ءومىر بويى قازاقشا سويلەگەن ادام ورىستانعان ورتاعا تۇسكەندە قاتتى ساسادى ەكەن. وعان كۇلەدى، ونى مازاق قىلادى، سەبەبى. ءيا، ءقازىر ونداي ەمەس شىعار. ءبىراق، سونداي زامان، سونداي ءداۋىر بولعان، بەرتىنگە دەيىن...
ءقازىر دە سونداي تۇسىنىك بار. سونداي تۇسىنىكتىڭ كەسىرىنەن ءومىر باقي قازاقشا سويلەگەن ادام ورىسشا سويلەۋگە ۇمتىلادى. قاجەتتىلىكتەن. ول ءوز الدىنا «مەن كورگەن قيىندىقتى ولار تارتپاسىن» دەپ ءتىپتى بالا-شاعاسىن ورىس مەكتەبىنە بەرۋى دە عاجاپ ەمەس.
بۇل جولعى ماقالانىڭ قانداي دا ءبىر ساياسي استارى جوق دەپ ويلايمىز. بالكىم، بار دا شىعار. ءبىز وسى ورىس تىلىنە قاتىستى ءتۇرلى قىزىق جاعدايعا تاپ بولعان كەيىپكەرلەردىڭ «باستان كەشكەندەرىن» جيناستىرىپ بەردىك. كەيبىر جەرىندە كۇلكىلى كورىنۋى مۇمكىن، ءبىراق، ءىس جۇزىندە كۇلەتىن ەمەس، جىلايتىن جاعداي.
ءبىز نەگە «بوگدەمىز»؟
كەرەكۋ ورىستانعان ءوڭىر عوي. مۇنى بالا جاسىمنان بىلەتىنمىن. شىعىستا ناعاشىلارىمنىڭ قولىندا ءوستىم. كەيىن كەرەكۋگە ورالدىم. ورالعىم كەلمەپ ەدى. شەشەم: «باۋىرىڭ ەسەيدى، ەكەۋىڭ ەكى جاقتا جۇرسەڭدەر بوتەنسىپ كەتەسىڭدەر» دەگەسىن كوندىم. كونبەي قايدا بارام. مەكتەپ جاسىنداعى بالامىن. ايتايىن دەگەنىم بۇل ەمەس، ءبىراق.
كەرەكۋ. 7ء-شى سىنىپتا وقيمىن. ورالعان كەزىم. ورتام ورىسشا سويلەيدى. وتباسىم عانا قازاقشا. وسى جەردە عانا وزىممەن-وزىم بولا الامىن. وزگە جەردە...ماعان دا ورىسشا سويلەۋگە تۋرا كەلەدى. بەيىمدەلۋگە تۋرا كەلەدى، انىعى. امال نەشىك.
ءبىر پودەزدە 13 پاتەر بار. سول 13 پاتەردىڭ ىشىندە قازاقشا سويلەيتىن جالعىز – ءبىزدىڭ ءۇي. جالعىز مەنىڭ شەشەم... شەشەمە ىزالاناتىن ەدىم سول كەزدەرى. ءقازىر ويلاسام، اقىماقشىلىق ەكەن مۇنىم.
شەشەممەن بىرگە ترامۆايعا، اۆتوبۋسقا وتىرامىز. سول كەزدە ول تاپ تۇمسىعىنىڭ الدىندا تۇرەگەپ تۇرعان ماعان بار داۋسىمەن ايعاي سالادى: «بالام، انا كوندۋكتورعا اپارىپ جولاقىسىن تولەپ كەلشى».
بىزگە بۇكىل ەل جالت قارايدى. جوق، شەشەمنىڭ ايعاي سالعانىنا ەمەس، قازاقشا سويلەگەنىنە!
مەن ۇيالعانىمنان قىزارىپ كەتەم. جوق، شەشەمنىڭ ايعاي سالعانىنا ەمەس، قازاقشا سويلەگەنىنە...
مەن نەگە ۇيالامىن؟ سەبەبى، قازاقشا سويلەگەنىم ءۇشىن تالاي رەت كۇلكى بولعانمىن، ەلگە. ايتتىم عوي، بەيىمدەلۋگە تۋرا كەلدى دەپ...
بىزگە بۇكىل ەل جالت قارايدى. قازاقشا سويلەيتىن ءبىز ولاردىڭ الدىندا جاتجۇرتتىقتار سياقتىمىز.
بىزگە بۇكىل ەل جالت قارايدى. ورىستانعاندار، ورىسقا اينالعاندار ارالارىندا «بوگدە» بىرەۋلەردىڭ ءالى دە بار ەكەنىنە ايران-اسىر بولادى. كىرەرگە تەسىك تاپپايمىن. ىشتەي، ولاردىڭ نە ويلاپ تۇرعانىن بىلەم ويتكەنى. ايتايىن با نە ويلاپ تۇرعانىن؟ جوق، ايتا المايمىن. ايتسام، جۇرەگىم اۋىرادى.
بالامىن عوي، شەشەمنىڭ نەگە بۇلاي ىستەيتىنىن تۇسىنبەيتىنمىن. ءقازىر تۇسىنەمىن.
«دىركانىڭ» قازاقشاسى قانداي؟
سەنەسىز بە، 17-18 جاسىما دەيىن ورىسشا بىلگەم جوق. ءبىز جاقتا، الاكولدە ورىسىڭا، نەمىس، كارىسىڭە دەيىن قازاقشا سويلەيدى. ول جاقتا ءبىز ءبيمىز.
قالاعا وقۋعا كەلدىم. قيىندىق كوردىم. وقۋدان دا، جۇمىستان دا قينالعام جوق، الايدا. ورىسشا سويلەي الماعانىم ءۇشىن تالاي رەت ەلدىڭ كۇلكىسى مەن مازاعىنا قالدىم. ءومىر، تىرشىلىكتىڭ تالابى ەكەن ورىسشا سويلەۋ. سويلەمەسەم، كۇن كورە الماسىمدى ءبىلدىم.
وقۋ بىتىرگەسىن قۇرىلىسقا جۇمىسقا تۇردىم. ورىسشام ءالى دە شامالى-تىن. كەيبىر ءسوزدىڭ ماعىناسىن بىلسەم، كەيبىرىن مۇلدە «قاقپايتىنمىن».
ءبىر جولى پروراب ايعايلاپ شاقىرىپ الدى. ورىس ەدى ءوزى.
– پوسموتري پوجالۋيستا، ەست لي تام دىركا؟
ونىسى شەلەك ەدى. «پوسموتري» مەن «پوجالۋيستا» دەگەنىن ۇققان بولدىم. ال «دىركاسى» نەسى؟ ميىم جەتپەي قويدى. ءبىراق، بىلدىرتپەيسىڭ عوي. ءسوز ىڭعايىنا قاراعاندا شەلەك ءبۇتىن بە، ءبۇتىن ەمەس پە سونى سۇراعان سياقتى. ارى-بەرى اۋدارىستىردىم دا، «نەت» دەپ قايتا قايتارىپ بەردىم. قاتەلەسپەپپىن...
«ءوزىڭ داستان!»
مەن ءبىر جىلدا ەسەيدىم. 2005 جىل ەدى. قالاعا كەلگەن كەزىم. مۇندا ءبارى ورىسشا. ەكى ءسوزدىڭ باسىن قۇراي المايتىنمىن. ەلگە كۇلكى بولىپ جۇرگەن كەزىم ەدى. سودان دا شىعار بىرەۋ ورىسشا سويلەسە، كىرپىدەي جيىرىلە قالاتىنمىن. ءبىر جولى كوپقاباتتى ءۇيدىڭ تۇسىنان ءوتىپ بارا جاتسام، جوعارىدان ءبىر ورىس ايعاي سالدى:
– دوستان، پوجالۋيستا!
تۇسىنبەدىم.
– يا نە داستان، سام داستان!
ءسويتتىم دە وتە شىقتىم.
«ورىسقا بەرەم. انە ورىس كەلە جاتىر»
ءبىز ورىس كورمەي وسكەن ۇرپاقپىز. ءبىراق شەشەمىز: «ورىسقا بەرەم. انە ورىس كەلە جاتىر»، – دەپ قورقىتاتىن. نەگە ەكەنىن بىلمەيمىن، ورىس دەسە، قۇبىجىق كورگەندەي ۇرەيلەنەتىن ەدىك؟ اجەم مارقۇم: «ورىس دەگەن كوك كوز، سارى شاش، اتقا مىنسە، قوپاڭداپ شابا بەرەتىن، اۋىل كورسە، بالا-شاعا، قاتىن-قالاشتى جاۋ تيگەندەي قۋاتىن ەسەرسوق، تۇلەي حالىق»، – دەيتىن. سوندا كوز الدىمىزعا جالبىر شاشتى، جابايى ادام ەلەستەۋشى ەدى. سارتاۋدىڭ باسىنداعى قولات-قولاتتان ەرتەلى-كەش ورىس شىعا كەلەتىندەي قورقىپ، ورىستەپ كەتكەن مالعا بارۋدان ولەردەي قورقامىز.
اجەم ءقايبىر ورىستى كورىپ جارىتتى عوي دەيسىز. بالا كەزىندە نارىنقولدا اۋىلىن ورىس شاپقاندا بىر-ەكى رەت بايقاپ قالىپتى. كەيىن ۇرىككەن ەلمەن بىرگە شەكارا اسىپ كەتكەن. سول كەزدە ءسابي جۇرەگىندە قالعان قورقىنىش بولسا كەرەك. اتاسى نارىنقولدا بولعان «الباندار كوتەرىلىسىندە» شەيىت كەتتى. سودان بولار مارقۇم اجەمنىڭ ورىس دەسە، اشۋ-ىزاسى ويناپ شىعا كەلەتىن.
ورىسپەن ارالاس-قۇرالاس بولماساق تا، كەسىرىن كوردىك. قازاقستان تاۋەلسىزدىك العان 90-جىلدارى وسى الماتى مەن نارىنقولداعى تۋىستاردان شاقىرۋ حات كەلدى. «كوشىپ كەلىڭدەر» دەپ جازىپتى. قاتتى قۋاندىق. ءبىراق شات كوڭىلىمىز ءبىر كۇندە سۋ سەپكەندەي باسىلدى. اجەم: «سەندەر، جۇماققا باراتىنداي ماز-مەيرام بولىپ وتىرسىڭدار عوي. قازاقستان دەگەندى ۇمىتىڭدار! سابەت مەنىڭ اتامدى ءولتىرىپ، اجەمدى جۇتقان. اكەم مەن شەشەمنىڭ، ءبىزدىڭ ءتاتتى كۇنىمىزدى، ءتاتتى ۇيقىمىزدى بۇزعان. ول جاققا قالاي بارامىن؟ مەن ءتىرى تۇرعاندا بىردە بىرەۋىڭ سابەتكە بارمايسىڭدار!» – دەپ تىيىپ تاستادى. بۇل اڭگىمە سونىمەن تىندى. سابەتتەن كەلەتىن حات تا ساپ تيىلدى. ارادا بىرنەشە جىل ءوتىپ، كوش كۇشىنە ءمىندى. ەل قازاقستانعا قاراي ۇدەرە كوشە باستاعان. اپامىزدىڭ الدىنان ءوتىپ، جالىنىپ كوردىك. ءبىراق مارقۇم جىبىمەي قويدى. سول كۇنى كورشىمىز تاماشا دەگەن كەمپىرگە جىلاپ: «كەمەشىم (اكەمدى سولاي اتايتىن) سابەتكە كوشەمىن دەپ جاتىر. قۇدايىم بار بولسا، كەمەشىم مەن نۇرجانىمدى كوزىم ءتىرى كەزدە اجىراتپاسا ەكەن! ەكەۋىنەن ەكى كۇرەك توپىراق تەڭ بۇيىرسا ەكەن»، – دەپتى. سول تىلەۋى قابىل بولدى-اۋ دەيمىن. سول جىلى مارقۇم باۋىرىنان كوپ اۋىردى. قۇلجادا ەمدەلدى. سول دەرتىنەن قايتىس بولدى.
كوز جۇمارىنىڭ الدىندا ءبىر پالاتادا ورىس ايەلمەن بىرگە جاتتى. قىرعىزستاننان قۇلجاعا ەمدەلۋگە بارىپتى. قىرعىزشاعا سۋداي. ءبىراق اجەم قىرتيىپ: «ولەر شاعىمدا مىنا قۇبىجىقتىڭ قاسىندا قالدىرعاندارىڭدى-اي! بالالىق شاعىمدى، باقىتتى شاڭىراعىمدى ويرانداعان وسى ورىس دەگەن ءىبىلىستى كورمەي كوز جۇماتىن شىعارمىن دەسەم، ولەتىن كەزىمدە تاعى دا پايدا بولعانى-اي!» – دەپ كەيىدى. بۇرىنعى ايتاتىن اڭگىمەلەرىن قورقىنىشپەن تىڭداۋشى ەدىك، بۇل جولى شىن جانىم اشىدى. الگى ورىستىڭ قاسىنا كوپ قالدىرعان جوقپىز، ءبىر اپتادان سوڭ باسقا پالاتاعا اۋىستىردىق…
شەكارادان العاش وتكەندە ەڭ ءبىرىنشى رەت ءتىرى ورىستى كوردىم. جاپ-جاس جاۋىنگەر. جۇك كولىكتەر وتەتىن ارتقى قاقپادا، كۇزەتتە تۇر ەكەن. اقشا سۇرادى. بەس سوم (5 يۋان) بەردىم. «تاعى بار ما؟» دەيدى. «جوق!» – دەپ ساڭق ەتتىم. قۇلاعىما اجەم سىبىرلاپ تۇرعانداي بولدى. ءبىراق قۋانىپ تۇرمىن. سەبەبى، ول ماعان جالىنىپ، اقشا سۇراپ، بەيشارا بولىپ تۇر عوي. ال مەن وعان «جوق!» دەپ ايعايلاپ تۇرمىن. اپام مارقۇمنىڭ رۋحى كورىپ تۇرسا: «بالام ورىسقا ايعايلاپ جاتىر!» – دەپ قۋانىپ تۇرعان شىعار دەگەن وي كەلدى.
«داسبيدانيە»
ورىستىڭ ەكى ءسوزىن ءيتتىڭ ەتىنەن جەك كورەم. سونىڭ ءبىرى «زدراۆستۆۋيتە» جانە ەكىنشىسى «دو سۆيدانيا!». ءتۇرلى ورىندارعا، مەكەمەلەرگە حات تاسيمىن. كوپشىلىگى ورىسشا سويلەيدى. باس كەزىندە قازاقشا امانداساتىنمىن، كەيبىرەۋلەر جاقتىرماي قاراعاسىن ورىسشا سالەم-ساۋقات سۇرايتىن بولدىم. ءبىراق، ەندى ونىما كۇلەتىن بولدى. جوق، كۇلەدى دەگەنىم از، قىران-توپان بولادى. «زدراستۋيتە» جانە «داسبيدانيە»...نەسى كۇلكىلى، تۇسىنبەيمىن؟
دايىنداعان، جانىبەك حالىقوۆ
