«اۋىل قۇرىپ بارادى» دەيدى ءقازىر. ءيا، راس. اۋىل قاراۋسىز قالىپ بارادى. ءبىراق، بۇلاي بولۋى زاڭدى ەدى. كەڭەس كەزىندەگى ىرگەلى شارۋاشىلىقتار تاۋەلسىزدىك العاسىن ۇستاعاننىڭ قولىندا، تىستەگەننىڭ اۋزىندا كەتتى ەمەس پە؟.. الايدا بارلىعى ەمەس. ساقتاپ قالعاندار بار. اۋىل شارۋاشىلىعىن شاتقاياقتاتپاي ساقتاپ قالعاندار ءقازىر تىرشىلىگىن دوڭگەلەتىپ وتىر.
تاۋەلسىزدىك تاقىرىبىن تىلگە تيەك ەتكەندە اۋىلدى اينالىپ ءوتۋ مۇمكىن ەمەس. ءبىراق، تۇتاس اۋىلدىڭ تاعدىرىن جازساق تاعى دا تاقىرىپتان اۋىر كەتەرمىز. ودان دا وسى اۋىلدى دامىتۋعا، اۋىل شارۋاشىلىعىن وركەندەتۋگە ۇلەس قوسقان جانە قوسىپ جاتقان – ەلباسى ايتاتىن ەڭبەكتىڭ ادامىن ءسوز ەتەيىكشى.
سۋپەرماركەتتە ساۋدا جاسايدى
قىزىلوردانىڭ سىرداريا اۋدانىنداعى ناعي ءىلياسوۆ اۋىلىن «زاماناۋي اۋىل» دەپ اتايتىنىن بىلەسىز بە؟
وسى اۋىلدا كۇرىش شارۋاشىلىعىمەن اينالىساتىن – «ابزال جانە ك» تولىق سەرىكتەستىگى بار. اتى ايتىپ تۇرعانداي ءتوراعاسى - ابزال ەرالييەۆ. ايماقتاعى ەگىن شارۋاشىلىعىن دامىتۋدى قولعا الىپ، ۇلتتىق برەندتى ۇلىقتاپ جۇرگەن ازامات ەكەن.
جوق، ءبىز ەرالييەۆتى ماقتاپ وتىرعان جوقپىز. مۇنىڭ بىزگە قاجەتى جوق. ماقسات ەڭبەگىن كورسەتۋ. تاۋەلسىزدىك جىلدارى وسى اۋىلدان تۇلەپ ۇشقان ابزال ەرالييەۆ شاتقاياقتاعان شارۋاشىلىقتىڭ ەڭسەسىن تىكتەۋدى وزىنە ماقسات تۇتادى. قيىندىقتىڭ كوكەسىن كورەدى. جەڭەدى. جەمىسىن قالتاسىنا باسپايدى. اۋىلىنا سالادى.
ءقازىر بۇل اۋىلدا سۋپەرماركەت بار! «اۋماعى كىشىگىرىم ماگنۋمنان كەم ەمەس» دەپ قالجىڭدايدى اۋىل تۇرعىندارى. اۋىلدىڭ ءدال ورتاسىندا سۋبۇرقاق (فونتان عوي) اتقىلاپ تۇر.
اۋىلىنا جاساعان جاقسىلىعى ەرالييەۆكە اللادان قايتقان ەكەن. بىلتىر «ابزال جانە ك» سەرىكتەستىگى قازاقستانداعى جەتەكشى كۇرىش ءوندىرۋشى كومپانيالاردىڭ ۇشتىگىنە ەندى. سولاي.
ءبىزدىڭ بيدايدىڭ بويىندا پروتەين مول. بۇل جاقسى ما؟
ءيا، ءبىزدىڭ بيداي ەكسپورتتايمىز. ءوزىمىزدىڭ ءونىم. ادال ەڭبەك. تازا تابىس. ءبىراق، بىزدەگى اۋارايى ءارتۇرلى. سودان دا شىعار ەلىمىزدىڭ اۋا-رايىنا قولايلى بيداي تۇرلەرىن شىعارۋدىڭ ماڭىزى زور ەكەن. ءبىراق، قازاقستانداعى مەن دەگەن عالىمنىڭ كوپشىلىگى بيدايدىڭ باسقا ءتۇرىن ويلاپ تابۋعا جۇرەگى داۋالاماعان. تاۋەكەلى كوپ ەكەن.
سوعان قاراماي قازۇاۋ-دىڭ ءقازۇاۋ-دىڭ وسىمدىك ءوندىرىسىنىڭ اگروتەحنولوگياسى كافەدراسىنىڭ پروفەسسورى ايگۇل ابۋعالييەۆا وسى ىسكە كىرىسىپ كورۋگە بەل بۋىپتى. ول نە دەيدى؟
– ءسال كەشىكسەك ءبىزدىڭ بيداي سۇرانىستان قالۋى مۇمكىن. سەبەبى، الەم بۇل ءونىمنىڭ قۇرعاقشىلىققا ءتوزىمدى جانە ءونىمدى كوپ بەرەتىن جاڭا تۇقىمىن ويلاپ تابۋ ءۇشىن جانتالاسىپ جاتىر. بيدايدىڭ جاڭا سورتىن ويلاپ تابۋ ءۇشىن تاۋەكەل دەپ ۇلكەن عىلىمي زەرتتەۋ جۇمىسىن باستاپ كەتتىم.قانشاما تەر توگىلدى. كۇش كەتتى. تاڭداپ الىنعان بيداي تۇقىمىن 180 رەت سىناقتان وتكىزىپ، قۇرعاقشىلىققا ءتوزىمدى جانە ءونىمدى كوپ بەرەتىن بيدايدىڭ جاڭا تۇقىمىن الۋدىڭ ءساتى ءتۇستى. كەز كەلگەن وسىمدىك كوكتەپ، قارا جەردى جارىپ شىققاسىن بەلگىلى ءبىر ۋاقىتقا دەيىن ىلعالدى قاتتى قاجەتسىنەدى. ءدال وسى كەزەڭدە قۇرعاقشىلىق بولسا وسىمدىك بويىنا قاجەتتى ىلعالدى جيناقتاي الماي قالادى. بۇدان ول سولىپ قالمايدى. بىراقونىمدىلىگىن جوعالتادى. ءبىزدىڭ ماقسات بيدايدىڭ وسىنداي ارالىق كەزىڭدە ىلعالدىڭ ازدىعىنا قاراماستان جاقسى ءوسىپ، جەتىلەتىن جاڭا ءتۇرىن دايىنداۋ بولدى. عىلىمي جۇمىس 15 جىلعا سوزىلدى...، – دەپ ءتۇسىندىردى عالىم ءوزىنىڭ عىلىمي جۇمىسى جايىندا.
ماماننىڭ ايتۋىنشا، ەۋروپانىڭ قوڭىرجاي القاپتارىندا كوپ ءونىم الۋعا بولادى. ويتكەنى كارى قۇرلىقتا ىلعال مولشەرى جوعارى. ال بىزدە كەرىسىنشە، ديحانداردىڭ ءبىر گەكتاردان الاتىن ءونىمى 10 سەنتنەردەن اسپايدى ەكەن.
– قازاقستان بيدايىنىڭ ونىمدىلىگى از بولعانىمەن ساپاسى جورعارى. ءبىزدىڭ بيدايدىڭ بويىندا پروتەين وتە مول. ەندى پروتەين قالاي پايدا بولادى دەگەن سۇراققا جاۋاپ بەرسەم. پروتەين – كۇن قىزۋى جوعارى بولۋىنىڭ ناتيجەسىندە پايدا بولادى.
احوۋ، اتا كاسىپ
بايقايسىز با، مال شارۋاشىلىعى دەسە، ەت پەن سۇتتەن ارىگە اسپايمىز. كەزىندە مال شارۋاشىلىعى جەڭىل ونەركاسىپتىڭ كوزى ەدى عوي وسى؟..
كەزىندە قازاقستاندا 38 ميلليون قوي بولعان. وسىنداي جوعارى مەجەگە قالاي قول جەتكىزدىك؟ وسى ساۋالدى قويۋ ءۇشىن قازاق قوي شارۋاشىلىعى عىلىمي-زەرتتەۋ ينستيتۋتى ديرەكتورى سەرىك وسپانوۆتى ىزدەپ باردىق. وسپانوۆ ءوز كەزەگىندە مۇنداي مەجەنى عىلىمنىڭ ارقاسىندا باعىندىرعانىمىزدى ايتتى.
– قوي شارۋاشىلىعىن عىلىمي باعىتتا دامىتۋ ءىسى قولعا الىنعان 25 جىلدا ەلىمىزدە اسىل تۇقىمدى 12 قوي ءتۇرى شىقتى. سونىڭ 9-ىنا ءبىزدىڭ ينستيتۋت عىلىمدارى اتسالىستى.
ايتالىق، ەلىمىزدىڭ وڭتۇستىگى ءۇشىن ىستىققا شىدامدى، تاۋلى جەردە ەركىن جايىلاتىن قوي ءتۇرى قاجەت بولدى. وسى سەبەپتى وڭتۇستىك قازاقستان ميرونوسىن شىعاردىق.
تاۋەلسىزدىك جىلدارى قوي تۇقىمىن اسىلداندىرۋعا دا اتسالىستىق. بيازى ءجۇندى قوي تۇقىمىنان ءبىراز مالدى سۇرىپتاپ الىپ 2011 جىلى الماتى وبلىسىندا ەتتى ميرونوستىڭ جاڭا ءتۇرى پايدا بولدى. ۇزاققا سوزىلعان سەلەكسيالىق جۇمىس 1980 جىلدارى باستالدى. ويتكەنى، قويدىڭ جاڭا ءبىر تۇقىمىن شىعارۋ ءۇشىن 20-30 جىل ۋاقىت قاجەت، –دەيدى وسپانوۆ.
جاڭا ەتتى باعىتتاعى قويدىڭ نەگىزگى ەرەكشەلىگى قانداي سوندا؟
ايتايىق – سالماعى وتە جوعارى، ەتى تىعىز. ادەتتى ءىرى سانالاتىن ساۋلىقتاردىڭ ءتىرى سالماعى 60 كەلى بولسا، جاڭا ەتتى باعىتتاعى ميرونوس قويى ساۋىلىعىنىڭ تىرىدەي سالمايى 70-75 كەلى ەكەن.
اۋىل شارۋاشىلىعى سالاسىندا قوي تۇقىمىن اسىلداندىرۋدا وسىنداي جەتىستىككە جەتىپپىز. وندى ەتىن ەكسپورتقا شىعارۋدى جوسپارلاپ وتىر ۇكىمەت.
قازاناتتى قالاي قايتارامىز؟
مويىنداڭىزشى، جايلاۋىمىزدا جىلقى جايىلىپ، قازانىمىزدا قازى قايناماسا كوڭىلىمىز كونشىمەيدى عوي، ءبىزدىڭ.
قوستانايداعى «قازاق تۇلپارى» كاسىپورىنىڭ جەتەكشىسى نابيدوللا كيكەبايەۆقا حابارلاستىق.
جايدان-جاي ەمەس. «قازىرگى ۋاقىتتا جىلقىنىڭ سانىن كوبەيتۋگە نە كەدەرگى؟» دەگەن ساۋالدى توتەسىنەن قويدىق. ايتۋىنشا، جىلقى سانىن ارتتىرۋعا سۋبسيديانىڭ ازدىعى كەدەرگى كەلتىرىپ وتىر.
– قازاقستاندا جىلقى ەتىن كوپ تۇتىنادى. سەبەبى، بەلگىلى عوي.ەلىمىزدە جىل سايىن 90 مىڭ توننادان اسا جىلقى ەتى وندىرىلەدى. دەمەك، سۇرانىس بار. تەك...سۋدسيديا ماردىمسىز. مەملەكەت شارۋاعا اسىل تۇقىمدى 1 باس مالدى ۇستاۋ ءۇشىن 8 مىڭ تەڭگە، جەمگە كەتكەن شىعىنى ءۇشىن قوسىمشا 4،5 مىڭ تەڭگە سۋبسيديا تولەيدى، – دەدى نابيدوللا اقان ۇلى.
ءيا، ماسەلە ماقتاۋ ەمەس. پروبلەمانى ايتۋ. ىلگەرىدەگى ساۋالعا قايتا ورالدىق. كيكەبايەۆ بىلاي دەدى بىزگە.
– قازاقتا قازانات دەگەن جىلقى تۇقىمى بولعان. بۇل تۇقىمنىڭ سانىن كوبەيتۋ، ۇلتتىق ماقتانىشىمىز عانا ەمەس، ۇلتتىق سانانى سىلكۋ، وياتۋ ءۇشىن دە كەرەك. ورىستار مەن ۋكرايندار تۇقىمى جوعالىپ كەتكەن «رۋسسكايا ۆەرحوۆايا»، «ۋكراينسكايا ۆەرحوۆايا» دەگەن جىلقى تۇقىمىن وتكەن عاسىردىڭ 70-90-شى جىلدارى قالپىنا كەلتىرىپ الدى. كوردىڭىز بە؟ ال ءبىز قازاقتىڭ قازاناتىن قالپىنا كەلتىرۋ ماسەلەسىن كوتەرە المادىق. ويتكەنى، كەڭەس وداعى كەزىندە عالىمدارىمىز ورتالىقتىڭ تاپسىرماسى بويىنشا ەت باعىتىنداعى جىلقى تۇقىمىن شىعارۋمەن اينالىستى.
تاۋەلسىز ەل بولعاننان كەيىن عانا جوعىمىزدى ىزدەۋگە كىرىستىك. قازانات قازاقتىڭ دالالىق جىلقىسى مەن وسى ارعىماقتاردىڭ بۋدانى. سوعىستاردا باتىردى كوتەرگەن قازانات ءىرى، شومبال، ءتوزىمدى، جۇيرىك بولعان. كۇنىنە 40-50 شاقىرىمدى الىپ وتىرعان.
«قازاق تۇلپارى» زاۋىتى قازاقستاندا جىلقى شارۋاشىلىعىنىڭ بارلىق ماسەلەسىنە قاتىستى عىلىمي جۇمىستاردى قولعا الىپ جاتىر.جاقىندا «قۇلىنىم-اي» دەگەن جاڭا قوسپا جەم ءتۇرى جاساپتى. ءقازىر 40-قا تارتا پارامەتر بويىنشا ساراپتالىپ، عىلىمي نەگىزدە الىنعان ءونىمدى قۇلىندارعا بەرىلىپ جاتىر. جامان ەمەس. بۇل تاۋەلسىزدىكتىڭ جەمىسى.
بودەنە تۋرالى نە بىلەمىز؟
بۇل دەرەكتى ەكسكليۋزيۆ دەپ اتاساق ابدەن بولادى. سوڭعى جىلدارى قۇس شارۋاشىلىعىنىڭ ەرەكشە ءبىر تارماعى بودەنە ءوسىرۋ ءىسى قولعا الىنىپ جاتىر.
قازاقستاندا بودەنە ءوسىرۋدى بارىنشا ناسيحاتتاپ جۇرگەن جاس عالىم مۇحتار بايباتشانوۆتى تاۋىپ الدىق.
– چەرنوبىل اپاتىنان كەيىن عالىمدار اپات ايماعىندا رادياسيادان جاپا شەككەن بالالاردى ءبىر ورتالىققا جيناپ، تاجىريبە جۇرگىزەدى. ءبىر توپتىڭ بالالارىنا ءبىر اي بويىنا بودەنەنىڭ جۇمىرتقاسىن ىشكىزسە، ەكىنشى توپتاعى بالالارعا جۇمىرتقا بەرمەيدى. ءبىر ايدان سوڭ جۇمىرتقاسىن ىشكەن بالالاردىڭ اعزاسىن تەكسەرگەندە عالىمدار بودەنە جۇمىرتقاسى رادياسيانى ىدىراتاتىنىن انىقتاعان. كەزىندە شىڭعىس حاننىڭ ءوزى جارالى جاۋىنگەرلەرىنە بودەنەنىڭ جۇمىرتقاسىن ىشكىزىپ، اياققا تەز ارادا تۇرعىزعانىن تاريحتان بىلەمىز، – دەيدى ەلىمىزدە بودەنە وسىرۋگە بەت بۇرعان شارۋاشىلىقتارعا بارىنشا كومەك كورسەتىپ جۇرگەن مۇحتار قاسەن ۇلى.
ءقازىر ەلىمىزدە بودەنە ءوسىرىپ، ونىڭ ەتى مەن جۇمىرتقاسىن ساۋدالاپ وتىرعان 82 شارۋاشىلىق بار. ولاردىڭ 25ء-ى الماتى وبلىسىنىڭ اۋماعىندا ورنالاسقان.
بىلىكتى مامان بىزگە تاۋىققا قاراعاندا، بودەنەنىڭ دەنە قىزۋى 2 گرادۋسقا جوعارى بولعاندىقتان ونىڭ جۇمىرتقاسىن ۇدايى تۇتىنعان ادامنىڭ قان اينالىمى وتە جاقسى جۇمىس ىستەيتىنىن ايتتى.
سونىمەن قاتار بودەنە جۇمىرتقاسى ادامنىڭ يممۋنيتەتىن كوتەرەتىن قاسيەتكە يە. عالىمدارىمىز بودەنە جۇمىرتقاسىنا تاجىريبە جۇرگىزگەندە، ونىڭ دارۋمەندىك قۇرامى تاۋىق جۇمىرتقاسىنا قاراعاندا 3-4 ەسە جوعارى ەكەنىنە كوز جەتكىزىپتى.
– قازاقستاندا تەك قانا بودەنە شارۋاشىلىعىن زەرتتەۋمەن اينالىساتىن ينستيتۋت تۇرماق، شاعىن زەرتحانا جوق. اينالامىزداعى كورشىلەرىمىز – جۇڭگو، رەسەي، ۋكراينا جانە بەلارۋسسيادا بۇل باعىتتا قىزۋ جۇمىستار ءجۇرىپ جاتىر. ءبىز دە قاراپ قالماۋىمىز كەرەك، – دەيدى ول.
كارتوپ: 1 گەكتاردان 40 توننا
گازەتىمىزدىڭ اقمولا وبلىسىنداعى ءتىلشىسى ستەپنوگور قالاسىنا باردى. جاي بارعان جوق. وسىنداعى «ۇلتتىق بيوتەحنولوگيالىق ورتالىق» يننوۆاسيالىق جولمەن ساپالى كارتوپ تۇقىمىن دايىنداعان ەكەن. بۇدان دا كوپشىلىك حابارسىز. ورتالىق ديرەكتورى، جاس عالىم دارحان بالاپانوۆ وزدەرىنىڭ تىڭ تەحنولوگيالارى جايىندا اڭگىمەلەپ بەردى.
– ادەتتە بىزدەر ەككەن كارتوبىمىزدى كۇزدە قازىپ العاندا ونى سۇرىپتاپ، كەلەر جىلعا ءبىراز تۇقىم الىپ قالامىز عوي. جالپى، كارتوپتىڭ ساپالى تۇقىمى 6 جىلعا دەيىن ءوزىنىڭ ونىمدىلىگىن جوعالتپايدى. ال بۇدان كەيىن كارتوپقا ءبىراز ۆيرۋستار مەن ءتۇرلى اۋرۋلار ەنىپ، ونىمدىلىگىن تومەندەيدى. بىزدەر كارتوپتىڭ تازا جاسۋشاسىن ءبولىپ الىپ، ارنايى زەرتحانادا وسىردىك. بۇل ارالىقتا كارتوپتىڭ ءوسىپ جەتىلۋىنە قاجەتتى داۋىرمەندەر مەن گارمونداردى ارنايى دوزاتورلار ارقىلى جىبەردىك.
ناتيجەسىن ايتايىن با؟ تاڭعالارسىز. ءۇش ايلىق كۇتىمنەن كەيىن كارتوپتىڭ تازا مينيتۇينەگىن الدىق. ەگەر قاراپايىم كارتوپتىڭ ءبىر تۇينەگىنەن 8-10 تۇينەك الساق، ءبىزدىڭ تازا تۇقىمدىق مينيتۇينەكتەردەن 80 تۇينەك كارتوپ الۋعا بولادى! – دەدى بىزگە جاس عالىم.
اڭگىمە بارىسىندا جاس عالىم ورتالىقتىڭ دايىنداعان تۇقىمدىق كارتوپتارى 6-7 جىلعا دەيىن ونىمدىلىگىن ساقتايتىنىن دا ايتتى.
– ۇزاق جىل پايدالانعان كارتوپتان الىنعان تۇقىمدى ءبىر گەكتار جەرگە ەكسەڭىز، 15 توننا ءونىم الاسىز. ال ءبىزدىڭ تەحنولوگيامەن الىنعان مينيتۇينەكتىك تۇقىمداردى ءبىر گەكتار جەرگە ەگىپ، 40 تونناعا دەيىن ساپالى ءونىپ الۋعا بولادى، –دەيدى بالاپانوۆ.
ايتپاقشى، اتالعان جوبا اۋىلشارۋاشىلىعى سالاسىنا قازىردەن كىرىگىپ جاتىر. جوبانى جۇزەگە اسىرۋعا اۋىل شارۋاشىلىعى قوماقتى قارجى بولمەك.
دايىنداعان، نۇرلان جۇماحان
باس تاقىرىپتاعى سۋرەت massaget.kz سايتىنان الىندى
