سۋمالاك قاي ۇلتتىڭ تاعامى؟ ءاز-ناۋرىزدى تەك ءبىزدىڭ ەل ەمەس، باسقا دا تۇركى حالىقتارى تويلاپ، مەرەكەلەيدى. بۇل مەرەكەدە ناۋرىزكوجە جاسالىپ، باۋىرساق، ەت ءپىسىرىلىپ، كيىز ءۇي تىگىلىپ، التىباقان ورناتىلادى.
قىس كەتىپ، جەر كوگەرىپ، حالىق «ۇيقىدان تۇرعانداي» كۇيدە بولادى. كوڭىل كۇي دە جاقسارىپ، مەرەكە سەزىلە باستايدى. ناۋرىز مەيرامىنىڭ باستى تاعامى – كوجە. باسقا ۇلتتار وسى كۇنى ءاربىر ۇيدە قازان وتتان تۇسپەي، سۋمالاك دايىندايدى. سونىمەن، ءبىزدىڭ ءسوز ەتپەگىمىز مەرەكەنىڭ تاريحى ەمەس، سۋمالاك جايىندا بولماق؟ سۋمالاك دەگەنىمىز نە؟
ناۋرىز كەزىندە بىزدە ناۋرىزكوجە ازىرلەۋ داستۇرگە اينالعان. ال پارسى، وزبەك، قىرعىز، يران، تۇرىك، ءازىربايجان، تۇركىمەن، ۇيعىر، اۋعان حالقىندا ۇلىستىڭ ۇلى كۇنى «سۋمالاك» دەگەن تاماق جاسايدى. راس، قىرعىز اعايىن ءسال اتىن ءوزگەرتىپ، بۇل تاعامدى «سۇمەلەك» دەپ ايتادى. ءبىراق جاسالۋ تەحنولوگيالارى بىر-بىرىنە ۇقساس. ال تۇركىمەندەر وسى تاعامدى «سەمەنە» دەپ اتايدى. ءبارى دە جاڭا ءوسىپ شىققان بيداي دانىنەن جاسالادى. ارينە، ءار حالىق مۇنى ءارتۇرلى قوسپا قوسىپ، تۇرلەندىرەتىنى دە بار. ءبىراق وسى تۇستا بۇل ۇعىمنىڭ استارىنا دا ءۇڭىلىپ كورگەن ءجون سياقتى.
ەل اۋزىنداعى ءبىر اڭىزدارعا سەنسەك، «سۇمەلەك» نەمەسە «سۋمالاك» ءسوزىنىڭ ەكى ماعىناسى بار ەكەندىگىن بايقايمىز. ءبىرىنشىسى – پارسىنىڭ «سي مەلەك»، ياعني «وتىز پەرىشتە» سوزىنەن شىققاندىعى تۋرالى ءۋاج. ياعني ناۋرىز كەزىندە «سۇمەلەك» قايناتىپ جاتقان كەزدە قازاننىڭ قاسىندا 30 پەرىشتە وتىرادىمىس. ەكىنشىسى – پارسىشا «ساماني» دەپ اتالاتىن بيداي داندەرى كورىنەدى. شاماسى، تۇركىمەندەردىڭ «سەمەنە» دەيتىنى وسىدان شىعار.
دەگەنمەن، بارلىعىنىڭ تىلەگى ءبىر. مولشىلىق بولسىن دەگەنى. سونىمەن، ناۋرىزدىڭ ەڭ باستى تاعامدارىنىڭ ءبىرى بولىپ سانالادى. ول تەك وزبەك ۇلتىنا ءتان تاعام ەمەس، بۇكىل مۇسىلمان قاۋىمىنا ورتاق تاعام. ناۋرىزكوجەنى قالاي قۇرمەتتەسە، سۋمالاكتى دا سولاي قادىرلەيدى.
سۋمالاك ازىرلەۋ – ون كۇنگە سوزىلاتىن كۇردەلى ءىس. سۋمالاك تۋرالى كوپتەگەن اڭىز-اڭگىمەلەر بار. سونىڭ ءبىرى مىناداي: ەرتەدە كوكتەم شىعا ءبىر اۋىلدىڭ جۇرتى اشارشىلىققا ۇشىرايدى. سودان جەكە-جەكە قازان كوتەرىپ، اس پىسىرۋگە ەلدىڭ شاماسى كەلمەي قالادى. سوندا اۋىلدىڭ اق جاۋلىقتى انالارى قولدارىنداعى بار ازىقتى جيناپ، بىرەۋى ءبىر ۋىس بيدايىن، ەندى بىرەۋلەرى جۇگەرىسىن، ورىك-مەيىزىن، تاعى ءبىرى وسىمدىك مايىن الىپ كەلىپ، قازانعا سالىپ، تاماق ازىرلەۋگە كىرىسەدى.
ەڭ سوڭىندا ۇيەلمەلى-سۇيەلمەلى توعىز بالاسىن ەرتكەن جەسىر ايەل كەلەدى. قوساتىن ەشتەڭەسى جوق ول قازانعا تازا جۋىپ، جەتى تاس سالادى. ءداۋ قازان ورتا بەلىنەن اسىپ تولا تۇسەدى. استىنداعى وتتىڭ تابىنان بۇرقىلداپ قايناي باستاعان قازانداعى تاماقتى ارالاستىرعان سايىن انالارىمىز تاڭىردەن توقشىلىقتى، جىلدىڭ ءتۇسىمدى، بەرەكەلى بولۋىن تىلەپ جالبارىنۋىمەن بولادى. قۇداي انالاردىڭ تىلەگىن بەرىپ، ەل سول جىلى مولشىلىققا كەنەلەدى. سودان باستاپ «سۋمالاك» دەپ اتالعان وسى قاسيەتتى تاعامدى ەرتە كوكتەمدە ەلدىڭ بىرىگىپ، ءبىر قازاندا ءپىسىرۋ سالتقا اينالعان.
تاعى ءبىر اڭىزدا ءباتيما انامىز جايلى ايتىلادى. ءبيبى ءباتيما (635 ج.ءو) – مۇسىلمان الەمىندە ەرەكشە ءقادىر تۇتاتىن ايەل، مۇحاممەد (ع.س) پايعامباردىڭ قاديشا انادان تۋعان قىزى، ازىرەت ءالىنىڭ ايەلى، حاسان مەن حۇسەيىننىڭ اناسى. ءداسءتۇرلى قازاق قوعامىندا ءبيبى ءباتيما انانى انالاردىڭ ءپىرى، دەرتكە شيپاگەر رەتىندە تانۋ قالىپتاسقان. بىردە اۋىلدا اشارشىلىق بولادى. كوپتەگەن قارتتار، ەر-ازاماتتار، نارەستەلەر دارمەنسىز كۇيدە قالعان. ءبيبى ءباتيما انامىز ۇلكەن قازاندى ورتاعا الىپ شىعىپ، ىشىنە بيدايدى، ۇندى، سۋدى، جەتى تاستى قوسىپ سورپا ازىرلەۋگە كىرىسەدى. انە-مىنە ءپىسىپ قالدى دەگەنشە تاڭ اتادى. ءسويتىپ، تاڭ اتقاندا ءبيبى ءباتيما انامىز دۇعا وقىپ سۋمالاكتان بارلىعىنا ءدام اۋىز تيگىزەدى ەكەن. سوندا دارمەنسىز جاتقانداردىڭ بارلىعى كۇش-قۋات العان دەيدى. سودان باستاپ قاسيەتتى تاعام بولىپ اتالىپ كەتكەن. سونداي-اق سول جىلى ءبارى باقىتقا كەنەلگەن. وڭتۇستىك قازاقستان وبلىسى تۇركىستان قالاسى بابايقورعان اۋىلىنىڭ تۇرعىنى ءاسيا ىسكەندىروۆامەن اڭگىمەمىزدە سۋمالاكتىڭ دايىندالۋ جولىن جانە دەنساۋلىققا پايدالىلىعى جايلى سۇرادىق.
– مۇنى سىزگە كىم ۇيرەتتى؟
– اس دايىنداۋ سالاسىندا ەڭبەكتەنىپ كەلە جاتقانىما – 33 جىل. ۇستازىم – ەنەم. مۇنىڭ بەينەتى كوپ. وتە اۋىر جۇمىس. سۋمالاكتى ەكى ايەل دايىنداي المايدى. ەڭ كەم دەگەندە 5 ايەل دايىنداۋى ءتيىس. كەلىن بولىپ تۇسپەي تۇرعان كەزدە ەنەم سول اۋىلدا سۋمالاك قايناتىپ جۇرەدى ەكەن. 1983 جىلى كەلىن بولىپ ءتۇستىم. سودان باستاپ، ول كىسىدەن ۇيرەنىپ، مەن دە ىستەپ كەلەمىن. ۇيگە ەنەم بيدايدى الىپ كەلىپ، ءبۇتىنىن عانا الىپ قال دا، سىنىعى بولسا الىپ تاستا دەيتىن. ويتكەنى سىنىعى ماقتا سەكىلدى تەز مىعىرلانىپ كەتەدى ەكەن. ءقازىر جالعىز ءوزىم ەمەسپىن، شاكىرتىم اتىركۇل قوجاحمەتوۆا دا بار.
– سۋمالاك قالاي دايىندالادى؟
– مۇنى دايىنداۋ ءۇشىن الدىمەن قۇراندى قاي كۇنى وقيتىنىن سۇراپ ءبىلىپ الامىن. ءسويتىپ، 10 كۇن ەرتە باستايمىن. سەبەبى جۇمىسى كوپ. بيدايدىڭ ەڭ جاقسىسىن تاڭداپ العان ءجون. سوندا ءدامدى بولىپ شىعادى. بيدايدى سۋىق سۋمەن جۋىپ، تازالاپ، 18-24 ساعات بويى سۋعا ءجىءبىتىپ قويادى. سوسىن ونى سۋدان الىپ، كۇن تيمەگەن جىلى جەرگە – تاقتايعا، تەسىك اعاش ۇستەلگە جايىپ وندىرەدى. اعاشتىڭ تەسىك بولعانى ءجون. سەبەبى سۋمەن شايۋعا وڭاي بولادى. تازا جانە تەز ءونۋى ءۇشىن استىنا ەكى قابات ماتا سالىپ، ۇستىنە داكە جاۋىپ قويادى. قۇرعاپ قالماۋى ءۇشىن كۇنىنە ەكى مارتە سۋ سەۋىپ تۇرۋ قاجەت. 6-8 كۇندە بيداي 3-4 سانتيمەترگە دەيىن ونەدى.
ءسويتىپ، سۋمالاك قايناتۋعا دايىن بولادى. ونى مايدالاپ تۋراپ، ەت وتكىزگىشتەن ءوتكىزىپ، سوسىن ونى داكەمەن ءسۇزىپ، سۋىن ءبىر ىدىسقا جيناپ الادى. ءدال وسىلاي ەكى جانە ءۇش رەت قايتالايدى. ياعني سۋمالاكتى دايىنداۋدان بۇرىن ونى ءۇش كەزەڭنەن وتكىزەدى. بيدايدى قاداعالاپ تۇرماساڭ ءدامدى بولىپ شىقپايدى. سول سەبەپتى ءاردايىم قاداعالاپ قاراپ تۇرعان ءجون. سۋمالاك دەگەن جەتى ايەل نەمەسە جەتى پەرىشتە دەگەن ماعىنانى بەرەدى. باياعى زاماندا حالىق وسىنداي ءتىل ۇيىرەرلىك ءدامدى تاعامدى دايىندايتىن ايەلدەردى پەرىشتەلەرگە تەڭەگەن. سۋمالاكتى تەك قانا ايەلدەر جاساعان.
بيدايدى ءۇش كەزەڭدىك وڭدەۋدەن وتكىزگەننەن سوڭ ۇلكەن قازانعا ماقتا مايىن قىزدىرىپ، وعان دايىن ونىممەن بىرگە ءبىر قاپ ۇن سالادى. مىسالى، 1 كەلى بيدايعا 3 كەلى ۇن سالىنادى. ونى 3-4 ايەل ارالاستىرىپ تۇرادى. سۋمالاك تەز كۇيىپ كەتەتىن تاعام بولعاندىقتان، وعان 7 تاس سالىنادى. ءبىراق ءار ۇلتتا ءارقالاي، باسقالارى 15-20 شاقتى تاس سالادى. تاستى جيناۋشىلار جاقسى تىلەكتەرىن ايتىپ، تاستى جاقسىلاپ جۋىپ-تازالاپ، قازاننىڭ ىشىنە تاستايدى. سونىمەن قاتار قازانعا جۋىپ-تازالاپ تەڭگە سالادى. ءسويتىپ، سۋمالاك 20-24 ساعاتتا پىسەدى. سۋمالاك قويۋلانا باستاعاندا ونىڭ قىزعىلت ءتۇسى قوڭىر تۇسكە اينالادى. ونى تۇراقتى تۇردە ارالاستىرىپ تۇرۋ كەرەك. ەڭ ءبىرىنشى جاسى ۇلكەن اجەلەر ارالاستىرىپ، باتا بەرەدى. سودان كەيىن كىم ارالاستىرسا دا، جاقسى تىلەكتەرىن ايتسا قابىل بولادى. سۋمالاك دايىندالىپ جاتقاندا ۇيگە تۋعان-تۋىس، كورشىلەر قوناققا كەلەدى. كەلگەن ءاربىر قوناق قۇر كەلمەي، وزىمەن بىرگە ءبىر تاماق نەمەسە باسقالاي زاتتار الا كەلەدى. دايىن بولعان سوڭ قازاننان بارشا حالىققا سۋمالاك تاراتىلادى. سۋمالاك – شىعىس ءتاتتىسى.
– سۋمالاكتىڭ دەنساۋلىققا پايداسى بار ما؟
– دەنساۋلىققا وتە پايدالى تاعام. ويتكەنى جاڭا وسكەن بيداي دارۋمەندەرگە وتە باي. قىستان ادامدار اۋىرىپ، ءالسىز بولىپ شىعادى. ال بۇل تاعام ادام دەنساۋلىعىنا كۇش-قۋات بەرەدى. سونىمەن قاتار بالا كوتەرە الماي جۇرگەن انالارعا دا پايداسى مول. بۇل تاعامنىڭ ساۋابى مول. مۇنى دايىنداپ جاتقاندا اللانى ماداقتاپ دۇعا وقىتىلادى. ەگەر ناۋرىز ايىندا بولسىن نەمەسە نيەت ەتىپ سۋمالاك قايناتىپ، قاسىنا ناۋرىز كوجە بەرىپ، مال سويىپ، داستارقان جايىپ، قۇران وقىتساڭ، ول دا ساۋاپ. ال ەگەر مال سويۋعا شاماڭىز كەلمەسە، سۋمالاكتى قايناتىپ كورشى-قولاڭدارعا تاراتىپ بەرگەننىڭ ءوزى ساۋاپتى ءىس. نيەت ەتىپ، ءدام اۋىز تيەردە «ءبىسمىللاھي راحمان-راحيم» دەپ اۋىز تيسەڭ دە ساۋاپ. سۋمالاكتىڭ ىشىندەگى تاس ءبىر كىسىنىڭ كەسەسىنەن شىقسا، كەلەسى جولى سول كىسىنىڭ ۇيىندە سۋمالاك قايناتىلاتىن بولعان، وسىنىڭ ءوزى ساۋاپ. ساۋاپقا بولەنۋگە اسىعىڭىز. بۇل تاعام ادامعا رۋحاني كۇش بەرەدى. سونداي-اق سۋمالاكتان شىققان تاس كىمنىڭ ىدىسىنان شىقسا، سول كىسى باقىتتى بولادى.
– بۇل تاعامدى «باسقا ۇلتتاردىڭ تاعامى» دەيدى. مۇنى جۇرتشىلىق قالاي قابىلداپ جاتىر؟
– مۇنى ءبىرى بىلسە، ءبىرى بىلمەيدى. كوبىسى باسقا ۇلتتاردىڭ تاعامى دەپ جاتادى. اسىرەسە، وزبەك حالقىنا ءتان. ال ءبىراق بۇل بۇكىل مۇسىلمان قاۋىمىنا ورتاق تاعام. ءبىزدىڭ قازاق حالقى كوشپەندى حالىق بولعان سوڭ ءار جاققا كوشىپ-قونىپ جۇرگەن. سول سەبەپتى بۇل تاعام ۇمىت بولعان دەسەدى. ال باسقا ۇلتتار بۇل تاعامدى جاسىرىن تۇردە ساقتاپ قالعان. قازىرگى كەزدە تەك بابايقورعان اۋىلىندا عانا ەمەس، تۇركىستان جانە ت.ب. اۋىل-ايماقتاردان كوپتەگەن تاپسىرىستار ءتۇسىپ جاتىر. مۇنى شاكىرتىم ەكەۋمىز كوپتەگەن اۋىل-ايماقتارعا، قالالارعا بارىپ دايىنداپ بەرىپ ءجۇرمىز. بارلىعى ريزاشىلىقتارىن ءبىلدىرىپ جاتادى. ءبىراق ازعا قاناعات ەتەمىن. ەڭ باستىسى، ءدامدى بولىپ شىقسا بولعانى دەيدى.
جادىرا پەردەباي قىزى
دەرەككوزى: aikyn.kz
