ءاليا ماساليموۆا[/caption]
ءاليا ماساليموۆا، ءال-فارابي اتىنداعى قازۇۋ-دىڭ ساياساتتانۋ جانە فيلوسوفيا فاكۋلتەتىنىڭ دەكانى، فيلوسوفيا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور
– بۇرىن الەمدە فيلوسوفياعا، فيلوسوفتارعا كوزقاراس بولەك ەدى. ولار قوعامنىڭ اقىل-ويىنىڭ كورسەتكىشى عانا ەمەس، دامۋ باعىتىن انىقتايتىن، زامان مەن بولاشاقتىڭ قاۋىپ-قاتەرىنە ءۇڭىلىپ، ادامي قۇندىلىق پەن مادەني جاراسىمدىلىق ۇعىمدارىنىڭ انىقتامالارىنا نەگىز بەرە وتىرىپ، اقىل-وي پاراساتىنىڭ كەمەلدىلىگىن كورسەتەتىن. «دانالىققا قۇشتارلىق» بار ەدى. سوندىقتان دا فيلوسوفياداي بەدەلدى عىلىم سالاسى كەمدە-كەم ەدى. ءقازىر بۇل تەندەنسيا جوق، كەرى ءۇردىس بار سەكىلدى، فيلوسوفيالىق وي-تۇجىرىمنان گورى، تەحنوكراتتىق ويلاۋعا باسا ءمان بەرەتىندەي كورىنەدى. وسى ءۇردىستىڭ شىعۋ قاينارى نەدە دەپ ويلايسىز؟
– فيلوسوفيا ەرتە داۋىردە پايدا بولدى، ونى ادامنىڭ پايدا بولۋىن تۇسىندىرەتىن، الەمنىڭ، تابيعاتتىڭ قالاي قالىپتاسقانىن ۇعىندىراتىن عىلىمداردىڭ عىلىم دەپ ەسەپتەگەن. قاراپايىم ادامنىڭ ءومىر ءسۇرۋى ءۇشىن دە، تۇتاس قوعامنىڭ دۇرىس باعىتتا دامۋى ءۇشىن فيلوسوفيا كەرەك. ارينە، قاراپايىم ادام ءۇشىن فيلوسوفيا دەگەنىم اۋىر، قابىلداۋعا قيىن، تۇسىنىكسىز قۇبىلىس. باستىسى ەرتە ءداۋىردىڭ ويشىلدارى ايتقانداي فيلوسوفيا دۇرىس ويلاۋدى، دۇرىس سويلەۋدى جانە دۇرىس ارەكەت ەتۋدى ۇيرەتەدى. فيلوسوفيا ءوزىڭدى، ءوز بولمىسىڭدى دۇرىس تانۋ ءۇشىن كەرەك. ودان ارى ادام – قوعام – مەملەكەت – الەم بولىپ تىزبەكتەلىپ كەتە بەرەدى. ەلدىڭ دامۋىن، ۇلتتىڭ وركەندەۋىن ونىڭ ىشكى دۇنيەتانىمى – فيلوسوفيالىق تۇجىرىمى، العا قويعان ماقساتىنىڭ انىقتىعى ءھام دۇرىستىعى بەلگىلەيدى.
ءبىر شىندىق بار. فيلوسوفياعا كوزقاراس بۇرىنعىداي اكتۋالدى ەمەس، بۇعان دا تۇىسىنىستىكپەن قاراعان ءجون. ءقازىر ءبىلىم الۋشىلار: «مەن وسكەندە كىم بولام؟ قانداي ورىندا قىزمەت ەتەم؟» دەگەن سۇراقتى وزىنە قويادى. سوندىقتان ولاردىڭ كوبى ناقتىلى ماماندىققا ۇمتىلادى. بۇل تۇسىنىكتى جايت. دەگەنمەن، فيلوسوفياعا سۇرانىس مۇلدەم تومەندەپ كەتتى دەپ ايتۋعا بولمايدى. الەم دامۋى ءۇشىن ونىڭ باعدارىن انىقتايتىن ويلاۋ مادەنيەتى قاشان دا قاجەت. ءوز باسىم وسى ماماندىقتى تاڭداعانىما ەش وكىنگەن ەمەسپىن. ۇستازدارىمىز فيلوسوفتار كەز كەلگەن جۇمىستى ىستەي الادى، ەڭ قاراپايىم جۇمىسشىدان مينيسترگە دەيىن» دەۋشى ەدى. ءبىز سوعان سەندىك. قازىرگى ستۋدەنتتەرگە دە سونى ايتقىم كەلەدى. فيلوسوفيامەن اينالاسقان ادام ەڭ باستىسى ومىردەگى كەز كەلگەن نارسەنى تۇسىنۋگە، ۇعىنۋعا جەتەلەيدى.
– سوڭعى كەزەڭدە گۋمانيتارلىق پاندەرگە ىقىلاسىمىز باسەڭدەپ بارادى. جىل سايىن گۋمانيتارلىق سالا ماماندارىنا گرانت سانى ازايىپ، ءتىپتى تەحنيكالىق ماماندىقتارعا مادەنيەتتانۋ، فيلوسوفيا، ساياساتتانۋ، تاريح سەكىلدى پاندەردى وقىتۋدىڭ قاجەتى جوق دەگەندەي پىكىرلەر دە ايتىلىپ ءجۇر. گۋمانيتارلىق پاندەردىڭ كۇن ساناپ ەكىنشى ساتىعا سىرعۋى قوعام دامۋىنا كەرى اسەرىن تيگىزبەي مە؟
– ءبارى سۇرانىسقا بايلانىستى. جوعارىدا ايتقانىمداي، جاستار قوعامدا قانداي ماماندىققا سۇرانىس بار، سوعان بەيىمدەلەدى. گرانت ساندارى سۇرانىستاردى ساراپتاي وتىرىپ، بولىنەدى. شىندىعىندا، بۇگىنگى كۇن تەحنيكا مەن تەحنولوگيانىڭ زامانى. ءبىز يلانساق تا، يلانباساق تا، ءومىرىمىزدىڭ نەگىزگى بارىسى تەحنيكالارمەن ءوزارا ءتىل تابىسۋ ارقىلى وتەدى. وعان جاتسىنا، ۇرەيلەنە قاراۋدىڭ قاجەتى جوق.
قوعام ءبىر ورىسكە باسىمدىق بەرىپ، ەكىنشى ورىسكە دەن قويماسا، تەڭدىك بۇزىلادى. ءبىز ءۇشىن گۋمانيتارلىق پاندەردى جاڭا جۇيە ارقىلى تەرەڭدەتە، بۇگىنگى سۇرانىسقا ساي جاستاردى قىزىقتىرا وقىتۋ ماڭىزدى دەپ ويلايمىن.
گۋمانيتارلىق پاندەردى ءبىرجولا ىسىرىپ تاستاۋ مۇمكىن ەمەس. ءبىلىمدى ادام دەگەنىمىز – ءبىر سالانىڭ مامانى بولۋ عانا ەمەس، سونداي-اق، وزگە سالالاردىڭ دا شىعۋ تاريحى مەن دامۋ جولىن ءتۇسىنۋ ارقىلى وزىندىك پايىم قالىپتاستىرعان، كوپمادەنيەتتى ورتادا ءوزىن قالاي ۇستاۋدى، وزگەلەرمەن جاراسىمدى ءومىر ءسۇرۋدى يگەرگەن، وزگەنىڭ ويى مەن پىكىرىنە قۇرمەت كورسەتە الاتىن، ءوزىنىڭ ويىن جۇيەلى جەتكىزۋدى مەڭگەرگەن، ءار ىسىنەن مادەنيەتتى كىسى ەكەنى اڭعارىلاتىن تۇلعا. مۇنداي قاسيەتتەردى بويعا ءسىڭىرۋ ءۇشىن تەك تەحنوكرات بولۋ ازدىق ەتەدى. قوعام ءبىر ورىسكە باسىمدىق بەرىپ، ەكىنشى ورىسكە دەن قويماسا، تەڭدىك بۇزىلادى. ءبىز ءۇشىن گۋمانيتارلىق پاندەردى جاڭا جۇيە ارقىلى تەرەڭدەتە، بۇگىنگى سۇرانىسقا ساي جاستاردى قىزىقتىرا وقىتۋ ماڭىزدى دەپ ويلايمىن.
وسى ولقىلىقتىڭ ورنىن تولتىرۋ ءۇشىن ءال-فارابي اتىنداعى قازاق ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ رەكتورى عالىمقايىر مۇتانوۆ مىرزانىڭ باستاۋىمەن «Al Farabi University Smart city» جوباسى قولعا الىنىپ وتىر. قازاقشالاعاندا «اقىلدى قالا» دەگەندى بىلدىرەدى. ءال-فارابي بابامىزدىڭ «قايىرىمدى قالا» ۇعىمىن قايتا جاڭعىرتۋ دەپ تۇسىنسەك تە بولادى. مۇنداعى ماقسات عىلىمي-تەحنولوگيالىق پلاتفورما جانە گۋمانيتارلىق پلاتفورمانى بىردەي قولعا الىپ، ەكى جاقتى جاراسىمدى كەمەلدەندىرە ءتۇسۋ، ستۋدەنتتەردىڭ جان-جاقتى بولىپ شىعۋىنا مۇمكىندىك تۋعىزۋ.
– انتيكالىق گرەك فيلوسوفياسىن ايتپاعان كۇننىڭ وزىندە، ورتاعاسىرلىق شىعىس جانە باتىس فيلوسوفياسى، جاڭا ءداۋىر فيلوسوفياسى، ءتىپتى بەرتىنگى پوستمدەرندىك كوزقاراستاعى فيلوسوفتار كەزىندە الەمدىك دامۋدىڭ باعىت-باعدارىن انىقتاۋعا ويشىلدار ىقپال ەتتى. حانتينگتون مەن فۋكۋيامانى ايتساق، بۇگىنگى الەم تۋرالى بارلاۋ جاساۋ، وي ءتۇيۋ الەمدىك وركەنيەتتەر مەن ساياسي-مادەني وزگەرىستەرگە ىقپال ەتىپ وتىر. ولاردىڭ پايىمىنىڭ نەگىزىنەن دۇرىستىعىن، 20-30 جىلدان كەيىن بولجامدارىنىڭ ءدال كەلىپ جاتقانىن كورىپ وتىرمىز. ءدال قازىرگى قازاق فيلوسوفتارىنىڭ كوزقاراسى، پايىمدارى ەلىمىزدىڭ دامۋىنا ىقپال ەتە الا ما؟
– فيلوسوفتار ماگيامەن اينالىساتىن كورىپكەلدەر ەمەس، ولار ساراپتاۋشىلار، قوعامداعى ءتۇرلى تەندەنسيالاردى باقىلاي وتىرىپ، تۇجىرىم جاساپ، جاڭا كوزقاراس ۇسىناتىندار. ءبىرىنىڭ تۇجىرىمى ءدال كەلسە، ەكىنشىسى قاتەلەسۋى مۇمكىن. ءبىراق، ءبارىبىر قوعامدىق ورتاعا ءوز اسەرىن تيگىزەدى.
قازاق فيلوسوفياسى تاۋەلسىز ەلدىڭ دامۋىنا نەگىزگى تىرەك بولا الادى. ۇلتتىق جانە مەملەكەتتىك يدەولوگيا تۋرالى ايتقاندا، مىندەتتى تۇردە ءوزىمىزدىڭ فيلوسوفيامىزعا جۇگىنەمىز. ۇلتتىق جاراتىلىستىڭ ءتۇپ قاينارىنا زەر سالىپ، بۇگىنگى بولمىس-بىتىمىمىزگە ءۇڭىلۋ ارقىلى بولاشاققا قادام باسۋ كەرەك.
مىسالى، استانا ءبىر كۇندە سالىنعان جوق. ەڭ اۋەلى، ونىڭ يدەياسى ساناعا ورنىقتى. وسىدان 17 جىل بۇرىن ارقا توسىنەن بۇگىنگىدەي استانانى كورەمىز دەپ ارماندادىق پا؟ تەك نيەت بولدى، ۇمتىلىس بولدى. ەل دامۋىنىڭ الەۋمەتتىك-فيلوسوفيالىق ءمان-ماڭىزىن بەكىتەر تۇستا، قوعامدىق پىكىرمەن قاتار، وسى ەلدىڭ تىزگىنىن ۇستار كوشباسشىلارى استانا تۇرعىزۋدىڭ حالىق ءۇشىن، جاس مەملەكەتتىڭ دامۋى ءۇشىن قانداي اسەرى بارىن كەڭىرەك ويلادى. اسان قايعىنىڭ جەرۇيىقتى ىزدەۋى جاڭا زاماندىق سيپاتتا كورىنىس تاۋىپ، ناقتىلى جۇزەگە استى.
بۇدان بولەك، وسىدان ونشاقتى جىل بۇرىن بەلگىلى فيلوسوف عاريفوللا ەسىمنىڭ ۇيتقى بولۋىمەن «قازاق ەلى – جەرۇيىق» عىلىمي-زەرتتەۋ جوباسى اياسىندا ءبىز كەڭ اۋقىمدا زەرتتەۋ جۇرگىزدىك. مۇنداعى يدەيا – ۇلتتىق سانانى جاڭعىرتۋ، وتانشىلدىقتى تۇلەتۋ، جاي ۇرانمەن ەمەس، ناقتى وزەكتى دۇنيەلەردى ارشىپ، ۇلتتىق تانىمدى قالىپتاستىرۋ بولدى. سول جۇمىستاردىڭ نەگىزگى تۇجىرىمى ماڭگىلىك ەل قۇرۋ ەكەنىن ايتپاساق بولماس. حالىق ەرتەڭىنە، وسى ەلدىڭ باياندى دامۋىنا، ماڭگىلىك تاۋەلسىز عۇمىر كەشەرىنە سەنىمدى بولۋى ءتيىس. ءبىزدىڭ فيلوسوفتار كوتەرگەن باستاما بيلىكتەگىلەردەن دە قولداۋ تاپتى. «ماڭگىلىك ەل» جاي ۇعىم ەمەس، ساياسي-فيلوسوفيالىق ماڭىزدى تۇجىرىمعا اينالدى. مۇنداي مىسالداردىڭ بىرنەشەۋىن كەلتىرۋگە بولادى. ايتپاعىم، قازىرگى قازاق فيلوسوفتارى بوس جۇرگەن جوق، ەلدىڭ دامۋىنا وزىندىك ويلارىن ارناپ، ەڭبەكتەنىپ ءجۇر.
بۇدان سىرت، ءسىزدىڭ سۇراعىڭىزدىڭ استارىنان «قازاق فيلوسوفتارى نەگە بەيقام؟ ولار قانداي جاڭا وي، وزەكتى ماسەلەنى كوتەردى؟» دەگەن ويدى دا اڭعارىپ وتىرعاندايمىن. فيلوسوفيا بۇگىن ايتىلىپ، ەرتەڭ ورىندالاتىن نەمەسە ىسكە اساتىن ناقتى عىلىم ەمەس. شىن ويشىلدى زامانى كەش تۇسىنەدى. ابايدى ءوز زامانى تولىق ءتۇسىندى دەي المايتىنىمىزداي، بۇگىن قاعاز بەتىنە تۇسكەن ىرگەلى ويلاردى كادەگە جاراتۋ بولاشاقتىڭ ەنشىسىندە بولۋى ىقتيمال. جاڭا كوزقاراستار قاشاندا ەسكى تۇجىرىمداردىڭ قىسىمىنا ۇشىرايدى. قالىپتاسقان داعدى مەن ءبىرقالىپتى ويلاۋ جۇيەسىن بۇزۋ ءبىر كۇننىڭ شارۋاسى ەمەس، بىرتە-بىرتە ورىندالاتىن ۇزاق پروسەسس.
ەگەر تۇپتەپ كەلسەك، ءار ادام وزىنشە مارگينال. ۇلتتىق، دىندىك، تىلدىك، داستۇرلىك بولىنىستەن بولەك، تانىمدىق، تۇتىنۋشىلىق، كوزقاراستىق بوگدەلەنۋ ءار ادامدا بار.
– ءسىزدىڭ دوكتورلىق ديسسەرتاسياڭىز مارگينالدىق توپتار جانە ولارعا كوزقاراس تۋرالى دەپ ەستىدىم. ادەتتە، مارگينالدار دەسە ءبىز الەۋمەتتىك سيپاتتاماعا ساي، قوعامنان وقشاۋ، بولەك ءومىر سۇرەتىن، وزگە ورتاعا بەيىمدەلە المايتىندار دەپ تۇسىنەمىز. قازاقستاندىق مارگينالداردى ءسىز قانداي تۇجىرىمدارعا ساي بولەسىز؟
– مارگينالدىق – اۋقىمى كەڭ ۇعىم. الەۋمەتتىك نەگىزدە مىسالى بومجداردى، ناشاقورلاردى، جەزوكشەلەردى، بەلگىلى ءبىر ءداستۇر شەڭبەرىندە تۇيىقتالعان توپتاردى ايتىپ جاتامىز. ءبىر ايماقتان ەكىنشى ايماققا كوشكەندەردى دە مارگينالدار دەۋگە بولادى. مارگينالدار قوعامدىق ورتادا، كۇندەلىكتى قاسىڭىزدا ءجۇرۋى دە مۇمكىن. ويى بولەك، تانىمى وزگە، ءدىنى مەن ءداستۇرى قالىپتى ورتاعا سىيىمسىز جانداردى دا مارگينالدار دەپ قاراستىرۋعا بولادى. رۋشىلدىق پەن جەرشىلدىكتى دە وسى قاتارعا جاتقىزاتىندار بار. مەن ماريگينالدىقتى بەلگىلى ءبىر مادەنيەتتىڭ تولىسۋ شاعىندا ءوز شەكاراسىنان اسىپ، وزگەگە ىقپال ەتە باستاۋى دەپ قارايمىن. وڭ جاعى دا، تەرىس جاعى دا بار. كوپ جاعدايدا مارگينالدىقتى جاعىمسىز قۇبىلىس رەتىندە قاراپ، تىكسىنە قارايتىندار كوپ. مەنىڭشە، بۇل وڭدى كوزقاراس دەۋگە كەلمەيدى. ەگەر تۇپتەپ كەلسەك، ءار ادام وزىنشە مارگينال. ۇلتتىق، دىندىك، تىلدىك، داستۇرلىك بولىنىستەن بولەك، تانىمدىق، تۇتىنۋشىلىق، كوزقاراستىق بوگدەلەنۋ ءار ادامدا بار. بۇرىنعى گەرويلار، سال-سەرىلەر، جىراۋلار دا قالىپتى ورتادان بولەكتەنىپ ءجۇردى. ولار دا سول كەزەڭنىڭ مارگينالدارى دەۋگە بولادى. بۇگىنگى كۇنى دە سالا، كاسىپ، ونەر، عىلىم، بيلىك، بيزنەس دەڭگەيلەرىنە ساي قات-قابات مارگينالدىق قۇبىلىستار قوعامىمىزدا بار. ءوزىنىڭ كاسىبىمەن عانا اينالىسىپ، كوپشىلىك ورتادان جىراقتا كۇن كەشەتىن، ءوز ىسىمەن ءوزى اۋرە، كوپ جاعدايعا باس قاتىرمايتىن، قوعامدىق قۇبىلىستاردى وزگەلەردىڭ ءىسى دەپ ۇعاتىن قارا دا، بۇقارا حالىقتان بولەك، بارىنە جوعارىدان قارايتىن، سىرتتاي باقىلايتىن، بولەك عۇمىر كەشەتىن حان دا – مارگينال. ءبىز، اۋەلى، وسىعان تۇسىنىستىكپەن، توزىمدىلىكپەن قاراپ ۇيرەنۋىمىز كەرەك. جاتسىنۋ، جاتىرقاۋ، ولاي ەتۋگە بولمايدى، بۇلاي جۇرۋگە بولمايدى دەپ، ۇنەمى شەتكە ىسىرۋ – قوعامدىق دامۋدى تەجەيدى. مارگينال ادامدار پايدا بولۋىنا ستەرەوتيپتەر، ءارتۇرلى جالعاۋلار، مادەني تىيىمدار اسەر ەتەدى. ءبىز شەكارانى، قارىم-قاتىناس ەرەجەسىن ءوزىمىز بەكىتەمىز. ەندەشە، انا ءبىر بوگدەلەنگەن جان دا ءسىز سەكىلدى، وزىنە ۇنايتىن ەرەجەمەن كۇن كەشەدى. ءداستۇرلى مادەنيەت – ەشكىممەن ارالاسپاۋ، وقشاۋ كۇن كەشۋ، قاتىپ قالعان دۇنيە ەمەس، وزگەرمەلى، تۇلەمەلى. بۇگىنگى جاڭاشا ءومىر سالتى – ەرتەڭگى ءداستۇر. ارينە، قوعامدى رەتتەيتىن، جۇيەگە تۇسىرەتىن ءتارتىپتىڭ بولعانى ءجون. ايتكەنمەن، تىم شەكتەن شىعىپ كەتپەۋ كەرەك.
اڭگىمەلەسكەن ت. وسكەنباي
