Kúni keshe Bilim mınıstri Saǵadıev elimizde oryssha oqıtyn, qazaqsha bilmeıtin 500 myń bala bar dedi. 17 mln. halqy bar Qazaqstan úshin bul kóp. Tym kóp. Bul tek bala sany. Qazaqsha sóılemeıtin úlkender qanshama? Muny bile otyra «Úshtildilik» baǵdarlamasyn qolǵa alǵan bıliktiń bastamasyna saıasattanýshy Rasul Jumaly kaz.365info.kz saıtyna tómendegideı pikir bildirdi.

– Menińshe, bul baryp turǵan rýhanı genosıd. Úshtildilik degenimiz — syrtqy kórinisi, syrtqy pishini ǵana. Ánsheıin kóz aldaý. Shyn máninde bılik úshtildilikti jeleý ete otyryp, qazaq tiliniń qazirgi onsyz da aıanyshty jaǵdaıyna, bolashaǵyna balta shappaq. Bul beker sóz emes, joǵarydan jasalǵan naqty jospar.

Úshtildilik – bul búgingi qazaq mektepterin jáne osy qazaqtildi mektepterde oqıtyn urpaqty týǵan tilinen aıyrý.

Osy arqyly bılik qazaq tilin «memlekettik til» degen mártebesinen aıyrýdy, deńgeıinen túsirip tastaýdy kózdeýde.

Qazaq mektepteriniń ishinde qazaq tilin tek qana qazaq ádebıetimen shekteýiniń ózi nege turady? Osy arqyly qazirgi júıe orys tili men aǵylshyn tiliniń kedergisiz damýyna jol ashpaq.

– Munyń arty nege alyp keledi?

– Nege alyp keletini, qazirdiń ózinde belgili ǵoı. Bılik qazaq tiliniń tynysyn taryltyp, ony fólklordyń nemese aýyzeki qarym-qatynastyń quralyna retinde ǵana shektep qoımaq. Osy arqyly memlekettik tildi ǵylymnyń, tarıhtyń, tehnologıalardyń tilinen tyqsyryp shyǵarmaq. Tildiń jaǵdaıy onsyz da ońyp turǵan joq, muny bılik jaqsy bilip otyr. Sebebi, munyń bárin jasap otyrǵan ózi. Onsyzda «shalajansar» qazaq tili júıeniń kelesi soqqysyn kótere almaýy múmkin.

– Bálkim, bılik bulaı oılamaıtyn shyǵar?

– Múmkin. Bálkim, muny meńzemeıtin shyǵar. «Rýhanı genosıd uıymdastyramyz» degen oıy joq shyǵar. Biraq, bul saıasat shyn máninde iske asyp, qazaq tili tek bir-eki pánmen shektelesin bolsa, endeshe qazaq mektepteriniń sharýasy bitti degen sóz.

Bulaı bolsa – memlekettik til degen uǵym, memlekettik til týraly túsinik jáne eń bastysy qazaq mektebi degen ataý múlde joǵalady.

Úshtildilikti nasıhattap otyrǵan qazirgi júıeniń kózdegeni osy – qazaq mektepteriniń kózin qurtý…

– Biraq, Bilim mınıstrligi «biz álemdik kóshke, álemdik tájirıbege ilesý kerekpiz» deıdi ǵoı?

– Anyǵynda, biz álemdik tájirıbege úzildi-kesildi qarsy keletin áreket jasaýdamyz. Álemde 200-ge tarta memleket bar. Birde-bireýinde ekitildilik, úshtildilik, tórttildilik degen saıasat atymen joq. Mundaı saıasat júrgizilmeıdi. Kerisinshe, olardyń alǵa tartatyny: «óziń turatyn eldiń memlekettik tilin bilý». Bul úrdis memlekettiń, qoǵamnyń barlyq satylarynda júredi. Naqtylap aıtsam, onyń bastamasy – balabaqsha men mektepten bastalady.

Sheteldiń kóptegen elderinde orta mekteptiń tek 7-shi synybynan bastap shet tilderi engiziledi. Nege óıtedi? Munyń sebebin ǵalymdar, fızıologtar áldeqashan anyqtap qoıǵan. «Balanyń tili 12 jasyna deıin qaı tilde shyǵatyn bolsa, sol tilde sóılep ótedi». Al bizde qalaı? Bylyq, botqa…

– Bılik úshtildilikti qalaı iske asyrmaq sonda?

– Asyǵys-úsigis… Bilim mınıstrliginiń sońǵy qabyldaǵan sheshiminen habardarsyz ba? «Qazaqstandaǵy barlyq muǵalimdi tıisti tildik kýrstardan ótkizý». Mınıstrlik muny 3-4 aıdyń ishinde ótkizip tastamaqshy. Mıǵa qonymdy ma?

Ózderi 20-25 jyl boıy qazaq tilin úırene almaı júrip, muǵalimderge naqty pánder boıynsha, termınologıamen, aınalasy 4 aıdyń ishinde aǵylshyn tilin úıretip tastamaq. Taǵy da urda jyq saıasat. Naýqanshyldyq. Aınalyp kelgenda, budan taǵy da sol qazaq tili zıan shegedi.

Aǵylshyn tilinde bıologıadan, anatomıadan sabaq berý múlde iske aspaıtyn dúnıe. Bul qazirdiń ózinde belgili. Bizde muny alyp ketetin júıe de, tártip te, múmkindik te joq.

– Sonymen úshtildilik bizdi nege alyp keletin boldy?

– Eshteńege. Bılik «úsh tildi qatar úıretemin» dep júrip, anyǵynda úsheýin de jetkilikti deńgeıde bilmeıtin dúbara urpaqty tárbıelep shyǵady. Ol urpaq meniń balam, sizdiń nemereńiz bolýy múmkin…

Sosyn úshtildilikti engizý, engizbeý – ulttyq, memlekettik másele. Halyqtyń ústinen tájirıbe jasaýǵa jekelegen sheneýnikterdiń eshbir qaqysy joq. Memlekettik deńgeıdegi eń ózekti máselelerdi bılik jeke dara sheshpeı, halyqpen birge aqyldasýy kerek. Sebebi, árbirimizdiń balamyz, nemerelerimiz mektepke barady. Úshtildilikke qazaq qana emes, bizdiń elimizde ómir súretin basqa ult ókilderi de qarsy.

Biraq, bizdi tyńdaı ma eken? Ózderi qazaqsha bilmegennen keıin, ózderiniń balalary qazaq tilinen jurdaı bolǵasyn bıliktiń túgi ketpeıdi. Úshtildiliktiń olarǵa nemese olardyń balalaryna qatysy joq, óıtkeni.