تاۋەلسىزدىك. بىلاي قاراساڭ، ءبىر اۋىز عانا ءسوز. ءبىراق، تۇسىنە بىلگەن ادام تاۋەلسىزدىكتىڭ اتا-انانىڭ قادىرىمەن تەڭ ەكەنىن بىلسە كەرەك. ءبىر جەردەن وقىعانىمىز بار. «اتا-اناڭدى قالاي سۇيسەڭ، وتانىڭدى دا سولاي قۇرمەت تۇت» دەيدى. تاماشا ايتىلعان ءا؟ ءجا، پافوسقا بەرىلمەيىك.
قازاقستان تاۋەلسىزدىك العاننان كەيىنگى قابىلدانعان ەڭ العاشقى زاڭدى ايتىپ بەرە الاسىز با؟ ارينە، بىلمەۋىڭىز مۇمكىن. ارينە، ۇمىتىپ قالۋىڭىز مۇمكىن. ەسىڭىزگە سالايىق. بۇل «شەتەلدىك ينۆەستيسيالار تۋرالى» زاڭ بولاتىن. 1991 جىلى قابىلدانعان. قاجەت ەدى. قازاقستان العاش رەت كرەملگە جالتاقتاماي امەريكانىڭ «شيەۆرون» كورپوراسياسىمەن اتىراۋ وبلىسىنداعى تەڭىز كەن ورنىندا بىرىككەن كاسىپورىن قۇرۋ كەلىسسوزدەرىن جۇرگىزە باستادى.
تەك تەڭىز ەمەس، باسقا دا كەن ورىندارىنا ينۆەستيسيا اۋاداي قاجەت ەدى. قاراشىعاناق، وزەن، جاڭاجولدىڭ «جۇرەگى» توقتاپ قالۋدىڭ از-الدىندا تۇرعان.
ايتپاقشى، سول كەزدەگى جاعدايعا باعا بەرەتىن نازاربايەۆتىڭ كىتابىن تاپتىق. سول كەزگى قازاقستان ەكونوميكاسىنا ەلباسى «ناحوديلاس ۆ «كوماتوزنوم سوستويانيي» دەگەن باعا بەرىپتى.انىعى، قازاقستانعا اقشا كەرەك ەدى. قازاقستاننىڭ الەمگە ۇسىناتىن جانە وتكىزە التىن جالعىز تاۋارى مۇناي بولاتىن. مەملەكەتتىك ستراتەگيانىڭ وسى سالاعا باسىمدىق بەرگەن سودان...
سالانىڭ جۇمىسىن جۇرگىزۋ ءۇشىن سالانى باسقاراتىن ورگان قاجەت قوي. 1992 جىلى نازاربايەۆتىڭ بۇيرىعىمەن ەنەرگەتيكا جانە وتىن رەسۋرستارى مينيسترلىگى قۇرىلادى. ونىڭ باسشىسى ،بولىپ قادىر بايكەنوۆ تاعايىندالادى. وسى ۋاقىتقا دەيىن بۇل مينيسترلىكتىڭ اتاۋى سان رەت وزگەردى.
«عاسىر كەلىسىمى»
1993 جىلى قازاقستانداعى مۇناي-گاز سالاسىندا «توڭكەرىس» بولدى. جامان ويلاپ قالماڭىز. ءدال وسى جىلى شەتەلدىك ينۆەستورلارعا بىزبەن جۇمىس ىستەۋگە بولاتىنىن دالەلدەگەن ۇلكەن جوباعا قول قويىلدى.
وسى جىلدىڭ 6 ساۋىرىندە الماتىداعى «دوستىق ۇيىندە» پرەزيدەنت نازاربايەۆ پەن «شيەۆرون» كورپوراسياسىنىڭ جەتەكشىسى كەننەت دەرر الداعى 40 جىل بويى قويان-قولتىق بىرىگىپ يگەرەتىن «تەڭىزشيەۆرويل» كاسىپورنىن قۇرۋ تۋرالى كەلىسىمشارتقا قول قويدى.
ءدال وسى كۇنى نازاربايەۆ «بىرىككەن «تەڭىزشيەۆرويل» كاسىپورنىنىڭ قىزمەتى» تۋرالى قاۋلىعا قول قويدى. وسى ارقىلى ەلباسى جوباعا ەڭ جوعارى زاڭدىق كەپىلدىكتەر بەرەتىنىن كورسەتتى نەمەسە دالەلدەدى.
ايتپاقشى، تەڭىزگە تەرىسكەيدەگى كورشىمىز قىزىققان. نازاربايەۆتىڭ ول ەستەلىگىن دە تاپتىق.
«ماسكەۋدە ەلسين ماعان: «تەڭىزدى بىزگە بەرىڭدەر» دەدى. قارايمىن، قالجىڭداپ تۇرعان جوق. «ەندەشە رەسەي بىزگە ورىنبور وبلىسىن قايتارسىن. ورىنبور قازاقستاننىڭ استاناسى بولدى ەمەس پە؟» دەدىم. «ءسىز رەسەيدىڭ اۋماعىنا قاتىستى ارىز-شاعىمىڭىز بار ما؟» دەدى ول. «جوعا» دەدىم مەن. ەلسين كۇلىپ جىبەردى، مەن دە كۇلدىم...».
سوزدەن سانعا...
25 جىل بۇرىن مۇناي-گاز سالاسىنىڭ ۇلەسى كۇللى قازاقستانداعى ءوندىرىستىڭ 2،5 پايىزىن عانا قۇراعان ەكەن. ءبىر جىلدارى ەنەرگەتيكا ءمينيسترى بولعان، كوپ جىلدار مۇناي-گاز سەكتورىندا قىزمەت ەتكەن، ال ءازىر Kazenergy قاۋىمداستىعى ءتوراعاسىنىڭ ورىنباسارى ۇزاقباي ءقاراباليننىڭ دەرەگىنشە، سوڭعى 25 جىلدا مۇناي ءوندىرۋ كولەمى 3 ەسەگە ءوسىپتى.
«1991 جىلى قازاقستان 25 ملن. توننا مۇناي وندىرسە، 2014-2015 جىلدارى وندىرىلگەن «قارا التىننىڭ» كولەمى 80 ملن. تونناعا جەتتى. قازبا وتىننىڭ ەداۋىر قورىنىڭ ارقاسىندا قازاقستان الەمنىڭ مۇنايلى ەلدەرىنىڭ اراسىندا 12 ورىندى الادى. «قارا التىن» ءوندىرۋ دەڭگەيىن 80 ملن تونناعا جەتكىزگەننەن كەيىن، ەلىمىز مۇناي ءوندىرىسى بويىنشا الەمدە 17 ورىندى يەلەندى» دەيدى قارابالين. سونداي-اق گاز ءوندىرۋ كولەمى بەس ەسەگە ءوسىپ، جىلىنا 40 ملرد تەكشە مەترگە جەتكەن.
بۇگىندە ءجىو-نىڭ (جالپى ىشكى ءونىمدى ايتامىز) تورتتەن ءبىر بولىگى جانە مەملەكەتتىك بيۋدجەتكە تۇسەتىن تابىستىڭ جارتىسىنان استامى وسى سالانىڭ ۇلەسىندە.
كاسپيي قۇبىر جەلىسى كونسورسيۋمى
2001 جىلدىڭ قازان ايىندا كقك (كاسپيي قۇبىر جەلىسى كونسورسيۋمى) مۇناي قۇبىرىنىڭ ىسكە قوسىلۋى قازاقستان مۇناي ونەركاسىبىنىڭ تاريحىنداعى اسا ماڭىزدى وقيعالاردىڭ ءبىرى بولدى. جالپى ۇزىندىعى 1505 شاقىرىمعا سوزىلعان مۇناي قۇبىرى ەلىمىزدەگى تەڭىز مۇناي كەن ورنى مەن قارا تەڭىزدەگى نوۆوروسسييسك پورتىنا تاياۋ ورنالاسقان مۇناي تەرمينالىنىڭ اراسىن جالعادى. رەسەي فەدەراسياسىنىڭ «ترانسنەفت» ااق پەن كتك «كومپاني»، قازاقستاننىڭ «قازمۇنايگاز» ۇك» اق جانە «شيەۆرون كاسپيان پايپلاين كونسورسيۋم كومپاني»، «لۋكاركو ب.ۆ.»، «موبيل كاسپييسكايا ترۋبوپروۆودنايا كومپانيا»، «روسنەفت-شەلل كاسپيان ۆەنچۋرس ليميتەد» جانە باسقا دا كومپانيالار بۇل جوبانىڭ قاتىسۋشىلارى، ياعني قۇرىلتايشىلارى بولدى.
ايتپاقشى...
بۇل – ءبىزدىڭ ەلىمىزدە پايدا بولعان العاشقى تاۋەلسىزدىك ماگيسترالىنىڭ ءبىرى ەدى. ءويتكەنى، وسى ارقىلى ءوندىرۋ كولەمى ارتا باستاعان مۇنايدى سىرتقا شىعارۋدىڭ باستاپقى جانە نەگىزگى باعىتتارىنىڭ ءبىرى ايقىندالدى.
العاشقى جىلى وسى قۇبىرمەن 28 ميلليون تونناعا جۋىق مۇناي جونەلتىلسە، 2015 جىلى وسى مۇناي قۇبىرى ارقىلى 43 ميلليون توننا مۇناي سىرتقا شىعارىلدى.
اتاسۋ – الاشاڭقاي
2006 جىلدىڭ شىلدە ايىندا مۇناي تاسىمالداۋ ماسەلەسىندەگى تاعى ءبىر ۇلكەن جوبا – جۇڭگو حالىق رەسپۋبليكاسىمەن بىرلەسىپ سالىنعان اتاسۋ – الاشاڭقاي مۇناي قۇبىرى ىسكە قوسىلدى. ول قازاقستان جەرىندە ەلىمىزدىڭ ءۇش وبلىسى – قاراعاندى، شىعىس قازاقستان، الماتى وبلىستارىنىڭ اۋماعىمەن ءوتىپ، قىتايداعى الاشاڭقاي پۋنكتىنە دەيىن جەتكىزىلگەن. 2006 جىلى بۇل قۇبىرمەن 2،2 ميلليون مۇناي تاسىمالدانسا، 2007 جىلى ونىڭ كولەمى 4،8 ميلليون تونناعا دەيىن ارتتىرىلدى. بۇل قۇبىردىڭ مۇناي وتىمدىلىگىن جىلىنا 10 ميلليون تونناعا دەيىن جەتكىزۋ جوسپارلانسا، بولاشاقتا ودان دا اسىپ كەتۋى ابدەن مۇمكىن.
ويتكەنى، العاشقى ون جىلدا قۇبىرمەن 92 ميلليون توننا مۇناي تاسىمالدانىپ وتىر.
ال گاز شە؟
مۇنان كەيىن نۇرسۇلتان نازاربايەۆ 2009 جىلدىڭ 14 جەلتوقسانىندا اشعاباد قالاسىندا مەملەكەت باسشىلارى گۋربانگۋلى بەردىمۇحامەدوۆپەن، حۋ سزينتاومەن جانە وزبەكستان پرەزيدەنتى ءمارقۇم يسلام كاريموۆپەن بىرگە «تۇرىكمەنستان – وزبەكستان – قازاقستان-قىتاي» گاز قۇبىرىنىڭ ىسكە قوسىلۋىنا قاتىسقان بولاتىن. گاز قۇبىرىنىڭ جالپى ۇزىندىعى 7000 شاقىرىمدى قۇرادى. ونىڭ 188 شاقىرىمى تۇرىكمەنستان، 525 شاقىرىمى – وزبەكستان، 1293 شاقىرىمى – قازاقستان، 4860 شاقىرىمنان استامى جۇڭگو اۋماعىندا تارتىلدى. قىتايدا گاز قۇبىرى گۋانچجوۋ قالاسىنا دەيىن جەتكىزىلىپ، ول جەردەن باسقا دا جۇمىس ىستەپ تۇرعان گاز قۇبىرلارىنا ءبولىندى.
ءسىز بىلەسىز بە؟
بىزگە ينۆەستيسيا كەلە مە؟ كەلسە قانشا كەلەدى؟ وسىنى سۇراپ بىلەيىكشى دەپ ينۆەستيسيالار جانە دامۋ مينيسترلىگىنە حات جولداعانبىز. وكىنىشكە وراي جارىتىمدى جاۋاپ الا المادىق.
الايدا تىلگە تيەك ەتۋگە تۇرارلىق ءبىر جايت بار ەكەن. تاۋەلسىزدىك جىلدارىندا قازاقستان ەكونوميكاسىنا 160 ملرد. اقش دوللارىنان استام قارجى تارتىلسا، ونىڭ 60 ملرد-قا جۋىعى مۇناي-گاز سالاسىنا تيەسىلى ەكەن. تەك سوڭعى 5 جىلدىڭ ىشىندە مۇناي-گاز سالاسىنا 20 ملرد دوللارعا جۋىق قارجى ينۆەستيسيالانعان...
قاشاعان
قاشاعان با؟ قاشاعان تۋرالى كوپ ايتىلدى، كوپ جازىلدى. تاريحتى قايتالاپ وتىرعاندى قازىرگى وقىرمان جاقتىرا بەرمەيدى. قازاقستاننىڭ مۇناي-گاز تاريحىنداعى ەڭ اۋقىمدى جوبانىڭ ىسكە قوسىلۋى 16 جىلعا سوزىلدى (بيىلعى جىلدىڭ كۇز ايىندا جەمىسىن جەي باستادىق). بۇل بەكەر ە ەمەس. ءۇيدىڭ قابىرعاسىن قالاۋ ءوز الدىنا، ال جەتى قات جەر استىنان «قارا التىندى» الىپ شىعۋ وڭاي ەمەس. وسى ۋاقىتتا ىشىندە ءبىر ەمەس، ءۇش وپەراتور اۋىستى. «قارا التىنعا» قارىق بولامىز دەپ العاش 2000-شى، ودان سوڭ 2008-دە، بۇدان كەيىن 2011 مەن 2013 جىلدارى كۇتتىك. ءبىراق، بولمادى. اقىرى، 2016 جىلدىڭ نەسىبەسىنە بۇيىردى.
وسى ۋاقىت ىشىندە قازاقستان جوبانىڭ العاش 8،33 پايىزىن 913 ملن-عا ساتىپ السا، كەيىن ءوز ۇلەسىن 16،81 پايىزعا ءوسىردى. 2010 جىلى سمەتاسى قايتا قارالىپ 57 ملرد-تان 136 ملرد دوللارعا ءبىراق شارىقتادى. 2013 جىلى باستالعان قۇبىر جوندەۋ جۇمىستارىنا 1،6-4 ملرد. دوللاردىڭ ارالىعىندا قارجى كەتكەن.
جارايدى، تيىن ساناپ وتىرمايىق. نە دە بولسا اقىرى جاقسى اياقتالدى عوي. باسى اششى، اياعى ءتاتتى بولدى.
قاراشا ايىندا بۇل جەردەن 479 مىڭ توننا مۇناي ءوندىرىلىپتى. ايتپاقشى وسى قاشاعاننىڭ ارقاسىندا قازاقستان ءوز تاريحىندا مۇناي ەكسپورتى كولەمىن ەڭ جوعارعى دەڭگەيگە جەتكىزگەن بولاتىن!
كەن ورنىنان تەك قانا تاۋارلىق مۇناي ەمەس، سونداي-اق گاز ءوندىرىلىپ جاتىر. قازىرگى تاڭدا وندىرىلگەن تاۋارلىق گازدىڭ كولەمى 97 ملن تەكشە مەتر. ال ەنەرگەتيكا مينيسترلىگىنىڭ سوزىنە سەنسەك، 2017 جىلى قاشاعان كەن ورنىنان 4-تەن 8 ملن تونناعا دەيىن مۇناي ءوندىرۋ جوسپارلانۋدا. مۇناي ءوندىرۋ «شىڭىنا» جەتكەسىن، الدىدا ونى تاۋلىگىنە 1،5 ملن باررەلگە دەيىن شىعارۋ مىندەتى تۇر. اتالعان ۆەدومستۆو باسشىسى سونداي-اق جىل سوڭىنا دەيىن قاشاعاندا 1 ملن. توننا مۇناي وندىرىلەتىنىن ايتقان.
بالعىمبايەۆ
ماقتاۋدىڭ قاجەتى جوق. اتقارعان ءىسىن عانا ايتايىق. 1994 جىلى مۇناي جانە گاز مينيسترىلىگىنە باسشى بولىپ نۇرلان بالعىمبايەۆ تاعايىندالدى. ونىڭ سول كەزدەگى تەرەششەنكونىڭ ۇكىمەتىندە اعا-كوكەلەردەن وي-كوزقاراسى بولەك بولاتىن. ول اتىراۋدا تۋعان. تۇقىم-جۇراعاتى مۇنايشىلار. مۇناي سالاسىنىڭ بارلىق ساتىسىنان وتكەن. مۇناي شىعاتىن كەن ورنىنداعى وپەراتوردان باستاپ كسرو-داعى مۇناي جانە گاز ءوندىرىسى مينيسترىلىگىندە جاۋاپتى قىزمەتتەردى اتقارعان.
بالعىمبايەۆ بولەك ويلايتىن. ول كەزگى ۇكىمەتتى اعىلشىنشا بىلەتىن، ءارى ماسساچۋسەتس ۋنيۆەرسيتەتىندە ەكى جىل جاتپاي-تۇرماي ءبىلىم الدى. بۇعان قوسا «شيەۆرون» كومپانياسىنىڭ شتاب-پاتەرىندە جۇمىس ىستەگەن تاجيريبەسى بار.
مۇنايشىلار وتباسىنان شىعۋى، مۇناي-گاز سالاسىنا قاتىستى ءتيىستى ءبىلىم الىپ، بىلىك جيناۋى سەبەپتى بالعىمبايەۆ سالانىڭ قالاي جۇمىس ىستەۋ كەرەكتىگىن جاقسى بىلەتىن.
ءدال وسى جىلى بالعىمبايەۆ قازاقستانداعى مۇناي-گاز كەشەنىن دامىتۋ باعدارلاماسىن دەپۋتاتتاردىڭ الدىندا قورعاپ شىقتى. بالعىمبايەۆ 7 باعىتتى انىقتاپ بەردى.
1) ياپونيانىڭ ەكسيمبانك قارجىسى ەسەبىنەن ماڭعىستاۋ مۇناي وڭدەۋ زاۋىتىنىڭ قۇرىلىسىن سالۋ.
2) دۇنيەجۇزىلىك بانكتىڭ كومەگىمەن وزەن كەن ورنىن ساۋىقتىرۋ.
3) اقتوبەدەگى جاڭاجول گازوڭدەۋ زاۋىتىن كەڭىتۋ
4) اتىراۋ مۇناي وڭدەۋ زاۋىتىن قايتا جاڭارتۋ
5) شىمكەنتتەگى مۇناي وڭدەۋ زاۋىتىندا جاڭا قۇرىلعى ورناتۋ
6) «باتىس قازاقستان –قۇمكول» مۇنايقۇبىرىنىڭ قۇرىلىسىن جۇرگىزۋ
6) قۇمكول كەن ورنىن كەڭەيتۋ، قىزىلورداعا دەيىن گازقۇبىرىن جۇرگىزۋ.
ايتپاقشى، مۇنايشىلار بالعىمبايەۆ مىنا ءىسى ءۇشىن قۇرمەتتەيدى: ونىڭ باستاماسىمەن ۇكىمەت مۇناي وندىرەتىن كاسىپورىنداردا وندىرگەن مۇنايىنىڭ 30 پايىزىن وزدىگىنەن ساتۋ قۇقىعىن بەرەتىن قاۋلى قابىلدايدى. مىنە، وسىدان 22 جىل بۇرىن وسىنداي شەشىمدەر قابىلدانعان...
تەڭىزشيەۆرويل
«تەڭىزشيەۆرويل» جشس-ى تەڭىز كەن ورنىنداعى ءوندىرىس قۋاتتى كەڭەيتۋ بويىنشا شەشىم قابىلدادى. جوباعا باقانداي 37 ملرد. دوللار ينۆەستيسيا قۇيىلماق.
بالكىم، بۇل سىزگە ەشتەڭە ايتپاۋى مۇمكىن. الايدا الەۋمەتتىك جاعىنا نازار اۋدارايىق. جوبا اياسىندا 20 مىڭ جۇمىس ورنى قۇرىلادى. ال مۇناي ءوندىرۋ جىلىنا 12 ملن. تونناعا دەيىن وسەدى. باررەلگە شاقتاساق 260 مىڭ باررال مۇناي وندىرىلەتىن بولادى. «العاشقى مۇنايدى 2022 جىلى الامىز. تشو-داعى ارىپتەستەرىمىزدىڭ بۇل باستاماسى قۇپتارلىق-اق» دەگەن-تۇعىن ءوز سوزىندە ەنەرگەتيكا ءمينيسترى قانات بوزىمبايەۆ.
ال بۇدان قازاقستانعا قانداي پايدا؟ ەلدىڭ بيۋدجەتىنە تۇسەتىن تابىس قانداي؟ بوزىمبايەۆتى تىڭدايىقشى.
«جوبانى جۇزەگە اسىرۋ كەلىسىمشارت اياقتالعانعا دەيىنگى 2033 جىلعا دەيىن قوسىمشا 250 ملن. توننا مۇناي الۋعا مۇمكىندىك بەرەدى. الايدا كەن ورنى بۇدان كەيىن قاڭىراپ قالادى دەگەن ءسوز ەمەس. تۇتاستاي العاندا كەلىسىمشارت اياقتالعاننان كەيىندە كەن ورنىنان تاعى 420 ملن. توننا مۇناي الۋعا مۇمكىندىك بار. مۇناي باعاسى دۇرىس بولسا كەلىسىمشارت اياقتالعانعا دەيىنگى مەرزىمدە قازاقستاننىڭ قازىناسىنا سالىق تۇرىندە 120 ملرد. دوللار تابىس تۇسپەك» دەيدى مينيستر.
دەرەك:
تەڭىز كەن ورنىنداعى بارلانعان مۇناي قورى 3 ملرد. مەتريكالىق توننانى قۇرايدى. ال كوروليەۆ كەن ورنىنداعى «قارا التىننىڭ» قورى 190 ملن. مەتريكالىق توننا. تەڭىز كەن ورنىنداعى كومىرسۋتەك شيكىزاتىن «تەڭىزشيەۆرويل» جشس-ى وندىرۋدە.
دايىنداعان، دۋمان بىقاي
