭايعان جەرلەردى يگەرۋ كەزىندە قازاقستانعا 2 ميلليوننان استام سلاۆيان حالىقتارى قوسىلدى.
وسىنداي تاريحي وقيعالاردىڭ ناتيجەسىندە قازاقستان كوپەتنوستى ەلگە اينالدى. 1991 جىلدان كەيىن كوپتەگەن ەتنوستاردىڭ تاريحي وتانىنا ورالۋ ۇدەرىسى باستالدى. مىسالى، نەمىستەردىڭ 80 پايىزى گەرمانياعا كوشتى، ءبىراق قازاقستاندا ءالى دە 180 مىڭنان استام نەمىس قاۋىمداستىعى بار.
ال ەلىمىز تاۋەلسىزدىگىن العاننان بەرى قازاقستان بەيبىتشىلىك پەن كەلىسىمدى نىعايتۋ جولىندا اۋقىمدى جۇمىستار اتقاردى. بۇل باعىتتاعى نەگىزگى قاعيدالاردى اتاپ وتكەن ءجون. بۇل ورايدا، تىلىمىزگە ەڭ الدىمەن كونستيتۋسيالىق نەگىزدەر ورالادى. قازاقستان رەسپۋبليكاسى كونستيتۋسياسىنىڭ 1-بابىندا مەملەكەتىمىزدىڭ ەڭ باستى قۇندىلىعى – ادام جانە ونىڭ قۇقىقتارى مەن بوستاندىقتارى دەپ كورسەتىلگەن. 14-باپتا ۇلتىنا، تىلىنە، دىنىنە قاراماستان، بارلىق ازاماتتاردىڭ تەڭ قۇقىقتارى بار ەكەنى بەكىتىلگەن.
سودان سوڭ قازاقستان حالقى اسسامبلەياسى (قحا)، 1995 جىلى قۇرىلعان بۇل ينستيتۋت ەتنوسارالىق قاتىناستاردى ۇيلەستىرۋ مەن بىرلىكتى نىعايتۋدا ماڭىزدى ءرول اتقارادى. ونىڭ قۇرامىندا 500-دەن استام ەتنومادەني بىرلەستىك بار. 2015 جىلى قحا-عا پارلامەنت ماجىلىسىنە 9 دەپۋتات سايلاۋ قۇقىعى بەرىلدى. قحا ەتنوسارالىق ساياساتتىڭ نەگىزگى ۇيلەستىرۋشىسى رەتىندە حالىقتار دوستىعىن نىعايتۋدا بەلسەندى جۇمىس اتقارىپ كەلەدى.
ءتىل ساياساتى – قازاقستاندا مەملەكەتتىك ءتىل – قازاق ءتىلى بولعانىمەن، ورىس ءتىلى رەسمي ءتىل رەتىندە قولدانىلادى، سونداي-اق باسقا ەتنوستاردىڭ تىلدەرىن دامىتۋعا جاعداي جاسالعان. ەل اۋماعىنداعى 88 مەكتەپتە 7 ءتۇرلى ەتنوستىڭ انا ءتىلى وقىتىلادى (وزبەك، ۇيعىر، تاجىك، ۋكراين، تاتار، نەمىس، پولياك). 108 مەكتەپتە وقۋ تولىعىمەن وزبەك، ۇيعىر، تاجىك تىلدەرىندە جۇرگىزىلەدى. 170-تەن استام جەكسەنبىلىك مەكتەپتەر ەتنوستاردىڭ تىلدەرىن دامىتۋعا جاعداي جاسايدى. مەملەكەتتىك ءتىل – قازاق ءتىلى، ءبىراق ورىس ءتىلى رەسمي ءتىل مارتەبەسىنە يە.
ءدىني تولەرانتتىلىقتىڭ ارقاسىندا دا ەلىمىزدە ءتۇرلى ءدىن وكىلدەرى بەيبىت ءومىر سۇرۋدە. مەملەكەت ءدىني سەنىم بوستاندىعىنا كەپىلدىك بەرەدى. قازاقستاندا 3،800-دەن استام ءدىني بىرلەستىك تىركەلگەن. 2003 جىلدان بەرى ەلوردادا الەمدىك جانە ءداستۇرلى دىندەر ليدەرلەرىنىڭ سەزى تۇراقتى تۇردە وتۋدە.
ءبىلىم بەرۋ جانە مادەنيەت سالاسىنداعى قولداۋ – ەتنوستىق توپتاردىڭ ءتىلى مەن مادەنيەتىن ساقتاۋ ماقساتىندا ۇلتتىق مەكتەپتەر، جەكسەنبىلىك مەكتەپتەر، مادەني ورتالىقتار جۇمىس ىستەيدى.
ۇلتارالىق تاتۋلىق – ەل دامۋىنىڭ ماڭىزدى فاكتورى. ونىڭ قوعامعا تيگىزەتىن نەگىزگى اسەرلەرى مىناداي:
- الەۋمەتتىك تۇراقتىلىق – ەتنوسارالىق قاقتىعىستار بولماعان جەردە بەيبىت ءومىر ورنايدى.
- ەكونوميكالىق ءوسۋ – تۇراقتى مەملەكەتكە ينۆەستيسيالار كوبىرەك تارتىلادى.
- مادەني الۋاندىق – كوپۇلتتى قوعام جاڭا يدەيالار مەن يننوۆاسيالارعا جول اشادى.
- حالىقارالىق بەدەل – قازاقستاننىڭ بەيبىتشىلىك پەن كەلىسىمدى ساقتاۋداعى تاجىريبەسى الەم ەلدەرىنە ۇلگى.
قازاقستاندا ۇلتارالىق كەلىسىم – مەملەكەتتىڭ باستى قۇندىلىقتارىنىڭ ءبىرى دەدىك. ەلدەگى تۇراقتىلىق پەن بىرلىكتى ساقتاۋ ءۇشىن ءاربىر ازامات تولەرانتتىلىق پەن ءوزارا قۇرمەت قاعيدالارىن ۇستانۋى قاجەت. قازاقستان حالقى اسسامبلەياسى، مەملەكەتتىك ساياسات جانە قوعامدىق كەلىسىم ينستيتۋتتارى بۇل باعىتتا اۋقىمدى جۇمىس اتقارىپ كەلەدى. "بىرلىك بار جەردە – تىرلىك بار" دەگەن حالىق دانالىعى ءبىزدىڭ كوپۇلتتى مەملەكەتىمىزدىڭ باستى ۇستانىمى بولۋى ءتيىس.
قازىرگى تاڭدا ەلىمىزدە 130-دان استام ەتنوس پەن 18 كونفەسسيانىڭ وكىلدەرى بەيبىت ءومىر ءسۇرىپ جاتىر. ۇلتارالىق كەلىسىم – مەملەكەتتىڭ تۇراقتىلىعى مەن دامۋىنداعى باستى فاكتورلاردىڭ بىرىنە اينالدى. قازاقستان حالقى اسسامبلەياسى (قحا) مەن ۇلتتىق ساياساتتىڭ ارقاسىندا ەلىمىز ەتنوسارالىق جانە كونفەسسياارالىق كەلىسىمنىڭ وزىندىك مودەلىن قالىپتاستىرا الدى.
بەلگىلى عالىم، سەنات دەپۋتاتى دارحان ءقىدىرالىنىڭ پايىمىنشا، قازاقستاننىڭ ەتنوسارالىق كەلىسىم مودەلى – شىعىس پەن باتىستىڭ ۇزدىك تاجىريبەسىن بىرىكتىرگەن بىرەگەي قۇبىلىس. ول ۇلتتىق قۇندىلىقتاردى ساقتاۋ مەن جاھاندانۋدىڭ ۇيلەسىمىن تابا ءبىلدى.
ال ق ر مەملەكەتتىك كەڭەسشىسى ەرلان قارين قازاقستانداعى بەيبىتشىلىك پەن كەلىسىم ساياساتى – ىشكى تۇراقتىلىقتىڭ باستى فاكتورلارىنىڭ ءبىرى ەكەنىن ايتادى. «ءبىز بۇل باعىتتاعى تاجىريبەمىزدى حالىقارالىق دەڭگەيدە دە ۇسىنۋعا دايىنبىز»، - دەگەن-دى ول.
ساياساتتانۋشى ايگۇل ءسادۋاقاسوۆا: «قازاقستان حالقى اسسامبلەياسى – ەتنوستار اراسىنداعى ءوزارا تۇسىنىستىك پەن ىنتىماقتاستىقتىڭ ءتيىمدى پلاتفورماسى. ونىڭ ارقاسىندا ەلىمىزدە ەتنوسارالىق جانجالدار تىركەلمەي كەلەدى»، - دەيدى.
