قازاقستان مۇسىلماندارى ءدىني باسقارماسىنىڭ ءتوراعاسى، باس ءمۇفتي ەرجان قاجى مالعاجۇلىمەن ىلعي سۇحباتتاسا بەرمەيمىز. بۇل «قالا مەن دالا» جانە شيەۆرون كومپانياسىنىڭ بىرىكككەن جوباسى اياسىندا مۇمكىن بولدى.
باس مۇفتيگە تاۋەلسىزدىك جىلدارى قالىپتاسقان ءدىني احۋالعا قاتىستى سۇراقتار قويىپ، تۇششىمدى جاۋاپ الدىق. سۇحبات ءسىزدىڭ ويىڭىزدان شىعادى دەگەن ۇمىتتەمىز، قۇرمەتتى وقىرمان.
«ءبىز تىم ءدىندار بولىپ الدىق». بۇل نە ءسوز؟
– حازىرەت مىرزا، مىنانى ايتىڭىزشى، تاۋەلسىزدىك جىلدارى قازاقستان وزىنە قاجەتتى ءدىن ماماندارىن دايىنداي الدى ما؟
– اسا قامقور، ەرەكشە مەيىرىمدى اللانىڭ اتىمەن باستايمىن! تاۋەلسىزدىك العانىمىزعا 25 بولدى.
ءسىز ايتقانداي ۇلكەن ءدىن عۇلامالارىن تاربيەلەپ شىعارۋ ءۇشىن 25 جىل وتە از. كەڭەس وداعى كەزىندە ادام ساناسىنا سىڭىرگەن ءبىر مىنەز – ءدىندى، دىنگە بەت بۇرعان ادامدى جاقىن تارتپاۋ.
سونىڭ سالدارى بولار، ءتىپتى، كەيبىر اعالارىمىز تۇسىنبەۋشىلىكتەن: «ءبىز تىم ءدىندار بولىپ الدىق، جاستارىمىز مەشىتكە باراتىن بولدى» دەگەندەي سوزدەردى اراگىدىك ايتىپ قالادى. كەيىر ادامداردا دىنگە دەگەن وسىنداي سالقىن كوزقاراس بار. ياعني، ءدىن ادامى قانشالىقتى عۇلاما بولىپ تۇرسا دا، كەزىندە وعان ايتارلىقتاي كوڭىل بولىنبەدى.
سەبەبى، كەڭەس يدەولوگياسى ءدىن ادامىنىڭ سوزىنە توقتار بۇرىنعى مەنتاليتەتىمىزدى، بولمىسىمىزدى وزگەرتۋگە تىرىستى.
كەڭەس زامانىندا ءدىندى قىسپاققا الدى. ءدىن جولىن قۋعان نەبىر عۇلامالاردى سوتتاپ، ءولىم جازاسىنا كەستى. ءدىني ادەبيەتتەردىڭ كوپشىلىگىن ورتەدى. ءدىن جولىنا تۇسكەندەردىڭ وزدەرىن بىلاي قويىپ، وتباسىن، تۇقىم-تۇقيانىنا دەيىن توز-توزىن شىعاردى. جالعاستىق ۇزىلگەن بۋىننىڭ ورنىن بىردەن تولتىرا المايتىنىمىز بەلگىلى عوي.
ءدىني ءىلىم قازاق توپىراعىندا كەڭەس بيلىگى كەزىندە ءبىرجولاتا توقىرادى. بۇل ۋاقىتتا اتا-اجەلەرىمىز ءدىن امالدارىن عانا ساقتاپ قالدى. اقساقالدارىمىزدىڭ، اجەلەرىمىزدىڭ كەيبىرى بەس ۋاقىت نامازىن وقىپ، اراسىندا ورازاسىن ۇستاپ ءجۇردى. ءبىراق ءدىني عىلىم، ءىلىمدى ەشكىم دامىتپادى. تامىرىن تەرەڭنەن تارتقان، ءداستۇرلى مەدرەسەلەر جاپپاي جابىلدى. احمەت ريزا، ناۋان حازىرەت سياقتى ءىرى ءدىن عالىمدارىنىڭ ءالى دە شىقپاي جاتقانىنىڭ كەلەسى ءبىر سەبەبى دە – وسى.
– سوڭعى جىلدارى ءدىني وقۋ ورىندار اشىلىپ، مەملەكەتتىك ديپلوم بەرىلىپ جاتىر. ءدىني ءبىلىم بەرۋدى دامىتۋدىڭ ماڭىزى قانداي وسى؟
–اللاعا شۇكىر، ءقازىر ەلىمىزدە 9 مەدرەسە، 2 قاريلار دايىندايتىن مەكتەپ، يمامدار ينستيتۋتى، «نۇر-مۇباراك» ۋنيۆەرسيتەتى جۇمىس ىستەپ تۇر. بۇرىنعىمەن سالىستىرعاندا الدەقايدا مىقتى عالىمدار شىعىپ كەلەدى. «نۇر-مۇباراك» ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ دوكتورانتۋراسىن بىتىرگەندەر دوكتورلىعىن قورعاپ، ءدىن عالىمدارىنىڭ قاتارىن كوبەيتىپ جاتىر. بىلىكتى، ءبىلىمدى، تەولوگ پروفەسسورلارىمىز دا بار. سونىمەن قاتار، قازاقتىڭ قاري بالالارىن تاربيەلەدىك.
بىلەسىز بە، وسىدان 10-15 جىل بۇرىن تاراۋيح نامازى ءۇشىن مىسىردان، تۇركيادان قاريلار الدىراتىنبىز! قۇدايعا شۇكىر، بۇگىن تاراۋيح نامازى ءۇشىن شەتەلدەردەن قاريلار الدىرۋعا ءزارۋ ەمەسپىز. قازاقستانداعى قاريلار سانى 300-دەن استى. بۇل دا 25 جىلداعى جەتكەن جەتىستىگىمىز.
يمام تەك مەشىتتىڭ ىشىندە وتىرا بەرمەي، ەلدى بىرلىككە، تاتۋلىققا شاقىراتىن تۇلعا ەكەنىن حالىق بىرتە-بىرتە مويىنداۋدا. يمامدار جاقسىلىقتا دا، جاماندىقتا دا حالىقتىڭ اراسىندا جۇرەتىنىن ەلىمىز اقىرىنداپ ءتۇسىنىپ كەلەدى.
جيىرما بەس جىلدا 2000-نان استام مەشىت سالىندى
–ەلىمىزدە مەشىتتەردىڭ كوبەيگەنىن تاۋەلسىزدىكتىڭ سىيى دەپ قابىلداۋىمىزعا بولا ما؟
– البەتتە. ايتالىق، 90-شى جىلدارىنىڭ باسىندا قازاقستاندا نەبارى 68 مەشىت بولعان. بۇگىندە ونى سانى 2300-گە جەتتى. ءقازىر جاڭا زامانۋي مەشىتتەر اقتاۋ، اتىراۋ، ورال، اقتوبە، قىزىلوردا، شىمكەنت، تاراز، الماتى، وسكەمەن، ساتپايەۆ، قاراعاندى، قىزىلجار، پاۆلودار قالالارىندا سالىنعان. بۇگىندە مەشىتتەردىڭ يمامدارى جالاقى الا باستادى.
مەشىتتەردىڭ مەملەكەت بيۋدجەتىنەن قارجىلاندىرىلمايتىنى بەلگىلى. سول سەبەپتى، ءدىني قىزمەتشىلەردىڭ الەۋمەتتىك ماسەلەلەرىن شەشۋ ءۇشىن ءدىني باسقارما 2011-2012 جىلدارى «زەكەت» قورىن قۇردى. ونىڭ ماقساتى مەشىت قىزمەتكەرلەرىنە جالاقى تولەۋ.
كەڭ بايتاق قازاقستاننىڭ ءاربىر ەلدىمەكەنىندە مەشىتتەر كوبەيگەنى سەكىلدى، تاۋەلسىزدىككە قولىمىز جەتكەلى بەرى قاجىلىققا بارۋشىلاردىڭ قاتارى كۇن ساناپ ءوسىپ كەلەدى.
ەگەر 90-شى جىلداردىڭ باسىندا قاجىلىققا بارۋعا نيەت ەتكەندەردىڭ سانى نەبارى 150-200 ادام بولسا، بۇگىنگى كۇندە جىل سايىن 5 مىڭنان اسا قازاقستاندىق قاسيەتتى جەرلەرگە بارىپ قايتۋدا. بۇل ءدال ءقازىر مەنىڭ الدىمدا جاتقان ناقتى دەرەك.
تاۋەلسىزدىك جىلدارى ىشىندە 32 مىڭ وتانداسىمىز قاجىلىققا بارىپ، مۇسىلماندىق پارىزىن وتەپ قايتقانىن ماقتانىشپەن ايتامىن
يمامدار حالىقتى سوزىمەن دە، ىسىمەن دە ۇيىتۋى ءتيىس
– بۇگىنگى يمانداردىڭ قوعامدىق ومىرىمىزدەگى ورنى قانداي؟ ءوزىڭىز ايتقان كەڭەس زامانىنداعى دىنگە قاتىستى ستەرەوتيپ بۇزىلدى ما؟
– مەن سىزگە بىلاي ايتايىن: يمام-مولدالاردىڭ ءبىلىمىن ۇدايى جەتىلدىرىپ وتىرۋ – ءبىزدىڭ باستى تالاپ. نەگە؟ سەبەبى، بۇگىنگى ءدىن قىزمەتكەرى زاماننىڭ اعىسىنان، ۋاقىتتىڭ تالاپتارىنان استە قالىس قالماۋى ءتيىس. ۋاقىتپەن ۇندەسىپ، ۇنەمى وزدەرىن دامىتىپ، جەتىلدىرىپ، ءدىني ءھام زايىرلى بىلىممەن سۋسىنداپ وتىرۋدى تالاپ ەتەمىز.
سوڭعى ەكى جىلدىڭ كولەمىندە يمامدارىمىزدىڭ 80 پايىزىن قايتا اتتەستاسيادان وتكىزىپ، ءبىلىم دەڭگەيىن انىقتادىق. 2015 جىلى استانادا وتكەن ءى رەسپۋبليكالىق يمامدار فورۋمىندا «بۇگىنگى يمامنىڭ كەلبەتى»، «ءدىن قىزمەتكەرىنىڭ ەتيكاسى» اتتى تاريحي قۇجات قابىلدادىق.
– بۇل قۇجاتتاردىڭ ماقساتى نە سوندا؟
– ماقساتى دەيسىز بە؟ ماقساتى – ءححى عاسىرعا لايىق يمامدار توبىن دايىنداۋ. قوعامدا ءدىن قىزمەتكەرىنىڭ بەدەلى مەن ىقپالىن ارتتىرۋ.
«ءححى عاسىر يمامى» دەگەن جوبا اياسىندا جەر-جەرلەردە ءدىن قىزمەتكەرلەرى اراسىندا ينتەللەكتۋالدى سايىستار ۇيىمداستىردىق. «قازىرگى زاماننىڭ ۇزدىك 500 اعارتۋشى يمامى» اتتى جوبانى دا قولعا الدىق. ماقساتىمىز – يمامداردىڭ قازىرگى قابىلەتى مەن ءبىلىمىن ودان ءارى دامىتۋ، ۇزدىك اعارتۋشى ءدىن قىزمەتكەرلەرىن يگى جۇمىستارعا جۇمىلدىرۋ.
يمامدار حالىقتى سوزىمەن دە ۇيىتا ءبىلۋى ءۇشىن يمامداردى دايىندايتىن ينستيتۋتتا ءدىني پاندەرمەن قوسا، «شەشەندىك ونەر» ءپانىن ەنگىزىپ، قازاق اقىن-جىراۋلارىنىڭ ولەڭدەرىن جاتتاپ ءجۇرسىن دەگەن تاپسىرما بەرىپ جاتىرمىز. بۇل يمامداردىڭ حالىقپەن ەتەنە ارالاسۋىنا مۇمكىندىك جاسايدى دەگەن ويدامىز. حالىقپەن ارالاسا العان يمام ۇلتتىڭ قوعامدىق ومىرىنەن دە سىرت قالمايدى...
– يمامدارعا قويىلار تالاپ كوپ دەيسىز عوي؟
– كوپ. يمامدار كوپشىلىك قاۋىممەن كوبىرەك ارالاسقان سوڭ كوپتەگەن سۇراقتارعا تاپ بولادى. وعان دەر كەزىندە جاۋاپ بەرۋ ءۇشىن ءبىلىم كەرەك. سوندىقتان ءبىلىم الۋ – اسا ماڭىزدى امال. سەبەبى، ءبىلىمسىز ءپاتۋا بەرۋ – وتە ءقاۋىپتى ءىس. ونىڭ سوڭى قۇردىمعا الىپ بارادى. حاديستە: «كىم ءىلىمسىز ءپاتۋا بەرسە، وعان اللانىڭ، پەرىشتەلەردىڭ جانە بۇكىل ادامنىڭ لاعىنەتى بولادى» – دەپ ەسكەرتىلگەن.
– يمامدارعا قانداي تالاپ قوياسىزدار؟ بىزگە وسى جاعى قىزىق بولىپ تۇر...
– ارينە، ايتايىن. يمامعا قويىلار تالاپتىڭ ءبىرى – كىشىپەيىلدىلىك، سىپايىلىق، قاراپايىمدىلىق. كىشىپەيىلدىلىك – پەندەگە راببىسى تاراپىنان بەرىلەتىن ەرەكشە مىنەز-قۇلىق. كىشىپەيىلدىلىك – پايعامبارلار مەن كۇللى ىزگى عۇلامالار مەن اۋليەلەردەن ميراس بولعان كوركەم قاسيەت. كىشىپەيىل ادام – جەر بەتىندە راببىسىنان قورقىپ، ودان ۇيالىپ، ءاردايىم ءوزىن كورىپ تۇر دەگەن ويمەن ۇلىققا دا، كىشىككە دە بىردەي قارىم-قاتىناس جاسايتىن جان. اللا تاعالا ونداي ادامدى قۇراندا بىلاي سيپاتتاعان: «راحماننىڭ قۇلدارى جەر بەتىندە كىشىپەيىلدىلىكپەن جۇرەدى...»
بۇل اياتتىڭ استارىندا مۇمىندەرگە ءتان كىشىپەيىلدىلىك جاتىر. پايعامبارىمىز (اللانىڭ وعان يگىلىگى مەن سالەمى بولسىن) وسيەتتەرىنىڭ بىرىندە: «كىم كىشىپەيىلدىلىك كورسەتسە، اللا ونىڭ مارتەبەسىن وسىرەدى...» دەپ سۇيىنشىلەگەن.
ال تاكاپپارلىق – قۇردىمعا الىپ باراتىن دەرت. شايتاننىڭ اللانىڭ راحمەتىنەن ايىرىلىپ، قۋىلۋىنا سەبەپ بولعان دا – وسى تاكاپپارلىق، ءور كوكىرەكتىك.
يمام قاي زاماندا دا جان-جاقتى بولۋى قاجەت. «جىگىتكە جەتى ونەر از» دەگەندەي، يمام-مولدالاردىڭ تەك ءدىني بىلىممەن شەكتەلمەي، زاماناۋي تەحنولوگيانى مەڭگەرىپ، جان-جاقتى بىلىممەن قارۋلانۋى – ۋاقىت تالابى.
«اداسقان» جاستارمەن جەكە-جەكە كەزدەسەمىز
– وسى كۇنى ءدىن ۇستانۋ مەن ءداستۇر ۇستانۋدىڭ اراجىگى اجىراپ كەتكەندەي. قازاقى دۇنيەتانىم – يسلام قۇندىلىقتارىنا اۋەلدەن قايشى ەمەس ەدى. ەندەشە، دىندە جۇرگەن كەيبىر جاستاردىڭ ءداستۇردى مويىنداماۋىنىڭ سەبەبى نەدە؟
– 2013 جىلى «ءدىن مەن ءداستۇر» دەگەن كىتاپ شىعاردىق. قازاقتىڭ سالت-داستۇرلەرىنىڭ بارلىعىنىڭ شاريعات بويىنشا قۇپتارلىق ءىس ەكەنىن حاديستەرمەن دالەلدەپ كورسەتتىك.
اتا-بابامىزدىڭ ءسالت-داستۇرى شاريعاتتا دا بار ەكەن عوي دەپ قاتتى قۋانعاندار كوپ بولدى. ءبىزدىڭ ءدىن مەن ءداستۇر بىتە قايناسىپ، بىرىگىپ كەتكەن. كەڭەس وكىمەتى دىنگە تىيىم سالعانىمەن، كوپشىلىك ءدىننىڭ امالدارىن ۇلتتىق ءداستۇرىمىز رەتىندە ۇستانىپ قالعان.
بۇل ءداستۇرىمىز دەپ ءدىندى ولتىرمەي بۇگىنگى كۇنگە جەتكىزگەن. سوندىقتان شاريعاتىمىز بەن ءداستۇرىمىزدى بولە-جارا قاراۋعا بولمايدى. «ءدىن مەن ءداستۇر» كىتابىنا ادامنىڭ دۇنيەگە كەلۋىنەن ومىردەن وتكەنىنە دەيىنگى سالتتارىمىزدىڭ ءبارىن ەنگىزدىك.
ماسەلەن، تۇساۋكەسەر – شاريعاتتا ماقۇلداناتىن امال. ول دۇعانىڭ ءبىر ءتۇرى. ادەتتە تۇساۋدى كىمگە كەستىرەمىز – بەدەلدى، كەمەڭگەر ادامدى تاڭدايمىز. بۇل – بالا بولاشاقتا سول ادامعا ۇقساسا ەكەن دەيتىن امالي دۇعا، ول شاريعاتقا قايشى ەمەس.
ءبىز شىن مۇسىلماندى مىناۋ – ءدىندار، مىناۋ – ءداستۇرشىل دەپ بولمەيمىز. ءدىنىمىزدى ءداستۇرلى ءدىن دەپ ايتاتىنىمىز دا سوندىقتان.
شىنتۋايتىنا كەلسەك، ءسالت-داستۇر دەگەن تاربيە. ال يسلام قوعامدى تاربيەلەۋ ءۇشىن كەلگەن ءدىن. كەلىن تۇسكەن ساتتەن كىمدى سىيلاۋ كەرەك – بەتاشاردا ءتالىم رەتىندە ايتادى. سالەم سالۋ – ۇلگەنگە قۇرمەت، كىشىگە – ىزەتتىڭ ءبىر ءتۇرى.
قازاقتىڭ وتباسى ينستيتۋتى وسىنداي ءسالت-داستۇر، ءجون-جورالعىلاردى ساقتاعاندىعىنان عانا امان ساقتالعان. ءبىزدىڭ ونى «دىنگە قايشى، ۇستانىمعا جات» دەپ ايتۋعا قاقىمىز جوق.
– جاستار يمامنىڭ ايتقانىنان گورى راديكالدى توپتاردىڭ ايتقانىنا ەرىپ كەتكەنى جاسىرىن ەمەس. ولاردىڭ بەتىن قالاي قايتارۋعا بولادى؟
– جاستار ءوزىڭىز بىلەسىز، نە نارسەدەن دە ەرەكشەلەنىپ تۇرعىسى كەلەدى. نە نارسەنى دە جاڭاشا، وزدىگىنشە جاساعىسى كەلىپ تۇرادى. مىنە، سونداي جاستارعا، مىناۋ سەنىڭ ءوز جولىڭ دەگەندى كورسەتىپ بەرە قويادى. كوردىڭىز بە؟!
نامازدى كوپشىلىك بىلاي وقىسا، سەن وقيتىن دۇرىس ناماز – مىناۋ دەپ، ءداستۇرلى دىننەن الشاقتاتا باستايدى. بىرتىندەپ كەلە، قۇراننان ارتىق قانداي زاڭ بار دەيسىڭ دەگەندى تاعى ايتىپ، مەملەكەتتەن وقشاۋلايدى. «ادامدار اراسىنداعى مەيىرىم، ىزگىلىك دەگەن نە – باستىسى اللانىڭ مەيىرىمىنە بولەنسەڭ بولدى» دەپ قوعامنان بولەكتەي تۇسەدى. اقىلدان بۇرىن سەزىمى العا شىعىپ تۇراتىن جاستار ءتۇپتىڭ تۇبىندە ارباۋعا قالاي تۇسكەنىن بىلمەي قالادى.
– ولاردىڭڭ بەتىن بەرى قاراتۋعا قمدب تاراپىنان قانداي ۇمتىلىس بار ما؟
– ارينە.
– ونىڭ دالەلى مىناۋ دەپ ايتا الاسىز با؟
– ونداي توپتاردىڭ جەتەگىندە كەتكەن جاستارمەن جەكە-جەكە كەزدەسەمىز. بىلتىر 500-دەن استام ادام رايىنان قايتتى! اتى-جوندەرى، تەلەفوندارىنا دەيىن كورسەتىپ، «ءبىزدىڭ باعىت دۇرىس ەمەس ەكەن» دەدى.
ءقازىر تۇرمەدە وتىرعاندارعا دا ۇگىت-ناسيحات جۇرگىزەتىن ارنايى يمامدار توبىن جاساقتادىق.
جالپى، جاستاردى تەرىس اعىمعا ەلىكتىرەتىندەردى دە جاۋاپكەرشىلىككە تارتاتىن ارنايى باپ ەنگىزەتىن زاڭ كەرەك، ەشكىم جاۋاپقا تارتىلمايتىن بولسا، ولاردىڭ جۇمىسىنا دا ەشكىم تىيىم سالا المايدى عوي.
كەيبىر وڭىرلەردە يمامدار ءوزىنىڭ اۋداندارىندا قاي جەردە، قاي ادام تەرىس ۇگىت جۇرگىزىپ جاتقانىن بىلەدى. ءتيىستى جەرگە حابارلايدى. ولاردىڭ قولىندا زاڭ جوق بولعاننان كەيىن ەشكىمدى جازاعا تارتا المايدى.
اڭگىمەڭىزگە راحمەت!
اڭگىمەلەسكەن، نۇرلان جۇماحان
