– اباي وراز ۇلى، بۇگىندە ءوزىڭىز باسقارىپ وتىرعان عىلىمي مەكەمە وزگە ۇيىمدارعا قاراعاندا تابىستى جۇمىس ىستەپ جاتقانىن بىلەمىز. مۇنىڭ قانداي دا ءبىر سىرى بار ما؟
– ءبىزدىڭ ەلدەن جاسىراتىنداي ەشقانداي قۇپيا، سىرىمىز جوق. تىنىمسىز ەڭبەكتىڭ ارقاسىندا جۇرتتىڭ نازارىنا ىلىگىپ جۇرگەن جايىمىز بار. ينستيتۋتىمىز كەڭەس زامانىندا دا ەڭ تاڭداۋلى عىلىمي مەكەمەلەردىڭ ءبىرى بولدى. 1958 جىلدارى ەلىمىزدىڭ سولتۇستىگىندەگى ەگىس القاپتارىندا زيانكەستەر پايدا بولىپ، ەككەن ءونىمنىڭ 60 پايىزدان استامىن جەپ، جۇرتتىڭ ەڭبەگىن ەش قىلعان سوڭ، بۇل ماسەلەمەن كۇرەسۋ ءۇشىن قازاق وسىمدىكتى قورعاۋ جانە كارانتين عزي قۇرىلدى.
ال ەلىمىز تاۋەلسىزدىگىن الىپ، نارىقتىق قوعامعا قادام باسقاندا ينستيتۋت قيىن جاعدايدى باستان كەشتى. مەن ينستيتۋتقا 2001 جىلى ديرەكتور بولىپ تاعايىندالدىم. ول كەزدە جاعدايىمىز ءماز ەمەس ەدى. كەڭەس زامانىندا 270 عىلىمي قىزمەتكەر جۇمىس ىستەيتىن ينستيتۋتتا بار بولعانى 14 قىزمەتكەر قالعان ەكەن. كوپشىلىگى تىرشىلىكتىڭ قامىمەن بازار جاعالاپ كەتىپتى. جىلدىق بيۋدجەتىمىز 7 ملن. تەڭگەنىڭ ار جاق، بەر جاعىندا. سودان بىلىكتى عالىمداردى قايتا شاقىرىپ، ولارعا ۋاقتىلى ايلىقتارىن تاۋىپ بەرۋگە ۋادە بەردىم. ۋادە بەرگەن سوڭ، ونى ورىنداۋ كەرەك.
ءبىر كۇنى الماتى قالاسىن سۋمەن قامتاماسىز ەتەتىن مەكەمە ينستيتۋتتىڭ سۋعا 1،5 ملن. تەڭگە قارىز ەكەنىن ايتىپ، ءۇشبۋ حات جولداپتى. دىتتەگەن مەرزىمدە تولەمەسەك، ينستيتۋتقا سۋ بەرۋدى توقتاتاتىندارىن ەسكەرتىپتى. سودان سالىپ ۇرىپ، كوممۋنالدىق مەكەمەگە باردىم. باسشىسى قابىلداعان سوڭ، جاعدايدىڭ ءبارىن جاسىرماي ايتتىم. جاعدايىمىزدى تۇسىنگەن سوڭ، «ءبىزدىڭ 5 گەكتار جەردە باعىمىز بار، قالا سىرتىندا 33 گەكتار جەرگە كارتوپ ەككەنبىز، سونى ءوسىرىپ، بابىن كەلتىرىپ بەرسەڭىزدەر، ينستيتۋتقا قولدان كەلگەن كومەگىمىزدى كورسەتەيىك» دەدى. سودان عالىمدارىمىزدى باستاپ بارىپ، ءبىر اي سولاردىڭ باقتارىن وڭدەپ، كارتوپتارىنا ءتيىستى كۇتىمدەرىن جاساپ، ءتۇرلى تىڭايتقىشتار بەردىك. سول جىلى الما مەن كارتوپتىڭ ءتۇسىمى وتە مول بولدى. سۋ شارۋاشىلىعى مەكەمەسىنىڭ باسشىسى ينستيتۋت عالىمدارىنىڭ جۇمىسىنا ريزا بولىپ، قارىزىمىزدى تولىقتاي وتەپ، قىزمەتىمىز ءۇشىن 1،5 ملن. تەڭگە ۇستىنە تاعى تولەپ بەردى. وسىدان كەيىن وزگە مەكەمەلەر جۇمىس ىستەپ، عالىمدارىمىز ءتۇرلى گرانتتار ۇتىپ، جاعدايىمىز ءبىر جىلدىڭ ىشىندە وڭالا باستادى.
سول جىلى مەملەكەت تاراپىنان بولىنەتىن 7 ملن. تەڭگەگە قاراپ وتىرعان ينستيتۋتتىڭ جىل اياعىنا دەيىن تاپقان تابىسى 33 ملن. تەڭگەنى قۇراعانى ەسىمدە. مىنە، سول قارقىندى جوعالتپاي جۇمىس ىستەپ كەلەمىز. ءقازىر ينستيتۋتتىڭ جىلدىق بيۋدجەتى 700 ملن. تەڭگەدەن اسادى. ماتەريالدىق جاعدايمىز جاقسارعاننان كەيىن جاستاردى قاتارىمىزعا تارتىپ، ولاردى سىرت ەلدەردە وقىتىپ، بىلىكتىلىگىن كوتەرۋگە كۇش سالىپ جاتقان جايىمىز بار. ءبىر سوزبەن ايتساق، ءبىزدىڭ ينستيۋتتا جۇمىس ىستەيتىن قىزمەتكەرلەردىڭ بوس ۋاقىتى جوق. قار كەتىپ، كۇن جىلىنعان بەتتە شارۋاشىلىقتاردىڭ القاپتارىندا جۇمىس ىستەيمىز، قىستا زەرتحانالاردا عىلىمي-زەرتتەۋ جۇمىستارىمەن اينالىسامىز.
– ينستيتۋتتىڭ وزگە ەلدەرمەن بايلانىسى قانداي؟
– و باستا ءبىزدىڭ وسىمدىكتى قورعاۋ، كارانتين سالاسى بويىنشا ماماندار تاپشى بولدى. عىلىمي دارەجەسى بار قىزمەتكەرلەردىڭ سانى مەن ساپاسىن ارتتىرۋ ءۇشىن رەسەي، ۋكراينا جانە وزبەكستانداعى ارىپتەستەرىمىزبەن تىزە قوسىپ، عىلىمي كەڭەس قۇرىپ، مامانداردى كوپتەپ دايىندادىق. بۇگىندە اتقارعان جۇمىستارىمىز ناتيجەسىن بەرۋدە. قازىرگى تاڭدا ينستيتۋتىمىزعا دۇنيەجۇزىنىڭ 12 ەلىنەن عالىمدار كەلىپ، جۇمىس ىستەپ جاتىر. ايتالىق، پولشا، گەرمانيا، اقش، جاپونيا، يزاريل، چيلي، گوللانديادان كەلىپ جۇمىس ىستەپ جاتقان عالىمدار بار. «بولاشاق» باعدارلاماسى بويىنشا دامىعان ەلدەردە وقىعان جاستارىمىز دا ءبىزدىڭ ينستيۋتتا ەڭبەك ەتۋدە. ولار ەلىمىزگە زاماناۋي تەحنولوگيالاردى، عىلىمي ءۇردىستى اكەلىپ، قازاق عىلىمىنىڭ كوكجيەگىن كەڭەيتۋدە.
– اباي مىرزا، بۇگىندە دۇنيەجۇزى ورگانيكالىق ازىق-تۇلىك ونىمدەرىن وندىرۋگە بەت بۇرىپ جاتىر عوي. ەلباسى بيىلعى جولداۋىندا بۇل باعىتتاعى جۇمىستاردىڭ جەدەلدەتىپ قولعا الۋ كەرەكتىگىن قاداپ تۇرىپ ايتتى. وسى باعىتتاعى ويىڭىزبەن بولىسسەڭىز؟
– ءيا، ءقازىر الەم حالقى ورگانيكالىق ازىق-تۇلىك ونىمدەرىن وندىرۋگە بەت بۇرۋدا. ينستيتۋت وسى باعىتتا جۇمىس ىستەپ جاتىر. وتكەن عاسىردىڭ 80 جىلدارىندا ەۋروپا ەلدەرى مول ءونىم الۋ ءۇشىن 1 گەكتار جەرگە 120 كەلىگە دەيىن ءتۇرلى ۋلى حيميكاتتاردى سىڭىرگەن بولاتىن. ال ءدال سول جىلدارى قازاقستاندا جەرگە بەرىلەتىن حيميكاتتاردىڭ كولەمى 2 كەلىگە جەتپەيتىن. وسىدان-اق، كەڭ بايتاق قازاق جەرىندە ورگانيكالىق ازىق-تۇلىك ونىمدەرىن ءوندىرۋدىڭ قانشالىقتى مۇمكىندىگى بار ەكەنىن باعامداۋعا بولادى.
قازىرگى تاڭدا بىزدەر سىرت ەلدەردەن ءتۇرلى داقىلداردىڭ جاقسى سورتتارىن اكەلىپ، ولارعا ساپالى تىڭايتقىشتار، گەربيدسيتتەر، انتيسترەستىك پرەپاراتتار، بيولوگيالىق بەلسەندى زاتتار، انتيادسوربەنتتەردى ءتيىستى مولشەردە بەرىپ، ورگانيكالىق تازا ءونىم الىپ جاتقان جايىمىز بار.
بۇگىندە دامىعان ەلدەردە اۋىلشارۋاشىلىعى سالاسى روبوتيزاسيالانىپ، تولىقتاي باعدارلامالىق جۇيەگە كوشكەن. جوعارىدا ايتقان زاتتاردى قاجەتتى مولشەردە بەرىپ، مول، تازا ءونىم الۋعا تولىقتاي مۇمكىندىك بار. ءبىزدىڭ ينستيۋتتىڭ عالىمدارى وسى باعىتتا جۇمىس ىستەپ، ەلىمىزدەگى شارۋالاردىڭ مول ءونىم الۋىنا مۇكىندىك تۋعىزدى.
– سوندا ەلىمىزدە سىزدەرمەن تىزە قوسىپ، ورگانيكالىق ازىق-تۇلىك ءونىم وندىرۋگە بەت بۇرعان شارۋاشىلىقتار بار بولدى عوي؟
– ءدال سولاي. عىلىمنان سىرت جۇرگەن ادامدار قازاقستاندا ورگانيكالىق ونىمدەر ەندى عانا قولعا الىنىپ جاتىر دەپ ويلاۋى مۇمكىن. شىندىعىندا، بىزدەردىڭ بۇل باعىتتا جۇمىستاردى باستاپ كەتكەنىمىزگە ءبىراز جىلدىڭ ءجۇزى بولدى. ايتالىق، «بايسەركە-اگرو» اگروحولدينگىمەن جان-جاقتى جۇمىس ىستەپ جاتقان جايىمىز بار. اڭگىمە اراسىندا اۋىلشارۋاشىلىعى داقىلدارىنان مول ءونىم الۋدىڭ باعدارلامالىق جۇيەسى قالىپتاسىپ كەلە جاتقانىن ايتتىق قوي. بۇگىندە بىزدەر كوپتەگەن داقىلعا قانشا مولشەردە تىڭايتقىش، گەربيدسيت، بيولوگيالىق بەلسەندى زات بەرىپ، مول ءونىم الۋدىڭ باعدارلاماسىن دايىنداپ قويعانبىز. وسىنىڭ ارقاسىندا 1 گەكتار جەردەن 100-140 توننا جۇگەرى سۇرلەمىن الۋعا قول جەتكىزدىك. بۇرىندارى بۇل كورسەتكىش 40 توننادان اسپاۋشى ەدى. ال جۇگەرىنىڭ تازا ءدانى ءار گەكتارعا 20-27 تونناعا دەيىن اينالدى. سول سياقتى سويانىڭ ءار گەكتارىنان 40-70 سەنتنەرگە دەيىن ءونىم الدىق. ال بۇعان دەيىن بۇل كورسەتكىش 12-18 سەنتنەردىڭ ماڭايىندا بولاتىن. فرانسيادان اكەلگەن ارپانىڭ ءار گەكتارىنان 14 تونناعا دەيىن ءونىم الدىق. مۇنىڭ ءبارى تازا عىلىمي جۇمىستاردىڭ ارقاسىندا قول جەتكىزگەن تابىستار. ينستيتۋت «بايسەركە-اگرو» حولدينگىمەن 4 جىل جۇمىس ىستەپ، جۇگەرى، سويا، ارپا، جوڭىشقا، س ۇلى الۋدان رەكوردتىق كورسەتكىشتەرگە قول جەتكىزدى. الداعى ۋاقىتتا وسى ىس-تاجىريبەمىزدى ەلىمىزدىڭ بارلىق وڭىرىندە تاراتىپ، قازاقستاننىڭ اۋىلشارۋاشىلىق سالاسىن كوتەرۋگە باسا ءمان بەرىپ وتىرعان جايىمىز بار؟
– قازاقستاندا شارۋالاردىڭ مول ءونىم الۋىنا نە كەدەرگى؟
– بۇگىندە كوپتەگەن شارۋالار وسىمدىك قورعاۋ ماسەلەسىنە ءتيىستى دەڭگەيدە ءمان بەرمەيدى. جەردى جىرتىپ، قولعا تۇسكەن تۇقىمىن سەۋىپ، قارجىسى بولسا، ازداپ تىڭايتقىش بەرگەن بولادى. بۇدان كەيىن قالاي مول ءونىم الۋعا بولادى؟ جيىن-تەرىن كەزىندە بارعا قاناعات قىلىپ وتىرعانى. ءبىر عانا ارام ءشوپتىڭ ءوزى الاتىن ءونىمىڭىزدى 90 پايىزعا دەيىن جوق قىلادى. ونىمەن ۋاقىتىندا جۇيەلى تۇردە كۇرەسۋ كەرەك. بۇدان باسقا توپىراقتا ءتۇرلى ۆيرۋستار مەن زيانكەستەر بار. مول ءونىم العىسى كەلگەن شارۋالار ونىمەن كۇرەسۋى ءتيىس. وكىنىشكە وراي، كوپتەگەن شارۋالارىمىز وسى اتاپ كورسەتكەن ماسەلەلەرمەن ءتيىستى دەڭگەيدە ءمان بەرمەيدى. بۇل ءوز كەزەگىندە اۋىلشارۋاشىلىعى سالاسىنىڭ وڭ باعىتتا دامۋىنا كەسىرىن تيگىزۋدە.
– سوندا ەگىن ەگۋدەگى ءارىبىر كەزەڭدىك جۇمىسقا عالىمدار ارالاسىپ وتىرۋى كەرەك قوي.
– ارينە. ءبىرىنشى كەزەكتە ەگەتىن تۇقىمنان باستاۋ كەرەك. بۇگىندە قازاقستانداعى ءتۇرلى داقىلدار تۇقىمىنىڭ 50 پايىزىنىڭ ىشىندە يندەسفەرما، كوپتەگەن ۆيرۋستار، ساڭىراۋقۇلاقتار جانە زيانكەستەردىڭ جۇمىرتقالارى بار. بۇلار تۇقىمدى وسىرمەيدى. وسىدان كەيىن شارۋا 100 گەكتار جەرگە ەككەن القاپتىڭ تەك 50 گەكتارىنان عانا ءونىم جينايدى. قالعان 50 گەكتارعا سىڭىرگەن تىڭايتقىشىڭىز، كۇتىپ-باپتاۋداعى ەڭبەگىڭىز دالاعا كەتكەن بولىپ شىعادى. سوندىقتان مول، ساپالى ءونىم الۋدى كوزدەگەن شارۋا ءبىرىنشى كەزەكتە تۇقىمعا باسا ءمان بەرۋى قاجەت. تازا تۇقىمعا قول جەتكىزۋ ءۇشىن بىزدەر ەۋروپا ەلدەرىندە سەرتيفيكاتتالعان فيتوسانيتارلىق زەرتحانا قۇردىق. زەرتحانامىزدا كوپتەگەن داقىلداردىڭ تۇقىمىن زەرتتەپ، ولاردىڭ بويىندا قانداي ۆيرۋس، باكتەريا، ساڭىراۋقۇلاقتار بار ەكەنىن اسقان دالدىكپەن انىقتايتىن مۇمكىندىككە يەمىز. ءسوز اراسىندا ايتا كەتەيىن، ءقازىر ءبىزدىڭ ينستيتۋت 500-دەن استام عىلىمي پاتەنتكە يەلىك ەتەدى. سولاردىڭ اراسىندا تۇقىمدى جەتىلدىرەتىن ارنايى پاتەنتتەرىمىز بار. سونىڭ ءبىرى تۇقىمدى تەرميالىق وڭدەۋدەن وتكىزەتىن پاتەنت. تەرميالىق وڭدەۋ بارىسىندا عالىمدارىمىز 62 گرادۋستىق تەمپەراتۋرادا ءۇش كۇن بويى تۇقىمدى وڭدەۋدەن وتكىزىپ، ونىڭ بويىنداعى ۆيرۋس، باكەتەريا مەن ساڭىراۋقۇلاقتاردىڭ كوزىن جويادى. مۇنداي وڭدەۋدەن كەيىن تۇقىم انتيسترەستىك جاعدايعا ءتۇسىپ قالاتىنى بەلگىلى. تۇقىمدى قالىپقا كەلتىرۋ ءۇشىن قاجەتتى بيولوگيالىق بەلسەندى زاتتاردى 10 كۇن بويىنا سىڭىرىلەدى. وسىدان كەيىن عانا تۇقىمعا قاجەتتى ميكروەلەمەنتتەر بەرىلەدى. ابدەن وڭدەۋدەن وتكەن تۇقىمعا دياگنوستيكا جاسالىنادى. مۇنداي وڭدەۋدەن وتكەن تۇقىم 100 پايىزعا دەيىن ساپالى، مول ءونىم بەرەتىنىنە كەپىلدىك بەرەمىز.
– تۇقىمدى جوعارى دەڭگەيدە وڭدەۋدەن وتكىزدىڭىزدەر. ال بۇدان كەيىن جەردى قالاي وڭدەۋ كەرەك؟ مول ءونىم الۋ ءۇشىن جەرگە دە كۇتىم جاسالۋى كەرەك قوي؟
– بىردەن ايتايىن، جەردى قاتتى جىرتۋدىڭ قاجەتى جوق. بىزدەر ارنايى سوقالارمەن ەگىس القاپتارىن 15-20 سانتيمەتر شاماسىندا قوپسىتىپ شىعامىز. بۇدان كەيىن قوپسىتىلعان جەرگە كەلىلەپ تۇقىم شاشپايمىز. ارنايى تەحنيكانىڭ كومەگىمەن تۇقىمداردىڭ ارا قاشىقتىعىن ساقتاپ تۇقىمدى سەۋىپ شىعادى. «بايسەركە-اگرو» حولدينگىمەن جۇمىس باستاعاندا اۋىلشارۋاشىلىعى تەحنيكالارىن شىعاراتىن سىرت ەلدىڭ زاۋىتتارىنا بارىپ، تەحنيكالاردىڭ ءبىزدىڭ عىلىمي جۇمىستارعا ىڭعايلاپ قايتادان جوندەۋدەن وتكىزدىك. كوپ جاعدايدا وزگە ەلدىڭ اۋىلشارۋاشىلىعى تەحنيكالارىن ءبىزدىڭ جەر جاعدايىمىزعا، كليماتتىق ەرەكشەلىكتەرىنە ءمان بەرمەي اكەلەمىز. ءبىر عانا الماتى وبلىسىندا 44 ميكروايماق بار. ءبىر قۇنارلى بولسا، كەلەسى جەرلەر تاستاقتى، قۇمداۋىت، تۇزدانعان بولىپ كەزدەسەدى. سوندىقتان شارۋالار اۋىلشارۋاشىلىعى تەحنيكالارىن العاندا وسى جايتتاردى باسشىلىققا الۋى كەرەك.
تاعى ءبىر ايتا كەتەتىن ماسەلە، توپىراققا سىڭىرگەن تىڭايتقىشتاردىڭ ءبارى بىردەي مادەني داقىلداردىڭ ءوسىپ جەتىلۋىنە ىقپال ەتپەيدى. دامىعان اۋىلشارۋاشىلىعى سالاسىندا وسىمدىكتىڭ بويىنا ءتۇرلى تىڭايتقىشتاردى ءسىڭىرۋدىڭ جولدارى قالىپتاسقان. ءبىراق ەڭ الدىمەن وسىمدىككە قانداي تىڭايتقىش بەرۋدىڭ انىقتاپ الۋ كەرەك قوي. ءبىز بۇل ءۇشىن شۆەيساريادان وسىمدىكتىڭ ساباعىنا نەمەسە جاپىراعىنا تيگىزسەڭىز، زاماتتا وعان قانداي تىڭايتقىشتار بەرۋ كەرەك ەكەنىن انىقتاپ بەرەتىن ەلەكتروندى فليۋرومەتر الىپ كەلدىك. وسى قۇرىلعى ارقىلى وسىمدىككە قانداي ميكروەلەمەنتتەر جەتىسپەي جاتقانىن بىردەن بىلەمىز. ال قاجەتتى تىڭايتقىشتى تامشىلاتىپ سۋ، بۇركۋ ارقىلى بەرۋگە بولادى. عالىمدارىمىز مۇنىڭ ءبارىن ەسەپتەپ قويعان.
– اباي وراز ۇلى، تۇقىم ماسەلەسىنە قايتا ورالساق، بۇگىندە ينستيتۋت عالىمدارى قانداي داقىلداردىڭ تۇقىمىن تەرميالىق وڭدەۋدەن وتكىزىپ، شارۋالارعا تاراتىپ وتىر؟
– ساپالى تۇقىم مول ءونىم الۋدىڭ كەپىلى ەكەنىن ءبارىمىز بىلەمىز. سول سەبەپتى، بىزدەر سويا، ارپا، جۇگەرى تۇقىمدارى سىرت ەلدەردەن اكەلەمىز. ولاردى وزىمىزبەن تىزە قوسىپ، جۇمىس ىستەيتىن شارۋالارعا بەرمەستەن بۇرىن قازاقستاننىڭ تابيعي جاعدايىندا بەيىمدەپ وڭدەۋدەن وتكىزەمىز. جالپى ينستيتۋتتا تۇقىمدى وڭدەۋدەن وتكىزىپ، ساپالى ءونىم الۋعا مۇمكىندىك تۋعىزاتىن عىلىمي-زەرتتەۋ جۇمىستارى بار. ولاردى وندىرىستىك دەڭگەيگە جەتكىزىپ كوپتەگەن شارۋالاردى ساپالى تۇقىممەن قامتاماسىز ەتۋ ءۇشىن مەملەكەتتىك قولداۋ قاجەت. بۇل باعىتتاعى جۇمىستاردى ءبىر ينستيتۋت شەشىپ تاستاي المايدى. شاعىن عانا زەرتحانامىزدىڭ جۇزدەگەن توننا تۇقىمدى وڭدەيتىن مۇمكىنشىلىگى جوق. سوندىقتان بىزدەر كوكونىس تۇقىمدارىن وڭدەيمىز. ءىرى كولەمدە بيداي، ارپا، سويا سىندى داقىلداردىڭ تۇقىمىن وڭدەيتىن مۇمكىندىگىمىز جوق.
– ورگانيكالىق ازىق-تۇلىك ءوندىرۋ ءۇشىن ەگىس الاقاپتارىنا بيوپرەپاراتتاردى پايدالانۋدىڭ ماڭىزى زور. سىزدەردىڭ ينستيتۋت بۇل باعىتتا دا ەڭبەكتەنىپ جاتقانىن ەستىدىك. سول جايىندا از-كەم ايتا كەتسەڭىز؟
– ءتۇرلى ەگىس القاپتارىندا زيانكەستەردى قۇرتۋ ءۇشىن ۋلى حيميالىق زاتتار قولدانىلاتىنى جاسىرىن ەمەس. ۋلى زاتتار زيانكەستەردى ءولتىرىپ قويماي، سونىمەن قاتار جەردى دە زاقىمدايدى. زيانكەستەرگە قارسى سەبىلگەن كەيبىر حيميكاتتار 100 جىلعا دەيىن جەردىڭ بەتكى قاباتىنا جاتا بەرەدى. ۋلى زاتتار مالدىڭ جەگەن ءشوبى مەن ءتۇرلى داقىلدار ارقىلى ادام ورگانيزمىنە ءتۇسىپ، ءتۇرلى كەمىستىك اۋرۋلارىنا شالدىققان سابيلەردىڭ دۇنيەگە كەلۋىنە سەبەپشى بولۋدا. وسى قاسىرەتتىڭ الدىن الۋ ءۇشىن ءقازىر دامىعان ەلدەر زيانكەستەرگە قارسى كۇرەستە بيوپرەپاراتتاردى قولدانۋعا باسا ءمان بەرىپ وتىر. بۇل باعىتتاعى جۇمىستاردى بىزدەر دە ىسكە اسىرىپ جاتىرمىز. وسىعان دەيىن ۋلى حيميكاتتاردى بەلسەندى پايدالانعان اقش-تىڭ ءوزى اعاش پەن ءتۇرلى وسىمدىكتەردىڭ نەگىزىندە زيانكەستەرگە قارسى كۇرەسەتىن بيوپرەپاراتتار جاساپ جاتىر. مەنىڭ بىلۋىمشە، اقش بيلىگى ەگىس القاپتارىنا قولدانىلاتىن 18 گەربەدسيتتىڭ ءتۇرىن عانا قالدىردى. قالعاندارىنىڭ ءبارىن شەكتەگەن. ورگانيكالىق ازىق-تۇلىك ونىمدەرىن ءوندىرۋدى باسشىلىققا العان قازاقستان دا ەگىس القاپتارىنا ءتۇرلى ۋلى حيميكاتتاردى قولدانۋدى شەكتەيتىن ارنايى زاڭ شىعارۋى كەرەك دەپ ەسەپتەيمىن.
– جاقسى، سىزدەردە زيانكەستەرگە قولدانىلاتىن بيوپرەپاراتتار بار ما؟
– بار. ءقازىر بىزدەر سىرت ەلدەردەن كوپتەگەن بيوپرەپاراتتاردى اكەلىپ، ەلىمىزدىڭ جەر جاعدايىنا بەيىمدەپ جاتىرمىز. بىلمەيتىن ادامدار بيوپرەپاراتتاردى قانداي دا ءبىر ءدارى دەپ ويلاۋى مۇمكىن. ول ەشقانداي ءدارى ەمەس. ولار بۋناقتى دەنەلەر، ءتىرى ورگانيزمدەر. ەگەر زيانكەس وسىمدىكتى زاقىمداسا، ءبىزدىڭ ءوسىرىپ وتىرعان بيوپرەپاراتتاردى جىبەرسەڭىز، بيوپرەپاراتتار زيانكەستەردى جەپ، كوزىن جويادى. وسىمدىككە تيىسپەيدى. تەك قانا زيانكەستەردى تاۋىپ، جەيدى. ەشقانداي حيميالىق ۋلى زات جوق. بۇگىندە ينستيتۋت جانىنداعى شاعىن بيوفابريكامىزدا 12 ءتۇرلى بيوپرەپاراتتى وسىرۋدەمىز. بيوپرەپاراتتارىمىزدى ەلىمىزدەگى جىلىجاي ىسىمەن اينالىساتىن شارۋالار ساتىپ الىپ جاتىر. بۇعان دەيىن شارۋالار سىرت ەلدەردىڭ بيوپرەپاراتتارىن ساتىپ الىپ كەلدى. ءبىزدىڭ بيوپرەپاراتتارىمىز سىرت ەلدەردىكىنە قاراعاندا شارۋالارعا الدەقايدا ارزانعا تۇسەدى. باعا تۇرعىسىنان الىپ قاراساق، ءبىزدىڭ ونىمدەر 30 پايىزعا دەيىن ارزان. ونىڭ ۇستىنە سىرت ەلدەردەن كەلگەن بيوپرەپاراتتاردىڭ 70 پايىزى اتالىق بولىپ كەلەدى. ولاردى جىلىجايعا جىبەرگەننەن كەيىن وسىپ-ونبەيدى. ال ءبىزدىڭ پرەپاراتتارىمىز ءوسىمتال. ءبىر اپتانىڭ ىشىندە ءوز ناتيجەسىن بەرەدى. بيوپرەپاراتتار ورگانيكالىق ازىق-تۇلىك ونىمدەرىن ءوندىرۋدىڭ قاينار كوزى. سوندىقتان بىزدەر بۇل باعىتتاعى جۇمىستاردى جانداندىرىپ، بولاشاقتا ءىرى شارۋاشىلىقتاردا بيوپرەپاراتتار وندىرەتىن شاعىن زەرتحانالار سالىپ بەرۋدى دە كوزدەپ وتىرمىز.
– اڭگىمەڭىزگە راحمەت!
اينۇر اۋباكىر
