كوپ ۇزاماي ا.بايتۇرسىنۇلىنان باستاپ الاشوردا اۆتونومياسىنداعى كەشەگى ۇزەڭگىلەستەرىنىڭ ۇستىنە قارا بۇلت جينالا باستايدى. 1929 جىلى الاشوردا مۇشەلەرىنىڭ باسىم كوپشىلىگى تۇتقىندالىپ، ءتۇرلى ۇزاق مەرزىمدەرگە كەسىلىپ، كەڭەس وداعىنىڭ تۇك-تۇكپىرىندەگى ءازاپ-ولىم لاگەرلەرىنە ايدالادى. سول جىلدىڭ مامىر ايىندا ءا.بوكەيحان الماتىعا تەرگەۋگە شاقىرىلادى. 27 مامىر كۇنى بولعان جالعىز تەرگەۋدىڭ بارىسىندا ونىڭ حاتتاماسىنا الاش كوسەمىنىڭ «الاشوردانىڭ قۇرىلعان ۋاقىتىنان تاراعانعا دەيىنگى قىزمەتى جايىندا مەن جولداس كاشيرينگە ايتىپ بەرگەنمىن» دەگەن ءبىر-اق اۋىز جاۋابى جازىلىپتى. ول جىلى الاش كوسەمىنىڭ ءوزىن تۇتقىنداپ لاگەرگە ايداۋعا نە، «الاشوردا باسشىلارىنىڭ سوۆەت وكىمەتىنە قىرىن قارايتىن جانە وعان قارسى سوعىسقان بولىگىنىڭ كوزىن جويۋ» تۋرالى 1922 جىلعى جوسپارىن جۇزەگە اسىراتىن «قولايلى» مەزگىل ءالى كەلمەگەندىكتەن، ونى اتۋعا ي.ءستاليننىڭ جۇرەگى بارا قويماعان ءتارىزدى. الىس تا بولسا تۋعان ەلى مەن قالىڭ قازاقتىڭ الدىنداعى كىرشىكسىز ابىروي-بەدەلى ءالى بيىك، ىقپالى زور ءا.بوكەيحاندى تۇتقىنداسا، ەلى تۇرا كوتەرىلى مە دەگەن كۇدىككە ءالى تولىق نەگىز بار ەدى. قازاق كوسەمىنە ءتىسى باتپاعان ي.ستالين بار ءوشىن ونىڭ تۋعان-تۋمالارىنان، ۇزەڭگىلەستەرىنەن العانعا ۇقسايدى.
تۋعان ءىنىسى – سماحان تورەنىڭ جازۋىنشا، كەنجە ءىنىسى بازىلحان «باي-كۋلاك» دەگەن ايىپپەن نوۆوكۋزنەسكىگە ايدالىپ، 1932 جىلى 48 جاسىندا كوز جۇمادى؛ ءىنىسى قاسىمحان ءابدىحان ۇلى ءولىم جازاسىنان 1928 جىلى امان قالىپ، 1936 جىلى الماتىدا وپات بولادى؛ جاقىن تۋىسى مانەرحان شولاق ۇلى – 1933 جىلى ايدالىپ، حابار-وشارسىز كەتەدى؛ تاعى ءبىر تۋىسى قوجايحان ءماتحان ۇلى – ايداۋدان اسكەرگە شاقىرىلىپ، ءىز-تۇسسىز جوعالادى…
تۋعان-تۋمالارىنىڭ وسىنداي قايعى-قاسىرەتىنەن حابارى بولدى ما، جوق پا – بەلگىسىز. ايتسە دە قارا ۋايىمعا سالىنباي، الماتىداعى تەرگەۋدەن ماسكەۋگە ورالىسىمەن، ازاپ لاگەرلەرىنە ماسكەۋ ارقىلى ايدالعان ۇزەڭگىلەستەرىن تەمىرجول بەكەتىندە كۇتىپ الىپ، ولارعا شاماسى كەلگەنشە ازىق-تۇلىك، جىلى كيىم-كەشەك، قالام-قاعاز ۇستاتىپ جىبەرۋ قامىمەن بولىپ، ىزىنشە ولاردى بوساتىپ الۋدىڭ بار ايلا-امالىنا مىقتاپ كىرىسەدى.
«جازاسىن» كارەليا تۇبەگى مەن ارحانگەلسك وبلىسىنداعى ءولىم لاگەرلەرىندە وتەپ جۇرگەن ماعجان جۇماباي ۇلى 1934 جىلى م.گوركيي مەن ونىڭ ايەلى – حالىقارالىق قىزىل كرەست ۇيىمى كوميسسياسىندا قىزمەت ىستەگەن ە.پەشكوۆا حات جازىپتى دەگەن مالىمەت بوس داقپىرت، ميف. ارينە، جازسا جازعان دا بولار. الايدا ول حات لاگەر باسشىلىعىنان، نكۆد-نىڭ تەزىسىنەن وتپەس، لاگەردەن ءبىر ادىم اتتاپ شىقپاس ەدى. الاش قايراتكەرلەرىنەن بوستاندىقتا جالعىز قالعان دا، ۇزەڭگىلەستەرىن بوساتۋ ءۇشىن ە.پەشكوۆانى اراعا سالعان دا ءا.بوكەيحان بولاتىن. شامامەن 1935-1938 جىلدارى ماسكەۋدە تۇرعان جيحانشا جانە حالەل دوسمۇحامەدۇلدارىن ەسەپكە الماسا دا بولادى. ويتكەنى، ول ەكەۋى 1929-1935 جىلدارى «الاشوردا ۇلتشىلدىق ۇيىمىنىڭ ءىسى» بويىنشا سوتتالىپ، ايداۋدا بولىپ قايتقان-دى. ج.دوسمۇحامەد ۇلىنىڭ 1938 جىلى نكۆد تەرگەۋشىلەرىنە بەرگەن جاۋابىنا قاراعاندا، ولار ايداۋدان قايتقاننان كەيىن قيت ەتۋگە قورقاتىن بولعان: «ۆ رازنوە ۆرەميا كاك دو سسىلكي، تاك ي پوسلە سسىلكي، ا تاكجە ۆسترەچاياس س كازاحسكيمي ناسيوناليستامي مى گوۆوريلي و توم، چتو ۆ رەزۋلتاتە كوللەكتيۆيزاسيي پوچتي پولوۆينا كازاحسكوگو نارودا ۆىمەرلا، ۆسپومينالي ناشي الاش-وردىنسكيە دەلا، و توم، چتو ۆ سلۋچاە ۆوينى پروتيۆ سوۆەستكوگو سويۋزا بۋدۋت پرويسحوديت ماسسوۆىە ارەستى… گوۆوريلي و توم، چتو كازاحي درۋگ ك درۋگۋ بولشە نە حوديات، نە وبششايۋتسيا، يبو بوياتسيا ورگانوۆ نكۆد، ت.ك. پرويسحوديت سلەجكا زا كاجدىم، گوۆوريلي و ماسسوۆىح ارەستاح ۆ كازاحستانە، ۆ چاستنوستي، وب ارەستە ناركوموۆ-كازاحوۆ، ۆىسكازىۆالي پو ەتيم ۆوپروسام سۆوە نەدوۆولستۆو، ناس ۋديۆليالي پرويسحودياششيە ارەستى ناركوموۆ».
ۇزەڭگىلەستەرىنىڭ جاپپاي قۋعىن-سۇرگىنگە ۇشىراعانى ازداي، جالعىز كۇيەۋ بالاسى، قازاقتىڭ جاس تا بولسا كورنەكتى مەملەكەت قايراتكەرى، دارىندى جازۋشى ءارى پۋبليسيست سماعۇل ءساداۋقاس ۇلى اياقاستىنان جۇمباق دەرتكە شالدىعىپ، 1933 جىلى كرەمل اۋرۋحاناسىندا 33 جاسىندا قايتىس بولادى. مارقۇمدى جەرلەۋگە قايىن اتاسى ءا.بوكەيحان، زايىبى ءاليحان قىزى ەليزاۆەتا، ۇلى ەسكەندىرمەن بىرگە ماسكەۋدە رسفسر واك ءتوراعاسىنىڭ ورىنباسارى قىزمەتىن اتقاراتىن ت.رىسقۇل ۇلى مەن ن.نۇرماق ۇلى جانە ت.ب.، ەلدەن جازۋشى س.مۇقانوۆ زايىبى مارياممەن بىرگە كەلىپ كۋا بولادى.
يا، ەلاعاسىنىڭ «ماسكەۋ كەزەڭى»، اسىرەسە 1930-جىلداردى قايعى-قاسىرەتكە تولى بولسا، قۋانىشقا بولەگەن ساتتەرى دە جوق ەمەس-تى. قىزى ليزانجان مەديسينا ينستيتۋتىن ءتامامداپ، نەمەرەسى ەسكەندىرمەن بىرگە قولىندا قالىپ، اكەسىنىڭ ءىزىن قۋىپ ماماندىعى بويىنشا عىلىمعا بەت بۇرادى [№№ 29، 30 سۋرەتتەر]. ۇلى وكتاي-سەرگەي – تاۋ-كەن ينستيتۋتىن ءبىتىرىپ، قاي جىلى ەكەنىن ايتۋ قيىن، اكەسىنىڭ زور قۋانىشىنا ساي 1930 جىلدارعا قاراي ۇيلەنەدى. الەكەڭ ەكىنشى نەمەرەسىنىڭ ماڭدايىنان يىسكەپ ۇلگەرمەدى: ەۆگەنيي وكتاي ۇلى – 1938 جىلى دۇنيەگە كەلەدى . ال 1934 جىلى سسسر عىلىم اكادەمياسىنىڭ ءتورالقا جيىنىندا بۇگىنگى جەزقازعان ءتۇستى مەتالدار كەن كوزىن يگەرۋدىڭ قاجەتتىلىگى مەن تيىمدىلىگى تۋرالى ۇلكەن بايانداما جاساپ، ونىسى عىلىم ورداسىنىڭ «بولشوي دجەزكازگان» اتتى اكادەميالىق جيناعىمەن سول جىلى باسىلىپ شىعادى. 30 جاسىنا قاراي سەرگەي ءاليحان ۇلى دا اكەسىنە تارتىپ – ۇلكەن عالىم ءارى كورنەكتى ونەركاسىپ جانە مەملەكەت قايراتكەرى بولاتىن سىڭاي تانىتىپ ۇلگەردى. جەزقازعان كەنىشىن يگەرۋدىڭ باسى-قاسىندا سوناۋ باستا كىم تۇردى دەگەن سۇراق – ءالى بەيتاراپ ءارى تياناقتى زەرتتەۋدى تالاپ ەتەتىن ماڭىزدى تاقىرىپ. بۇل دا تاريحتىڭ ءبىر زور اقتاڭداق بەتى. تاريحتىڭ ادىلدىكتى اتايتىن كەزى كەلدى.
دەرەككوز: «ءاليحان بوكەيحان» كىتابىنىڭ 9-تومى
دەرەككوزى: alauinform.com