قازاقتا جەتى اتاسىنا دەيىنگى ادامدار جاقىن تۋىس سانالاتىنى بەلگىلى. سوندىقتان ۇرپاق تازالىعىن كۇيتتەگەن اتا-بابالارىمىز جەتى اتاعا دەيىنگى قارىم-قاتىناستا  قىز الىسىپ، قىز بەرىسپەگەن. الايدا ءبىز بۇل ارادا بۇگىنگى تۋىستىق جاعداي قانداي دەڭگەيدە، سونى سارالاپ كورسەك پە دەيمىز. بۇل رەتتە ءوز نازارلارىڭىزعا قسزي تاپسىرىسى بويىنشا قازاقستاندىقتاردىڭ جاقىن تۋىستىق بايلانىستارىنىڭ قۇرىلىمىنا تالداۋ جۇرگىزگەن الەۋمەتتانۋلىق ساۋالناما دەرەكتەرىن ۇسىنۋدى ءجون كورىپ وتىرمىز، دەپ حابارلايدى Dalanews.kz.

اتالعان ساۋالناما دەرەكتەرى بويىنشا قازاقستاندىقتاردىڭ جاقىن تۋىستىق بايلانىستارىنىڭ قۇرىلىمى بىلايشا سيپاتتالادى:

• رەسپوندەنتتەردىڭ ۇشتەن بىرىنە جۋىعى 10 ادامعا دەيىن تۋىستارىمەن تىعىز قارىم-قاتىناستا بولادى؛
• بەستەن بىرىندە 5–9 تۋىستىق جەلى بار؛
• تاعى ءبىر ۇشتەن ءبىر بولىگى 3-4 تۋىستارىمەن بەلسەندى بايلانىستا بولادى،
• جانە رەسپوندەنتتەردىڭ 10%-ى تەك بىرەۋمەن عانا شەكتەلەدى نەمەسە ولاردىڭ جاقىن قارىم-قاتىناستا بولاتىن جاقىن تۋىستارى جوق.

قسزي باس عىلىمي قىزمەتكەرى، الەۋمەتتانۋ عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور ايگۇل زابيروۆانىڭ ايتۋىنشا، تۋىستىق بايلانىستاردىڭ ەرەكشە ءرولى بار – ولار وتباسىدا قالىپتاساتىن جانە بۇكىل ءومىر بويى ءوز اسەرىن ساقتايتىن بەرىك «زاكىر» ىسپەتتى. ءدال وسى جاقىن تۋىستاردىڭ ورتاسىندا ادام العاش رەت ەمپاتيا، سەنىم جانە ءوز ەموسيالارىن رەتتەۋ داعدىلارىن مەڭگەرەدى، ال بۇل مەنتالدى بۇزىلۋلاردىڭ الدىن الۋداعى اسا ماڭىزدى فاكتورلار بولىپ سانالادى.

بۇگىندە دۇنيەجۇزىلىك دەنساۋلىق ساقتاۋ ۇيىمىنىڭ دەرەكتەرى بويىنشا، ەڭبەككە جارامسىزدىق سالدارىنان جوعالعان ءومىر جىلدارىنىڭ شامامەن التىدان ءبىر بولىگىن پسيحيكالىق اۋىتقۋلار قۇرايدى، ال اۋىر فورماداعى سىرقاتتارى بار ادامداردىڭ ءومىر ءسۇرۋ ۇزاقتىعى جالپى حالىقتىق ورتاشا كورسەتكىشتەن 10–20 جىلعا قىسقارادى.

"سوڭعى جىلدارداعى زەرتتەۋلەر 10–24 جاس ارالىعىنداعى جاستار اراسىندا دەپرەسسيا، مازاسىزدىق جانە سۋيسيدتىك كوڭىل-كۇي دەڭگەيىنىڭ كۇرت ءوسۋىن دە كورسەتىپ وتىر: بۇل جاس توبىندا بارلىق اۋرۋلار اۋىرتپالىعىنىڭ شامامەن 45%-ى تيەسىلى. مۇنىڭ ءبارى سيفرلاندىرۋ مەن الەۋمەتتىك وقشاۋلاۋ بۇل ۇردىستەردى، اسىرەسەك كەيىنگى الەمدە قالاي كۇشەيتكەنىن كورسەتەدى"، - دەيدى مامان.

قازاقستان ستراتەگيالىق زەرتتەۋلەر ينستيتۋتىنىڭ (قسزي) تاپسىرىسى بويىنشا 2024 جىلعى ءساۋىر ايىندا جۇرگىزىلگەن الەۋمەتتانۋلىق ساۋالنامادا رەسپوندەنتتەرگە كەلەسى سۇراق قويىلدى: «ءسىز ماڭىزدى دەپ سانايتىن ماسەلەلەر جونىندە اشىق سويلەسە الاتىن قانشا تۋىسىڭىز بار؟». ۇسىنىلعان جاۋاپ نۇسقالارى جانە ولاردىڭ ۇلەستەرى تومەندەگىدەي بولدى:

• 10 جانە ودان دا كوپ تۋىستار – رەسپوندەنتتەردىڭ 29،9%-ى،
• 5–9 تۋىس – رەسپوندەنتتەردىڭ 21،3%-ى،
• 3–4 تۋىس – رەسپوندەنتتەردىڭ 28،2%-ى،
• 2 تۋىس – رەسپوندەنتتەردىڭ 10،3%-ى،
• 1 تۋىس – رەسپوندەنتتەردىڭ 5،3%-ى،
• مۇلدە جوق – رەسپوندەنتتەردىڭ 5،0%-ى.

الەۋمەتتىك بايلانىستاردى تالداۋ قازاقستاندا تانىمال بولىپ كەلە جاتقان «دانبار شەڭبەرلەرىنىڭ» (روبين دانبار) پسيحولوگيالىق تەورياسى پوزيسياسىنان جۇزەگە اسىرىلاتىن بولادى. دانبار ءقازىر كەڭىنەن تانىمال «دانبار ءنومىرىن» شىعاردى — بۇل شامامەن 150 تۇراقتى قارىم-قاتىناستار، ولارمەن ءبىز ۇنەمى بايلانىستا بولىپ، باسقا بىرەۋدىڭ پسيحولوگيالىق جاعدايىن تۇسىنە الامىز. وسى جالپى شەك شەڭبەرىندە الەۋمەتتىك بايلانىستار بىرنەشە كونسەنترلىك «شەڭبەرلەرگە» ۇيىمداستىرىلعان، ولاردىڭ ءارقايسىسى الدىڭعىسىنان ەكى ەسە كەڭ، ال ەموسيونالدىق جاقىندىق شامامەن جارتىسىنا تەڭ:

• 1 شەڭبەر (5 ادام دەيىن) – «قولداۋ توبى» (support clique). بۇل ەڭ جاقىن ادامدار، كەز كەلگەن قيىن جاعدايدا كومەكتەسەتىندەر.
• 2-شەڭبەر (15 ادامعا دەيىن) – بۇل ءبىز ۇنەمى ۋاقىت وتكىزەتىن جانە ماڭىزدى تاقىرىپتاردى تالقىلايتىن دوستار، ءبىراق ءبارىن ۇساق-تۇيەككە دەيىن بولىسۋگە جاقىن ەمەس.
• 3-شەڭبەر (50 ادامعا دەيىن) – دوستاردىڭ «ىشكى شەڭبەرى». ءبىز دوستىق قارىم-قاتىناستا بولاتىن ادامدار، ولارمەن كۇندە ەمەس، مەزگىل-مەزگىل كەزدەسۋ بولادى.
• 4-شەڭبەر (150 ادامعا دەيىن) – مۇنىڭ ءبارى ءبىز اتىمەن اتاي الاتىن، ارا-تۇرا دوستىق قارىم-قاتىناستا بولاتىن ادامدار.
• 5-شەڭبەر (500 ادامعا دەيىن) – «تانىستاردىڭ كەڭ شەڭبەرى». ادامداردى ءبىز كوزبەن تانيمىز، ءبىراق ولارمەن قارىم-قاتىناسىمىز ءۇستىرت.
• 6-شەڭبەر (1500 ادامعا دەيىن) – «ءپاسسيۆتى قابىلداۋ جەلىسى»، اتى نەمەسە بەتى سىزگە تانىس، ءبىراق بايلانىس ورناتىلماعان نەمەسە وتە سيرەك كەزدەسەتىندەر.

سونىمەن، ءبىرىنشى توپقا 10 جانە ودان دا كوپ جاقىن تۋىستارى بار قازاقستاندىقتاردىڭ ۇشتەن ءبىرى كىرەدى. ارينە، بۇل پسيحيكالىق دەنساۋلىقتىڭ جاقسى كورسەتكىشى جانە مىنەز-قۇلىق پروبلەمالارىنىڭ، اسىرەسە جاستار اراسىنداعى تومەن ءقاۋپى، ويتكەنى جاقىن تۋىستار بوگدە ادامدارمەن سالىستىرعاندا جاعدايدىڭ ناشارلاۋىن بايقاپ، قولداۋ مەن باقىلاۋدىڭ «ءبىرىنشى جەلىسى» بولادى.

"تاعى ءبىر ناقتى نارسە: تۋىستىق بايلانىستاردىڭ تۇراقتىلىعى مەن ۇزاق مەرزىمدىلىگى – ءبىزدىڭ مادەنيەتىمىزدىڭ ايرىقشا بەلگىسى، مۇندا تۇلعا جاقىن ادامدارىنىڭ الدىنداعى مىندەتتەر مەن جاۋاپكەرشىلىكتەر جەلىسىنە «كىرىستىرىلگەن»، ياعني بۇل جەردە «ءبىرجاقتى ويىن» جوق؛ قولداۋدى كۇتۋ عانا ەمەس، سونىمەن بىرگە وسى قولداۋدى كورسەتۋ مىندەتتىلىگى دە بار، رەسپوندەنتتەردىڭ ۇشتەن بىرىندەگى بۇل «ورنەك» ءدال ۇجىمدىق ءومىر سالتىن كورسەتەدى. تۇتاستاي العاندا، بۇل «ءبىز – ءبىز ءۇشىن» قاعيداتى بويىنشا جۇمىس ىستەيتىن قۋاتتى الەۋمەتتىك كاپيتال: مۇنداي توپتاردا مۇشەلەر ءوزارا كومەككە، جەدەل اقپارات الماسۋعا جانە بىردەن قولداۋ رەسۋرستارىنا سەنە الادى. قىزىلوردا، ماڭعىستاۋ، تۇركىستان، جامبىل وبلىستارىنىڭ حالقى نەگىزىنەن وسى توپقا جاتادى"، - دەيدى ايگۇل زابيروۆا.

ەكىنشى توپقا قازاقستاندىقتاردىڭ بەستەن ءبىرى كىرەدى؛ ولاردىڭ 5-تەن 9-عا دەيىنگى جاقىن تۋىستارى بار (رەسپوندەنتتەردىڭ 21،3%) ولارمەن تىعىز بايلانىستا جانە ولارمەن ماڭىزدى نارسەلەر تۋرالى سويلەسە الادى. ادامنىڭ جاقىن جانە تۇراقتى قارىم-قاتىناستا بولاتىن 5-9 جاقىن تۋىستارى بولسا، بۇل ەموسيونالدى جايلىلىق پەن جەدەل كومەكتى قامتاماسىز ەتەتىن تۇراقتى ورتاشا «قولداۋ جەلىسى»، جاقىن، سەنىمدى بايلانىستاردىڭ بولۋى دەپ تۇسىندىرۋگە بولادى. بۇل توپتا مەگاپوليستەردىڭ – استانا، شىمكەنت، الماتى جانە اباي وبلىسى تۇرعىندارىنىڭ سانى باسىم ەكەن.

ءۇشىنشى توپقا جاقىن دوستارىنىڭ شەڭبەرى 3-4 تۋىستارمەن (28،2%) شەكتەلگەن رەسپوندەنتتەر كىرەدى، بۇل شاعىن جانە كۇشتى ۇيىمشىل قولداۋ توبىنىڭ بولۋىن بىلدىرەدى.  ادەتتە، 3-4 ادامنان تۇراتىن شەڭبەردى باسقا تۋىستارىنان الشاقتا، باسقا قالادا نەمەسە ەلدە تۇراتىن ادامدار قۇرايدى، سوندىقتان «ءبىرىنشى شەڭبەر» ءارقاشان جاقىن جانە فيزيكالىق نەمەسە ەموسيونالدى تۇردە قولجەتىمدى ادامداردان تۇرادى. بۇل توپ مەنتالدى دەنساۋلىق تۇرعىسىنان الەۋەتتى وسال بولىپ سانالادى. ءۇشىنشى توپقا قوستاناي، اقمولا وبلىستارى مەن استانا مەن الماتى قالالارىنىڭ تۇرعىندارىنىڭ باسىم بولىگى كىرەدى.

ءتورتىنشى توپتا تەك 2 جاقىن تۋىسى قالعاندا (رەسپوندەنتتەردىڭ 10،3%) بۇل الەۋمەتتىك قۇرىلىمنىڭ ەرەكشە ءتۇرىن كورسەتەدى، ونىڭ كۇشتى جاقتاردى دا (ادەتتە بۇل جۇبايلار-ەرلى-زايىپتىلار نەمەسە جالعىز اتا-انا-بالا بايلانىستارى) جانە ەلەۋلى وسالدىقتارى دا بار.

"بۇل ولاردىڭ تۋىستارىنىڭ كوپشىلىگى فيزيكالىق تۇرعىدان الىس نەمەسە ولارمەن بايلانىس ۇزىلگەن قالا تۇرعىندارىنا ءتان. الەۋمەتتىك بايلانىستاردىڭ وسى ءتۇرىنىڭ الەۋمەتتىك «نازىكتىلىگىن» مويىنداعان ءجون – ادام كەنەتتەن «سوققىلار» (اۋرۋ نەمەسە قوزعالۋ) جاعدايىندا قورعانسىز قالۋى مۇمكىن. سوندىقتان بۇل توپ ءۇشىن دوستارمەن، كورشىلەرمەن، ارىپتەستەرمەن بايلانىستى دامىتۋ، سول ارقىلى قوسىمشا قولداۋ الۋ ماڭىزدى. بۇل توپقا اقمولا، قاراعاندى جانە شىعىس قازاقستان سياقتى وبلىستاردىڭ تۇرعىندارىنىڭ باسىم بولىگى كىرەدى"، - دەيدى عالىم.

بەسىنشى توپتا، ياعني ارالاساتىن اينالىسىندا ءبىر ادام عانا قالسا (رەسپوندەنتتەردىڭ 5،3%) بۇل الەۋمەتتىك قولداۋدىڭ وتە شوعىرلانعان جانە سونىمەن بىرگە وتە وسال ءتۇرىن كورسەتەدى.

"بۇل جەردە وسالدىقتى تەك دوستىق بايلانىستاردى دامىتۋ، قىزىعۋشىلىق توپتارىنا جانە ۆولونتەرلىك قاۋىمداستىقتارعا قاتىسۋ ارقىلى وتەۋ جەتكىلىكسىز؛ مۇندا مەملەكەتتىك مەكەمەلەرمەن، كاسىبي بىرلەستىكتەرمەن، پسيحولوگيالىق جانە الەۋمەتتىك قىزمەتتەرمەن بايلانىستار ماڭىزدى. ساۋالناما قورىتىندىسى بويىنشا مۇنداي تۇرعىنداردىڭ كوبى قاراعاندى، شىعىس قازاقستان جانە اباي وبلىستارىندا"، - دەيدى زابيروۆا.

اقىرىندا، «ءبىرىنشى شەڭبەردە» بىردە-بىر جاقىن ادام بولماعان كەزدە (رەسپوندەنتتەردىڭ 5،0% نەمەسە 8001 رەسپوندەنتتەن تۇراتىن ۇلتتىق توپتاماداعى 398 ادام) بۇل وتە كۇردەلى جاعداي.

"بۇل جاعداي پسيحيكالىق دەنساۋلىق ءۇشىن ماڭىزدى ءقاۋىپ فاكتورلارىنىڭ ءبىرى بولىپ سانالادى: جالعىزدىق الاڭداۋشىلىقتىڭ، دەپرەسسيانىڭ جوعارىلاۋىمەن جانە جۇرەك-تامىر اۋرۋلارىنىڭ كوبەيۋىمەن بايلانىستى. بۇل ەموسيونالدى تۇردە «مەن جالعىزبىن» عانا ەمەس. بۇل بايلانىستار قۇرىلىمىنداعى الەۋمەتتىك قۋىس: ويلانباستان كومەككە كەلەتىن ەشكىم جوق. مۇنداي جاعدايدا ادام سىرتتاي الەۋمەتتىك بەلسەندى بولىپ قالۋى مۇمكىن (ارىپتەستەرى، تانىستارى)، ءبىراق قيىن ساتتە ءوزىن ناقتى قولداۋسىز كورەدى. سەبەپتەر ءارتۇرلى بولۋى مۇمكىن: جاقىن ادامدارىن جوعالتۋ، كوشۋ، وتباسىلىق قاقتىعىستار، ادامداردىڭ كوڭىلىن قالدىرۋ، تراۆماتيكالىق تاجىريبەدەن كەيىن سانالى وقشاۋلانۋ. الەۋمەتتانۋ بىلاي دەپ اتاپ كورسەتەدى: بۇل ادامنىڭ «كىناسى» ەمەس، بۇل جەكە جانە الەۋمەتتىك فاكتورلاردىڭ ۇزاق مەرزىمدى ءوزارا ارەكەتتەسۋىنىڭ ناتيجەسى. بۇل تۋرالى ايتۋ ءجيى ۇيات سانالاتىن تەرەڭ اۋرۋ، ءبىراق سوندىقتان وعان قۇرمەتپەن جانە جىلۋلىقپەن قاراۋ وتە ماڭىزدى. مۇنداي قازاقستاندىقتاردىڭ باسمىم بولىگى جەتىسۋ، ۇلىتاۋ، شىعىس قازاقستان جانە قوستاناي وبلىستارىندا بار"، - دەيدى مامان.

الەۋمەتتىك وقشاۋلانۋ ەلدىڭ وڭتۇستىگىندە (جەتىسۋ، جامبىل جانە تۇركىستان وبلىستارى) جانە باتىسىندا (اتىراۋ، اقتوبە جانە باتىس قازاقستان وبلىستارى) بايقالادى. دەموگرافيالىق كوشۋ، ءالسىز اۋىلدىق ينفراقۇرىلىم، اسىرەسە شالعاي جانە تاۋلى ايماقتارداعى كولىك، ءالسىز دەنساۋلىق ساقتاۋ جانە ءبىلىم بەرۋ – مۇنىڭ ءبارى الەۋمەتتىك بايلانىستار مۇمكىندىكتەرىن ازايتادى جانە الەۋمەتتىك وقشاۋلانۋ سەزىمىن ارتتىرادى. باسقاشا ايتقاندا، اۋىلدىڭ الەۋمەتتىك وقشاۋلانۋىن جەكە نەمەسە پسيحولوگيالىق پروبلەما دەپ تۇسىنبەي، جالپى ۋربانيزاسيا مەن جاھاندانۋ اياسىندا بولىپ جاتقان ەكونوميكالىق جانە دەموگرافيالىق وزگەرىستەردىڭ سالدارى دەپ ءتۇسىنۋ كەرەك.

"وسىلايشا، تىعىز الەۋمەتتىك بايلانىستار قازاقستاندىقتاردىڭ پسيحيكالىق دەنساۋلىعىنىڭ ەڭ ماڭىزدى رەسۋرسى بولىپ وتىر، تۋىستارىمەن كوپتەگەن جانە ساپالى بايلانىستار دەپرەسسيا، ۇرەيلى اۋىتقۋلار جانە الەۋمەتتىك وقشاۋلانۋ ءقاۋپىن ايتارلىقتاي تومەندەتەدى. قازاقستانداعى الەۋمەتتىك كاپيتالدىڭ جالپى كورىنىسى سالىستىرمالى تۇردە وڭدى كۇيىندە دەپ سانالادى، ءبىراق سونىمەن بىرگە، اسىرەسە ۋربانيزاسيا، كوشى-قون جانە ينديۆيدۋاليستىك قۇندىلىقتاردىڭ ءوسۋى جاعدايىندا الەۋمەتتىك بولشەكتەنۋ بەلگىلەرىن كورسەتەدى. بايقالىپ وتىرعان تىعىز بايلانىستار سانىنىڭ تارىلۋى مەن السىرەۋى قازاقستاندىقتاردىڭ جەكەلەگەن توپتارىنىڭ وسالدىعىن بىلدىرەدى، بۇل مەملەكەت تاراپىنان دا، جالپى قوعام تاراپىنان دا نازار اۋدارۋدى تالاپ ەتەدى. وزوگەرمەلى قازاقستان جاعدايىندا الەۋمەتتىك بايلانىستاردى قولداۋ، جەرگىلىكتى قاۋىمداستىقتاردى دامىتۋ جانە الەۋمەتتىك ىنتىماقتاستىقتىڭ جاڭا نىساندارىن قالىپتاستىرۋ شارالارى قاجەت"، - دەيدى عالىم.

ايتا كەتسەك، اتالعان الەۋمەتتانۋلىق ساۋالناما قسزي تاپسىرىسىمەن 2025 جىلدىڭ 20 ناۋرىزى مەن 20 ءساۋىرى ارالىعىندا جۇرگىزىلدى. جالپى ىرىكتەۋ كولەمى – 8001 رەسپوندەنت. ساۋالناماعا 17 وبلىس پەن 3 رەسپۋبليكالىق ماڭىزى بار استانا، الماتى جانە شىمكەنت قالالارىنىڭ 18 جاستان اسقان رەسپوندەنتتەرى قاتىستى.