تازا مىس الۋدىڭ جولىن قالاي تاپتىق؟
– ءابدۋالي باەش ۇلى، بۇگىندە عىلىم سالاسىنا بولىنەتىن قارجى كولەمى جىلدان جىلعا ارتىپ كەلەدى. دەسە دە عىلىمدى دامىتۋدا بارلىق مۇمكىندىكتەرىمىزدى پايدالانا الىپ وتىرمىز با؟
[caption id="attachment_8579" align="alignright" width="449"]
مىس ۇنتاعىن كولىكتەردىڭ اۆتولىنا قوسسا، قوزعالتقىشتىڭ جۇمىس ىستەۋ ۋاقىتى بەس ەسەدەن كوپ ۇزارىپ، جانارماي شىعىنى 10-15 پايىزعا تومەندەيدى.[/caption]
– كەڭەس وكىمەتى تۇسىندا ءاربىر ۇلكەن ءوندىرىس بەلگىلى ءبىر مولشەردەگى قاراجاتىن عىلىمي زەرتتەۋ جۇمىسىنا بولەتىن. ەگەر زاۋىت سول قاراجاتتى يگەرە الماي قالسا، ولار ءۇشىن بۇل ۇلكەن كەمشىلىك ەدى. ءىرى ءوندىرىس ورىندارى عالىمداردى وزدەرى شاقىرىپ، ءوز پروبلەمالارىن ايتىپ، زەرتتەۋلەردى بىرگە جۇرگىزۋدى ۇسىناتىن. ءاربىر زاۋىتتىڭ ورتالىق لابوراتورياسى بولاتىن. ءبىر مىسال كەلتىرە كەتەيىن، وتكەن عاسىردىڭ ورتا كەزىندە دۇنيەجۇزىندە ەڭ كوپ مىس الاتىن وندىرىستەردىڭ بىرەگەيى بالقاش پەن جەزقازعاننىڭ تاۋ-كەن كومبيناتتارى ەدى. ونىڭ ۇستىنە بالقاشتان الىناتىن مىس دۇنيەجۇزىندەگى ەڭ تازا مىس بولىپ سانالدى. مىستىڭ تازالىعى 99،99 پايىزدان جوعارى بولاتىن. ءبىراق 1965-75 جىلدار شاماسىندا بالقاش كومبيناتى بۇل پوزيسياسىن جوعالتىپ، وتكەن عاسىردىڭ 65-جىلدارى چيليدەن شىعاتىن مىستىڭ ساپاسى بالقاشتان الىناتىن مىستىڭ ساپاسىنان اسىپ ءتۇستى. بالقاش مىسىنىڭ ساپاسىنىڭ تومەندەۋ سەبەبىن ءبىلۋ ءۇشىن مەن دە ءبىر توپ عالىمدارمەن بىرگە 1970 جىلدان باستاپ قاراعاندىداعى حيميا مەتاللۋرگيا ينستيتۋتىندا جۇمىس ىستەدىم. جان-جاقتى زەرتتەۋلەردىڭ ناتيجەسىندە مىستىڭ ساپاسىنىڭ تومەندەۋى مىشياك جانە سۋرما ەلەمەنتتەرىنىڭ مىستىڭ قۇرامىنا كوپ مولشەردە ءوتىپ كەتەتىنىن انىقتادىق. اسىرەسە بالقاش پەن جەزقازعانداعى كەن ورىندارىنىڭ بارلىق جەرىندە وسى ەكى ەلەمەنتتىڭ مولشەرى كوپ بولدى. ولاردىڭ كەيبىر قاسيەتتەرى مىستىڭ قاسيەتتەرىنە ۇقساس، سول سەبەپتەن ولار مىستىڭ قۇرامىنا ەنىپ كەتەدى. مىسالى، مىستىڭ قۇرامىنداعى مىشياكتىڭ مولشەرى 0،02 پايىزعا جەتسە، مىستىڭ ەلەكتروتكىزگىشتىگى 15 پايىزعا تومەندەيدى. ەندىگى مىندەت – مىس الاتىن ەلەكتروليتتى الگى ەلەمەنتتەردەن تازالاۋ بولدى. دۇنيەجۇزىندە ونداي تەحنولوگيا جوق بولعاندىقتان، بۇل ماسەلەمەن جەتى-سەگىز جىلداي اينالىسۋعا تۋرا كەلدى. وسى كەزدەرى بالقاش مىسىنىڭ ساپاسى تىپتەن ناشارلاپ كەتتى. كومبيناتتىڭ لابوراتورياسىندا، سەحىندا زەرتتەۋ جۇمىستارىن جۇرگىزىپ، مىس ەلەكتروليتىن مىشياكتان جانە سۋرمادان تازالايتىن جاڭا تەحنولوگيا جاسالدى. وسى تەحنولوگيادا تيتاننىڭ گيدروكسيدىن سوربەنت رەتىندە قولدانۋعا بولاتىنىن بايقادىق. بۇل قوسىلىستى مىس ەلەكتروليتىنە قوسىپ ارالاستىرعاندا، مىشياك پەن سۋرما ەلەكتروليتتەن ءبولىپ الىنادى. مىنە، كەزىندە ءبىز وسىلايشا وندىرىسكە قاجەتتى پروبلەمالاردى شەشىپ بەرگەنبىز.
[caption id="attachment_8584" align="alignright" width="404"]
بۇگىنگى كۇنى ءبىز ءوز ەلىمىزدە ينە مەن تۇيمە دە وندىرە الماي وتىرمىز. [/caption]
– قازىرگى تاڭدا كەز كەلگەن كاسىپورىن «يننوۆاسيالىق ەكونوميكا قۇرامىز» دەپ وزەۋرەيتىنىن كورىپ جۇرگەن شىعارسىز؟ ءسىزدىڭ ۇعىمىڭىزداعى يننوۆاسيا قانداي؟
– يننوۆاسيا دەگەندى كوپشىلىك ءبىر زاتتى الىپ، ونى قايتا ساتۋ دەپ ۇعىنادى. نەگىزىندە، يننوۆاسيانىڭ تولىق ءتۇرى مىناۋ: بالاڭىز مەكتەپكە بارادى، وعان قارجى كەتەدى، جوو-عا تۇسسە، تاعى دا قارجى جۇمسالادى. باستىسى بالا ءبىلىم الادى، وقۋ بىتىرگەن سوڭ عىلىممەن شۇعىلدانا باستايدى. ناتيجەسىندە، جاڭا ءتاسىل، جاڭا ادىستەر، تەحنولوگيالار ويلاپ تاپسا، ول ناتيجە بەرسە، ەكونوميكالىق پايدا اكەلسە، مىنە، بۇل — يننوۆاسيا. ەلباسىنىڭ ءجىو-نىڭ 3 پايىزىن عىلىمعا جۇمساۋ قاجەت دەگەن ويى بىزگە وتە ۇنادى. سول قاراجات شىنايى عالىمداردىڭ قولىنا تۇسسە، عىلىمدا ۇلكەن سەرپىلىس بولارى انىق. وسىدان ءبىراز جىلدار بۇرىن عىلىمدى دامىتامىز دەگەن باستامامەن عىلىمي پاركتەر قۇرىلدى. ولاردىڭ عىلىمعا اسا زور پايداسى تيمەدى. ونداي ورتالىقتار سوڭعى ۇلگىدەگى قۇرىلعىلارمەن قامتاماسىز ەتىلگەن. ءبىراق ولارمەن جۇمىس ىستەي بىلەتىن ناعىز عالىمدار بولمادى. بۇل ورتالىقتارعا عالىمدار بارىپ، ءوز ۇسىنىستارىن ايتسا، ءوز ۇسىنىستارى ءۇشىن قارجى تولەۋى ءتيىس، ءبىراق ونداي قارجى ادەتتە عالىمداردا بولمايدى. سونىمەن، سول جەردەگى قازىرگى زامانعا ساي قوندىرعىلاردىڭ كوبى جۇمىس ىستەمەي تۇر.
عىلىمدى تەحنولوگياعا نەگىزدەپ جۇمىس ىستەۋگە قابىلەتتى قازىرگى عالىمداردىڭ جاسى 60-70 ارالىعىندا. دەنى – قارتايعاندار. ال جاستار مەن اقساقالدار اراسىندا بايلانىس ۇزىلگەن. شاكىرت دەگەن ۇستازىنىڭ قاسىندا ءجۇرۋى كەرەك. ميدى باسقا ادامعا قۇيىپ بەرۋگە بولمايدى، ءبىراق ونى كۇندەلىكتى اڭگىمەلەسۋ، سويلەسۋ، اقىلداسۋ ارقىلى قالىپتاستىرۋعا بولادى. عىلىمدى ۇستاز ارقىلى يگەرۋ وڭاي.
ستالين عىلىمدى دامىتۋ ءۇشىن الدىمەن عۇلاما عالىمداردى تاۋىپ، ولارعا ينستيتۋت سالدى، قولىنا قارجى بەردى. وسىلايشا، ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىستان تۇرالاپ شىققان كەڭەس وداعى از ۋاقىتتا قايتا جاندانىپ، ۇلكەن عىلىمي جەتىستىكتەرگە جەتتى. مالىمەتتەر بويىنشا سوعىستان كەيىن ستالين عالىمداردىڭ ەڭبەكاقىسىن ءجۇز ەسەگە جۋىق كوبەيتكەن. عالىمداردىڭ سول ەڭبەكاقىسى كەڭەس وكىمەتى قۇلاعانعا دەيىن ساقتالىپ، عالىمداردىڭ ايلىعى وبلىس باسشىلارىنىڭ ايلىعىنان دا كوپ بولعان. قازان توڭكەرىسىنەن كەيىنگى كەزدە الەمگە بەلگىلى فيزيولوگ عالىم ي.پاۆلوۆ سول ۋاقىتتاردا كەڭەس وكىمەتىن بىرەسە جاقتاپ، بىرەسە سىناپ جۇرەتىن كورىنەدى. سوندايلاردى ۇستاپ، قاماي باستاعان تۇستا، پاۆلوۆتى ستالين شاقىرتىپتى. پاۆلوۆ ءوزىن دە قامايدى دەپ قورىقسا كەرەك. كەزدەسۋ بارىسىندا ستالين پاۆلوۆتىڭ ماقتاۋىنان دا، سىن سوزدەرىنەن دە حاباردار ەكەنىن ايتىپ، بارلىق جاعدايىڭىزدى جاسايمىن، تەك عىلىممەن اينالىسىڭىز دەپ ۇسىنىس ايتادى. پاۆلوۆقا ينستيتۋت سالىپ بەرەمىن دەپ ۋادە بەرەدى. ال عالىمنىڭ ءوزى بىر-ەكى جىلدا ينستيتۋتتىڭ سالىناتىنىنا سەنبەپتى. ءبىراق ستالين ايتقان ۋادەسىن ورىنداپ، سول كەزدەگى الەمنىڭ ەڭ ۇلكەن ينستيتۋتتارىنىڭ ءبىرىن پاۆلوۆقا تاپسىرادى. عىلىمعا ناعىز عالىمداردى تارتىپ، ولارعا جەتكىلىكتى قارجى بولگەندە عانا ول ەلدىڭ عىلىمى ءبارىن باسىپ وزادى. وتكەن عاسىردىڭ ەكىنشى جارتىسىندا كسرو بار جاعىنان الەم ەلدەرىن باسىپ وزدى.
ال ءقازىر، بۇگىنگى كۇنى ءبىز ءوز ەلىمىزدە ينە مەن تۇيمە دە وندىرە الماي وتىرمىز. مىسالى، مىستان مايدا ديسپەرستى ۇنتاق الساڭىز، ول مىستىڭ قۇنىنان ون ەسە، تىپتەن ءجۇز ەسەدەي قىمبات تۇرادى. عىلىمدى تەحنولوگياعا نەگىزدەپ جۇمىس ىستەۋگە قابىلەتتى قازىرگى عالىمداردىڭ جاسى 60-70 ارالىعىندا. دەنى – قارتايعاندار. ال جاستار مەن اقساقالدار اراسىندا بايلانىس ۇزىلگەن. شاكىرت دەگەن ۇستازىنىڭ قاسىندا ءجۇرۋى كەرەك. ميدى باسقا ادامعا قۇيىپ بەرۋگە بولمايدى، ءبىراق ونى كۇندەلىكتى اڭگىمەلەسۋ، سويلەسۋ، اقىلداسۋ ارقىلى قالىپتاستىرۋعا بولادى. عىلىمدى ۇستاز ارقىلى يگەرۋ وڭاي. وسىنداي ماسەلەلەر عىلىمنىڭ قانات جايۋىنا كەدەرگى بولىپ جاتادى. ايلىعى از بولعاندىقتان، جاستاردىڭ عىلىمعا دەگەن ۇمتىلىسى جوقتىڭ قاسى.
كولىكتىڭ «ءومىرىن» ارتتىراتىن ءتاسىل
– ورگانيكالىق كاتاليز جانە ەلەكتروحيميا ينستيتۋتىنىڭ بۇگىنگى تىنىس-تىرشىلىگى قانداي جانە عىلىمعا قاتىستى اشىلىپ جاتقان جاڭالىقتارىڭىز بار ما؟
– كاتاليز بويىنشا جەر بەتىندە ءتورت ينستيتۋت بار، ال ەلەكتروحيميا ينستيتۋتى ورتا ازيادا ءبىزدىڭ رەسپۋبليكامىزدا. كاتاليز دەگەنىمىز مۇناي ونىمدەرىن وڭدەۋدە، ءارتۇرلى ورگانيكالىق قوسىلىستار الۋدا قولدانىلادى. كاتاليزدىڭ تولىق تەورياسى ءالى جاسالماعان. كولىكتەردىڭ تۇتىنىندەگى ۋلى زاتتاردى زالالسىزداندىرۋ ءۇشىن كەزىندە بۇدان 25-30 جىل بۇرىن ينستيتۋتتا ءارتۇرلى كاتاليزاتور جاسالىنعان. الماتىداعى كولىكتەرگە كاتاليزاتور-نەيتراليزاتور قويىلۋى كەرەك دەگەن نۇسقاۋ شىعارىلۋى كەرەك بولاتىن. ءبىراق سوڭى اياقسىز قالدى. كەزىندە مەترو سالىنعاندا ءبىزدىڭ ينستيتۋت جاساعان كاتاليزاتورلار جان-جاقتى پايدالانىلدى. ويتكەنى كاتاليزاتور قولدانىلماسا، جابىق بولمەدە، جەر استىندا ىشتەن جاناتىن قوزعالتقىش جۇمىس ىستەپ تۇرسا، ادام ۋلانادى، ءتىپتى ءولىم ءقاۋپى تونەدى. ال ەلەكتروحيميا سالاسىندا ءارتۇرلى بەيورگانيكالىق قوسىلىستار الۋدامىز. مەتالداردىڭ نانوولشەمدى ۇنتاقتارىن الۋدى باستادىق. مىسالى، مىستىڭ ۇنتاعىن كولىكتەردىڭ اۆتولىنا قوسسا، قوزعالتقىشتىڭ جۇمىس ىستەۋ ۋاقىتى بەس ەسەدەن كوپ ۇزارادى، شۋ، ۆيبراسيا ازايادى، جانارماي شىعىنى 10-15 پايىزعا تومەندەيدى. مۇنداي ۇنتاقتار باسقا دا سالالاردا كوپ قولدانىس تابادى. جەزقازعاننىڭ اشىق شاحتالارىندا سالماعى 100 توننا بولاتىن بەلاز ماشينالارى جەردىڭ استىنان كەن تاسيدى. ءبىر كولىكتىڭ موتورى جارتى جىلدان كەيىن ىستەن شىعادى. ويتكەنى كولىك تىنىمسىز تاۋلىك بويى جۇمىس ىستەيدى، ال جۇرگىزۋشىلەرى التى ساعات سايىن اۋىسىپ وتىرادى. اتالعان ۇنتاقتى قوسقانىمىزدا، ءبىر كولىكتىڭ موتورى بىرنەشە جىلعا دەيىن جارامدى بولدى.
«بايقوڭىردان» ۇشقان زىمىراندار اپاتقا ۇشىراعان سايىن جەرىمىزگە 400-600 تونناداي گەپتيل توگىلەدى ەكەن. گەپتيل دەگەن وتە ۋلى زات.
– ەكولوگيا سالاسىن دا زەرتتەدىڭىز. ەلىمىزدىڭ كەيبىر ايماقتارىنىڭ جاعدايى كوڭىل قۋانتارلىقتاي ەمەس. ەكولوگيالىق تەپە-تەڭدىك قانشالىقتى بۇزىلعان؟
– تەپە-تەڭدىككە قاراپ جاتقان ەشكىم جوق، ول وتە جوعارى شەكتە بۇزىلعان. ءوندىرىس ورىندارى قالدىقتاردى سۋعا اعىزىپ، قورشاعان ورتانى لاستاپ جاتىر. شەتەلدىكتەر قۇرامىندا كۇكىرتسۋتەك بار گازداردى زياندىعىنا قاراماستان اۋادا جاعىپ جىبەرىپ، اتموسفەرانى لاستاۋدا. «بايقوڭىردان» ۇشقان زىمىراندار اپاتقا ۇشىراعان سايىن جەرىمىزگە 400-600 تونناداي گەپتيل توگىلەدى ەكەن. گەپتيل دەگەن وتە ۋلى زات. ول توپىراققا ءسىڭدى، اۋاعا شاشىلدى. ونىڭ زاردابىن قالاي تارتىپ جاتقانىمىزدى بىلاي ايتار ەدىم. ەگەر قۇرباقانى ىستىق سۋعا سالىپ جىبەرسەڭىز، بىردەن سەكىرىپ شىعۋعا تىرىسادى. شىعىپ كەتۋى دە مۇمكىن ىستىق سۋدان. ال سول قۇرباقانى بولمە تەمپەراتۋراسىنداعى سۋعا سالىپ، سۋدى جايلاپ، بىرتىندەپ قىزدىرا بەرسەڭىز، ونىڭ دەنەسى دە بىرتىندەپ تەمپەراتۋراعا بەيىمدەلە بەرەدى. سۋدىڭ تەمپەراتۋراسى 1000-قا جەتكەندە ءپىسىپ ولەدى. سول سياقتى ادامنىڭ دا اعزاسى ەكولوگيالىق اپاتتىڭ سالدارلارىنا ۇيرەنە بەرەدى، ءبىراق ءبىراز ۋاقىتتان كەيىن سولاردىڭ اسەرىنەن ۋاقىتى جەتپەي تىرشىلىگىن توقتاتادى.
اڭگىمەلەسكەن، ارايلىم جولداسبەك قىزى
P.S. وسىدان ءبىراز جىلدار بۇرىن عىلىمدى دامىتامىز دەگەن باستامامەن عىلىمي پاركتەر قۇرىلدى. ولاردىڭ عىلىمعا اسا زور پايداسى تيمەدى. ونداي ورتالىقتار سوڭعى ۇلگىدەگى قۇرىلعىلارمەن قامتاماسىز ەتىلگەن. ءبىراق ولارمەن جۇمىس ىستەي بىلەتىن ناعىز عالىمدار بولمادى. بۇل ورتالىقتارعا عالىمدار بارىپ، ءوز ۇسىنىستارىن ايتسا، ءوز ۇسىنىستارى ءۇشىن قارجى تولەۋى ءتيىس، ءبىراق ونداي قارجى ادەتتە عالىمداردا بولمايدى. سونىمەن، سول جەردەگى قازىرگى زامانعا ساي قوندىرعىلاردىڭ كوبى جۇمىس ىستەمەي تۇر.
