Patrıotızmniń bir parasy áskerden bastaý alady. Sońǵy jyldary bul baǵytta qyrýar sharýa qolǵa alynyp jatyr elimizde. Prezıdent Qasym-Jomart Toqaev ta Joldaýynda Úkimet múshelerine, ákimderge, depýtattarǵa, búkil qoǵamǵa baǵyt-baǵdar berýi tıis túıindi ıdeıa – patrıotızm ekenin atap ótti. Qazaqstandaǵy ıdeologıalyq sharalardy túbegeıli jetildirmeı, patrıotızmdi qalyptastyrý mindetin sheshý múmkin emes.
Áskerı ǵylymdardyń doktory, zapastaǵy polkovnık, Qazaqstan Respýblıkasy bilim jáne ǵylym salasynyń qurmetti qyzmetkeri Dosaı Abraımov qazaq áskeri qataryndaǵy tárbıe-ıdeologıalyq jumystardyń mańyzdylyǵy týraly aıtyp júr. Ol – otansúıgishtik jáne rýhanı-adamgershilik tárbıe taqyrybyna arnalǵan kóptegen jazbalardyń avtory. Búgingi tańda ıdeologıa salasynda qandaı problemalardyń bar ekenin de birshama biledi.
– Eń bastysy, sońǵy 30 jylda búkil postkeńestik keńistikte oryn alǵan ıdeologıalyq vakým máselesi, – deıdi ol. – Bul 1990 jyldary memlekettik jáne áskerı qurylymdardy ıdeologıasyzdandyrý prosesi bastalǵan kezde paıda boldy, nátıjesinde armıadaǵy ıdeologıalyq jumys pen tárbıeniń búkil júıesi joıyldy.
Onyń paıymynsha, toqyraýmen kúresý degen jeleýmen qaıta qurý is júzinde keńestik dáýirdi beıneleıtin barlyq nársege jáne eń aldymen sol jyldardaǵy ıdeologıaǵa qarsy kúreske aınaldy. Osy kúrestiń qyzǵan shaǵynda armıadaǵy áskerı qyzmetkerlerdi adamgershilik jáne áskerı tárbıeleý júıesi joıylyp, izim-qaıym joq boldy.
– Armıadaǵy saıası agenttikterdi joıýdyń qate ekenin tarıh rastady. Mysaly, Reseıde 2018 jyly RF Qarýly Kúshteriniń Bas saıası basqarmasy qaıta quryldy. Qazaq armıasyn qurý, qylmystyń kúrt ósýi, jappaı jańǵyrtý kezinde kóptegen máselelerge tap bolǵan bizdiń bılik sonaý 1993 jyly komandırlerdiń tárbıe jáne áleýmettik-quqyqtyq jumystar jónindegi orynbasarlary ınstıtýtyn qurdy. Biraq bul faktiniń ózi arnaıy joǵary oqý oryndarynda kásibı pedagogterdi qajetti daıyndyqsyz, oqytýsyz júzege asyrylǵandyqtan, oıdaǵydaı nátıje bere almady, – deıdi Dosaı Abraımov.
Al buqaralyq aqparat quraldarynda, telearnalarda bolyp jatqan keleńsiz jaıttar oń ózgeristerdiń logıkasyna qaraǵanda ıdeologıalyq dıversıaǵa uqsaıdy. Burynǵylardyń bári kelmeske ketken sıaqty, sonyń ishinde joldastyq, ózara kómek, járdem, janashyrlyq, ultaralyq kelisim, dostyq, syılastyq sıaqty halyqtyń mańyzdy rýhanı-adamgershilik qundylyqtary da kemı túskendeı. Adamdar óz tarıhynan, tipti ótken jyldardaǵy ómirlerinen uıalatyn syńaıly.
– Munyń bári rýhanı salaǵa orny tolmas zıan keltirdi. Tarıhty osylaısha jappaı joqqa shyǵarý, qorlaý rýhanı aǵa urpaqty syndyryp, eń soraqysy jastardyń jan dúnıesine ashýdyń, senimsizdiktiń, sınızmniń dánin septi. Ǵylym tilimen aıtqanda, jeke adamnyń jáne jalpy qoǵamnyń rýhanı dınamıkalyq stereotıpiniń ydyraýy baıqaldy. Qoǵamdyq sanadaǵy rýhanı qundylyqtardyń joǵalýynyń bul qubylysyn áleýmettanýshylar «qoǵam anomıasy» dep túsindiredi, al áleýmettik psıhologtar ony «sananyń frýstrasıasy» dep ataıdy. Mundaı oqıǵanyń bári áskerı salaǵa, eń aldymen ofıserlerdiń moraldyq-psıhologıalyq jaǵdaıyna qatty áser etti.
Paıda bolǵan bos oryn barlyq kórinisterde bılik pen paıdaǵa tabynýdyń, azǵyndyqtyń jáne rýhanılyqtyń jetispeýshiliginiń batystyq úlgilerimen toltyryldy. Teleekrandarda bılik pen ótirik kúltin nasıhattaıtyn sheteldik telehıkaıalar, olıgarhtardyń ádemi, baı ómiri týraly sújetter tolyp jatyr. Jas urpaqtyń kóz aldynda tabystyń sımvolyna aınalǵan qylmyskerler men baılar júr, – dep túsindirdi áskerı maman.
Qasym-Jomart Toqaev armıadaǵy zańdylyq pen tártipti saqtaýǵa erekshe mán berip, Qarýly Kúshter men basqa da kúsh qurylymdarynda temirdeı tártipti qamtamasyz etýdi tapsyrdy. Sol sebepten azamat pen patrıotızmniń negizgi rýhanı-adamgershilik qundylyqtaryn zańmen bekitip, memlekettik ıdeologıanyń aýqymy men ókilettikterin konstıtýsıalyq túrde bekitý qajet. Últra-demokrattardyń qysymymen Konstıtýsıanyń bastapqy jobasynda «Qazaqstanda birtutas ıdeologıa bolýy múmkin emes» degen sóz boldy. Kóptegen qazaqstandyqtar tıisti memlekettik ıdeologıasyz memlekettiń bolýy múmkin emestigin jaqtady. Nátıjesinde Negizgi Zańnyń túpkilikti nusqasyna engizilgen «Qazaqstanda ıdeologıalyq jáne saıası áralýandylyq tanylady» degen ymyraly sheshim qabyldandy.
Osyny eske salǵan Dosaı Abraımov jergilikti basshylar bul málimdemeni qate túsinip, ıdeologıalyq jumysty áskerde de júrgizý qajet emes dep eseptegenin jetkizdi. Sondyqtan jıyrma jyldan astam ýaqyt boıy memlekettik ıdeologıa máselesi erekshe talqylanbady nemese basa nazar salynbady buǵan.
– Ǵylymı turǵydan alǵanda, memlekettik ıdeologıa – egemen eldiń Konstıtýsıasynda, zańdarynda jáne saıasatynda óziniń tikeleı kórinisin tabatyn qoǵamdyq sananyń obektıvti túrde ómir súretin formasy. Osy ustanymdardan Qazaqstan Respýblıkasynyń memlekettik ıdeologıasy – egemendi memlekettiń ómirde beınelengen, soǵystardyń aldyn alýǵa, ulttyq jáne halyqaralyq qaýipsizdikti, turaqtylyq pen órkendeýdi qamtamasyz etýge baǵyttalǵan beıbitshilik súıgish baǵyty. Sondyqtan «Qazaqstanda ıdeologıalyq jáne saıası ártúrlilik tanylady» degen sózdi «onyń ishinde memlekettik ıdeologıanyń bolýy» degen sózdermen tolyqtyrýdy usynamyn, – deıdi zapastaǵy polkovnık.
Onyń sózine qaraǵanda, ıdeologıasyz memleket joq jáne bolýy da múmkin emes. Tipti bireý ıdeologıanyń keregi joq dese de, munyń ózi ıdeologıa! Sondyqtan ıdeologıaǵa degen kózqarasymyzdy jáne ıdeologıalyq jumysty júıeli ári saýatty uıymdastyrýǵa degen kózqarasymyzdy qaıta qaraý qajet. Áskerı saladaǵy ıdeologıalyq-tárbıe jumysynyń erejeleri «eshteńeni jiberip almaý úshin» prınsıpi boıynsha jazylǵan, ol óte jalpylama jáne naqty emes, kóp sózdilik pen túsiniksizdikten zardap shegedi. Mundaı erejelerge sáıkes, jumys isteý qıyn emes, oqý qıyn.
– Tıisti ıdeologıalyq qoldaý bolmaıynsha, kez kelgen bastamanyń, kez kelgen reformanyń tıimsiz bolatynyna búginde anyq kóz jetkizdik. Prezıdent óz Joldaýynda talap etken tarıh pen mádenıettiń, halyqtyń dańqty dástúrleriniń birtutas túsindirmesin naqty aıqyndaý kerek. Qazir bul salada tolyq túsinbeýshilik bar. Ofıserler arasynda da tarıh pen shynaıy qaharmandarǵa kózqaras birligi joq. Áskerde jalpy rýhanı-adamgershilik qundylyqtardy qalyptastyrý, erlik pen qaharmandyq degen ne ekenine túsindirý, ata-baba erlikterin maqtanysh etý – ıdeologıalyq jumys, – deıdi Dosaı Abraımov.
Ol ıdeıalyq-tárbıe jumystaryn uıymdastyrýda olardyń ómiri men qyzmetterinen mysaldar keltire otyryp, zamanymyzdyń qaharmandaryn anyqtaý, nasıhattaý jumystaryn keńeıtý qajettigin alǵa tartty. Al bizde mundaı mysaldar kóp. Biraq biz nege baıqamaımyz, eń bastysy, áskerı eńbek erlerin nege nasıhattamaımyz? Esesine, óte kúmándi moraldyq qundylyqtary bar, biraq myńdaǵan vırtýaldy jankúıerleri bar sahna jáne ınternet keıipkerleri jastardyń kýmırlerine aınaldy. Mundaı «puttardyń» jeńil qolymen kóptegen adamdar úshin qundylyqtar negizinen materıaldyq baılyq bolyp sanaldy. Rýhanı salany azǵyn popýlıserge qaldyrýǵa bolmaıdy.
– Áskerı saladaǵy bul jumystarǵa qatysty zertteýlerimiz Otan qorǵaýshy tulǵasynyń joǵary rýhanı-adamgershilik qasıetterin qalyptastyrýdyń ǵylymı júıesi joq ekenin kórsetti. Oryndaý úshin tıisti qysqasha jáne túsinikti normatıvtik qujattar joq. Ádistemelik ázirlemeler, tehnologıalar, test tapsyrmalary jetkiliksiz ekeni anyq. Ýnıversıtetter naqty pánderdi anyqtamaıdy jáne tıimdi jaǵdaılar joqtyń-qasy. Qurylymnyń ózi qısynsyz. Aldymen belgili bir rýhanı-adamgershilik qundylyqtardy qalyptastyrý sıaqty ıdeologıa bolýy kerek. Sodan keıin oqý prosesi solardyń negizinde qurylady. Sondyqtan mundaı qurylymdardy kerisinshe emes, ıdeologıalyq jáne tárbıe jumysynyń organdary dep ataý qısyndy», – deıdi áskerı bilimniń mamany.
Azamattyq saladaǵy jumys berýshi úshin adamnyń jan dúnıesinde ne bar, onyń ómirinde qandaı rýhanı-adamgershilik qundylyqtardy basty dep sanaıtyny, jumystan bos ýaqytynda nemen aınalysatyny nemese ne isteıtini mańyzdy emes. Al áskerı salada rýhanı-adamgershilik qasıetterge basymdyq beriledi. Bul qıyn bolǵanymen, qurmetti Otan qorǵaýshy mamandyǵynyń ereksheligi de osy.
Áskerı bilim berý salasyndaǵy eleýli nemquraılylyq sonymen birge bir kezderi etıka, estetıka, qarym-qatynas mádenıeti jáne minez-qulyq sabaqtarynyń oqý baǵdarlamalarynan joıylyp ketýimen túsindiriledi. Sonyń saldarynan namysqoılyq, ádepsizdik, dóreki sóıleý, qaramaǵyndaǵylarmen sóılesýdegi dórekilik, jemqorlyq sıaqty keleńsiz kórinister, ásirese sońǵy jyldary keń etek aldy. Tájirıbe kórsetkendeı, eger ujymda, qyzmette jáne úıde úlgili jáne mádenıetti tártip bolsa, menmendik, dórekilik ofıserler men komandırlerge jat bolsa, onda jeke quramnyń moraldyq rýhy men qyzmettik mindetiniń nátıjesi ólsheýsiz joǵary bolady.
– Sol sebepti ıdeologıalyq jumysty bárimizdi biriktire alatyn jáne biriktirýge tıis ıdeıalar negizinde keńinen óristetý máselesin sheshý qajet. Onyń ústine, Memleket basshysy talap etkendeı belsendi jumys isteýge tıispiz. Ár áskerı bólimge zamanaýı ǵylymı ázirlemeler, kórneki quraldar, oqýlyqtar qajet. Mádenıet, etıka, estetıka boıynsha arnaıy pánderdi engizý, oqytý baǵdarlamalaryn jetildirý kerek. Ofıser qoǵamda, ujymda ózin qalaı ustaý kerektigin úıretip, joǵary rýhanıat pen patrıottyq ıdeologıany qalyptastyryp, áskerı salaǵa engizý qajet.
Jalpy úndeýlerden, urandardan jáne tujyrymdardan joǵary rýhanı-adamgershilik qundylyqtardy qalyptastyrý men nasıhattaýdyń ǵylymı negizdelgen jáne tıimdi júıesine jáne quqyqtyq psıhologıalyq-pedagogıkalyq mehanızmin qurýǵa kóshetin ýaqyt jetti. Ideologıalyq jumystaǵy aıqyn máselelerdi oıdaǵydaı sheshkende ǵana biz naǵyz patrıottar men senimdi Otan qorǵaýshylaryn tárbıeleı alamyz, – dep túıindedi sózin Dosaı Abraımov.
Ashat QOISHYǴARAULY
