– Nurtóre aǵa, qazaq jýrnalısıkasy ulttyq múddeni bárinen joǵary qoıatynyn bilemiz. Bárimiz el birligine tilekshimiz ǵoı. Sizdiń oıyńyzsha qazaqtildi jýrnalısıkasy taǵy qandaı taqyryptardy kóterýi kerek dep oılaısyz?
– Qazaqtildi baspasóz qashan da janashyr sózdi aıtyp keledi. Biz Táýelsizdikti, Qazaq elin, memlekettilik pen memlekettik tildi, ulttyq salt-dástúrdi kózdiń qarashyǵynan beter qorǵap kelemiz. Ulttyq múdde qashan da bárinen joǵary turýy kerek. Osy oraıda qazaq jýrnalısıkasynyń ıyǵyna artylatyn júk te az emes. Qazaq jýrnalıseri ulttyq jáne memlekettik qaýipsizdik máselelerin udaıy nazarynda ustap otyrýǵa tıis. Qorǵanys salasyndaǵy qaýqarymyz qandaı? Qazaqqa qandaı qaýip-qater bar? Qaıtkende onyń aldyn alamyz? Elimizde qabyldanǵan zańdardyń ozyq jaǵy qaısy, tozyq jaǵy qaısy? Ekonomıkalyq reformalardyń ultymyzǵa berer utymdy tustary qandaı? Ártúrli odaq, keńes, qurylymdardyń elge paıdasy qanshalyqty? Halqymyzdyń áleýmettik jaǵdaıyn qalaı jaqsartýǵa bolady? Bilim men densaýlyq salalarynda qazaqtyń qaǵajý kóre beretini nelikten? Menińshe, osy taqyryptar kún tártibinen túspeýi kerek.
– Sońǵy ýaqyttary mýltımedıalyq jýrnalısıka, ıaǵnı, ınternet jýrnalısıka qarqyndy damydy. Onyń alǵashqy ekpinimen biraz basylymdardyń jabylyp qalǵanyn da bilemiz. Qazir sol ınternet jýrnalısıkanyń ekpini báseńsigendeı. Japatarmaǵaı ashylǵan saıttardyń bári sol baıaǵy gazetke shyqqan materıaldardy kóshirip basýda. Sonda qazaqtildi jýrnalıser zamanaýı tehnologıalyq jetistikke daıyn bolmaǵany ma?
«Saıttardyń kóptep ashylýy dástúrli jýrnalısıkany yǵystyrady, endigi tańda qaǵaz túrindegi basylymdardyń kúni bitti» degen ýájdi ártúrli deńgeıdegi sheneýnikterdiń aýzynan estip júrmiz. Qazir saıttardyń deni gazetterde jaryq kórgen maqalalardy kóshirip basýmen aınalysyp otyrǵany ras. Sol tárizdi keıbir gazetter ınternet basylymdardaǵy jarıalanymdardy jarıalaýdan aryǵa barmaı otyr.
– «Saıttardyń kóptep ashylýy dástúrli jýrnalısıkany yǵystyrady, endigi tańda qaǵaz túrindegi basylymdardyń kúni bitti» degen ýájdi ártúrli deńgeıdegi sheneýnikterdiń aýzynan estip júrmiz. Ózińiz aıtyp otyrǵandaı, saıttardyń deni gazetterde jaryq kórgen maqalalardy kóshirip basýmen aınalysyp otyrǵany ras. Sol tárizdi keıbir gazetter ınternet basylymdardaǵy jarıalanymdardy jarıalaýdan aryǵa barmaı otyr. Buǵan qarap qazaqtildi jýrnalıser zamanaýı tehnologıalyq jetistikterge daıyn bolmaı shyqty degen pikir túıindeýdiń reti bolmas. Álemde tehnologıalyq jaǵynan ozyp ketken Japonıa, Ońtústik Koreıa sıaqty memleketterde gazet pen onyń ınternettik nusqasy qatar ómir súrip jatyr. Gazetter jabylyp qalsa, aldymen osy elderde jabylar edi... Bul elderdiń basty artyqshylyǵy – oqý mádenıetiniń qalyptasqandyǵynda. Máselen, Japonıada «Ioýmýrı» gazeti tańerteń jáne keshke mıllıondaǵan taralymmen jaryq kóredi. Metroda, qoǵamdyq kóliktiń basqa da túrlerinde japatarmaǵaı gazet oqyp otyrǵan adamdardy kórý tańsyq emes. Qustyń qos qanaty sekildi dástúrli basylymdar men jańamedıa naryǵy bir-birimen qanattasa damyp keledi. Bizde de solaı bolý kerek. Bul jerde másele – talǵam men tańdaýǵa tireledi. Sizge qaısysy yńǵaıly, gazet pe, saıt pa? Tańdaý azamattardyń erkinde. Qazaqtildi ınternet rýsýrs áli de kúsh alýy tıis dep esepteımin. Mynaý ózimizge kórshiles Reseıdiń bul máselede bizden áldeqaıda ozyq ketkenin kórýge bolady. Ómirdiń bar salasy jańamedıa naryǵynda bar. Bizde ınternettik nusqanyń qoly da, joly da jetpeı jatqan salalar bar. Olardyń esesin toltyrý – birinshi kezekte memlekettik tildiń mártebesin kóteretin sharalar. Qazaq tili qaı salaǵa bolsyn jaramdy. Tildiń tartymdylyǵyn qalyptastyrý – basty nazarda bolý kerek. Bıyl Jeńistiń 70 jyldyǵyna baılanysty «Qaharman» saıty ashyldy. Kóptegen aqparat qamtylǵan. Osyndaı salalyq ınternet basylymdardyń kóbeıgeninen qorqýdyń qajeti shamaly. Sondyqtan áli de bizge qaı tarapta bolsyn jumys tabylady.
Telearna – ultty tárbıeleýdiń quraly. Biz osy quraldyń pármenin joǵaltyp aldyq. Qazirgi tańdaǵy qaptaǵan úndi, túrik, koreı serıaldary qazaqqa eshteńe bermeıdi. Úndi serıaldarynyń kóbeıýiniń ar jaǵynda ne isterin bilmeı otyrǵan qazaq jastarynyń krıshnaızmge kirip ketý qaýpi tur.
– Búginde telearnalardy shoý-baǵdarlamalar basyp qaldy? Jýrnalısıkada eńbek etip kele jatqanyńyzǵa 35-40 jyl boldy. Qazaqy kórermen men oqyrmannyń talǵamy shynymen de shoý deńgeıine tómendep ketti me? Joq, álde bul máselege basqa da áleýmettik jaǵdaıattar sebepshi boldy ma?
– Telearnalardaǵy shoý sıpatty baǵdarlamalar adamdy oılandyrmaý úshin jasalyp jatqan nárse me dep oılaımyn. Qazaq kórermenderi men oqyrmandarynyń talǵamy tómendep ketken joq. Tómendetýge umtylatyn kúshter bar. Kezinde «Qazaqstan» arnasyn Ǵalym Doskenov basqaryp turdy. Sol kezde qandaı tamasha habarlar dúnıege keldi. Telearna – ultty tárbıeleýdiń quraly. Biz osy quraldyń pármenin joǵaltyp aldyq. Qazirgi tańdaǵy qaptaǵan úndi, túrik, koreı serıaldary qazaqqa eshteńe bermeıdi. Úndi serıaldarynyń kóbeıýiniń ar jaǵynda ne isterin bilmeı otyrǵan qazaq jastarynyń krıshnaızmge kirip ketý qaýpi tur. Shoý-baǵdarlamalar reıtıńti kóterý úshin jasalady. Al sol reıtıńti túzetin, jasaıtyndar kimder? Bul yńǵaıda qazaq kórermenderiniń tanym, talǵamy qaperge alynyp otyrǵan joq. Máselen, elimizde «Mádenıet» arnasy ashylǵanda men «Órkenıet» degen baǵdarlamany júrgizdim. 100-ge tarta habar túsirdik. Sonyń qaı-qaısysynda bolsyn qazaqtyń negizgi máselelerin kóterdik. Keıin «Mádenıetti» «Habarǵa» qosty. «Túsiretin kran joq» degen jeleýmen álgi habarymyzdyń qarasy batty. El áli kúnge deıin sol habardy izdeıdi. Men bul arada keremet telejúrgizýshi boldym, nemese telearnada taý qoparyp tastadym dep aıta almaımyn. Alaıda, qazaqqa kerek habarlar «reıtıńi tómen» degen syltaýmen efırden alynyp tastalady. Ulttyń sózin sóılegen habarlardyń ǵumyry uzaq bolmaıdy. Munyń astarynda qazaqty oılantpaý, «Nege?», «Nege bulaı?» degen saýaldardy qoıǵyzbaý pıǵyly jatqan joq dep aıta almaımyn. Biryńǵaı shoý arqyly biz ultymyzdy tárbıeleı almaımyz. Shoýdyń arty qashan da shýǵa ulaspaı turmaıdy...
– Nureke aıtyńyzshy, táýelsizdik jyldary qazaq jýrnalısıkasy qandaı jetistikke jetti?
– Táýelsizdik bizge kóp nárse berdi. Erkindik, eldik, memlekettilik degen uǵymdar aldyńǵy lekke shyqty. Memleket óz tarapynan ulttyq baspasózge únemi qoldaý kórsetip keledi. Ulttyq basylymdardy qoldaý men qorǵaý isinde elimizdiń alǵashqy aqparat mınıstri Altynbek Sársenbaevtyń azamattyq pozısıasyn atap ótý kerek. «Memlekettik tapsyrys» degendi de oılap tapqan Altynbek bolatyn. Sol arqyly naryqtyq reformalardyń qıyn sátterinde ulttyq baspasóz jabylýdan aman qaldy. Sol tusta qanshama jańa gazetter men jýrnaldar paıda boldy. «Ana tili» gazetiniń taralymy talaılardyń túsine de kirmeıtin deńgeıge jetti. «Jas Alash» gazeti tap sol Altynbek Sársenbaıulynyń basshylyǵy tusynda gúrildep turdy. Sóz bostandyǵy da bar edi. Kele-kele baspasóz salasyndaǵy zańnamalar qataıtyldy. Sheńber taryldy... Áıtse de qazaq jýrnalısıkasy Táýelsizdik jyldary mazmun jaǵynan da, mánisi jaǵynan da ósý, órkendeý baǵytynda bolǵanyn aıtýymyz kerek. Jýrnalıserdiń qoǵamdyq mártebesi bıiktedi. Jyl saıyn Prezıdenttik syılyq belgilendi. Qazaqstan Jýrnalıser Odaǵynyń, Qazaqstan Jýrnalıser Akademıasynyń arnaýly syılyqtary, odan qaldy oblystyq, óńirlik deńgeıde belgilengen qanshama syılyq bar! Sonyń bári qoǵamnyń BAQ-pen sanasatyndyǵyn kórsetedi. Jetistikti bizden eshkim tartyp almaıdy. Zaman yńǵaıyna qaraı ulttyq baspasóz bir ornynda turyp qalmaýy kerek.
– Siz elimizdiń mańdaıyna basqan iri gazetterdi tizgindep, basqardyńyz. Qazir «Aıqyn» gazetin basqaryp otyrsyz? Jýrnalısıkadaǵy jumys tájirıbeńiz barysynda tilge qatysty alalaýshylyq másele aldyńyzda shyqty ma? (Jarnama, jalaqy máselesi, mańyzdy saıası maqalalardy basý barysynda).
– Tilge qatysty alalaýshylyq degendi kóp kezdestirgen joqpyn. Kezinde «Aq jol Qazaqstan» gazetin shyǵararda sonymen «Epoha» gazetiniń shtat kestesinde edáýir aıyrmashylyqtyń bar ekenin kórip, basylym qojaıyndaryna «Eger qazaqtildi basylym qyzmetkerleri 1 sent kem jalaqy alatyn bolsa, bul jerde jumys istemeımin» degen talap qoıǵanmyn. Bizdiń qazaq jýrnalıseri kóp jaǵdaıǵa kóngish. Oryndy talap qoıa bilmeıdi. Sonyń saldarynan opyq jeıtin tustary da bar. Tutas alǵanda tilge baılanysty qandaı da bir alalaýshylyq bolǵan emes.
– Siz jýrnalısıkada teńdessiz is-tájirıbe jınaǵan mamansyz? Bolashaqta orasan zor is-tájirıbeńizdi bıznespen baılanystyrǵyńyz kelmeı me?
– Qazaq jýrnalısıkasynda júrgenimizge 40 jylǵa jaqyndady. Birshama tájirıbemiz de bar shyǵar. Oraıy kelgende aımaqtarǵa shyǵyp, «Sheberlik synybynan» dárister oqımyn. Qazirgi tańda bıznespen aınalysýǵa keshigip qaldyq. Bizdiki – kásibı tirlik. Quryltaıshyǵa qandaı gazet kerek: óli gazet bolsa – óli gazet, tiri gazet bolsa – tiri gazet shyǵaryp bere alamyn. Qoldan keletini sol ǵana.
– Nureke, siz Keńes zamanynda Pavlodardyń oblystyq gazetinde jumys istep, sol kezdegi jýrnalısıkanyń barlyq baspaldaǵynan óttińiz? Sońǵy ýaqyttary respýblıkalyq basylymdardan góri oblystyq, qalalyq basylymdar kúsh ala bastaǵany baıqalady? Buǵan qandaı jaıttar áser etýi múmkin?
Jýrnalısıka fakúltetterin bitirip jatqan jas jýrnalıserdiń arasynda gazet qyzmetkeri bolýǵa degen qulshynys joqtyń qasy. Jastardyń bári telearnaǵa baryp, birden «juldyz» bolǵysy keledi. Bul jýrnalısıkany jaılap alǵan qoǵamdyq dert bolyp otyr. «Jýrnalısıkanyń balalyq aýrýynan» aıyǵar kún de alys emes shyǵar dep oılaımyn.
– Pavlodar oblystyq «Qyzyl tý» gazetinde jeti jylǵa jýyq jumys istedim. Qazir bul gazet – «Saryarqa samaly» dep atalady. Men úshin úlken mektep boldy. Sondaǵy maǵan aqylshy ustaz bolǵan Aıtjan Bádelhanov, Tóleýbek Qońyrov, Qajymurat Smaǵulov, Muhametjan Dáýrenbekov sekildi aǵalaryma ushan-teńiz qaryzdarmyn. Tóleýbek aǵamnan basqalary baqılyq bolyp ketti. Qazir aımaqtyq basylymdar jaqsy damyp keledi. Ár óńirde sapaly shyǵyp jatqan basylymdar barshylyq. Bul Astananyń damýymen birge barlyq oblys ortalyqtarynyń damyǵany sıaqty nárse ǵoı. Onyń ústine qazir ınternettik keńistik gazetterdiń respýblıkalyq nemese aımaqtyq bolyp bólinýin boldyrmaýǵa qarady. Jergilikti basylymdardyń jedeǵabyl damýyn jaqsylyqqa balaımyn. Biraq qaı jerde bolsyn jaqsy, bilikti, saýatty kadrǵa degen zárýlik baıqalady. Jýrnalısıka fakúltetterin bitirip jatqan jas jýrnalıserdiń arasynda gazet qyzmetkeri bolýǵa degen qulshynys joqtyń qasy. Jastardyń bári telearnaǵa baryp, birden «juldyz» bolǵysy keledi. Bul jýrnalısıkany jaılap alǵan qoǵamdyq dert bolyp otyr. «Jýrnalısıkanyń balalyq aýrýynan» aıyǵar kún de alys emes shyǵar dep oılaımyn.
– Sońǵy jyldary birqatar respýblıkalyq basylymdarda ońtaılandyrý jumystary qolǵa alynyp, iri medıaholdıngterdiń qanatynyń astyna ótti. Maman retinde aıtyńyzshy, bul is-tájirıbe ózin aqtady ma?
– Basylymdardyń iri medıaholdıngterge biriktirilýiniń jaqsy jaǵy da bar, jaman jaǵy da bar. Jaqsy jaǵy resýrstar bir jerge shoǵyrlandyrylady. Eńbekaqy, qalamaqy tóleý máseleleri birshama jolǵa qoıylǵan. Gazetterdi basý jáne taratý isi de ońtaılandyrylǵan. Alaıda, taqyryptyq, shyǵarmashylyq turǵydan alǵanda birshama shekteýlerdiń bary da anyq. Jaqynda ǵana Shymkent qalasynda «100 naqty qadam: aqparattyq qamtý jáne ilgeriletý» degen aımaqtyq jýrnalıser forýmy ótti. Sonda 2020 jylǵa qaraı Qazaqstanda shyǵatyn barlyq aýdandyq, qalalyq jáne oblystyq gazetterdiń orys tilindegi nusqalaryn memlekettik tilde shyǵatyn basylymdardyń janynan shyǵarý týraly usynys jasadym. Bul tarapqa ózge tilde shyǵatyn basylymdardy da qosý qajet. Máselen, oblystyq «Ońtústik Qazaqstan» gazetiniń qosymshasy etip, orys tilindegi «Iýjnyı Kazahstan» jáne ózbek tilindegi «Janýbıı Qazoqıstan» gazetterin shyǵarǵannan utpasaq, utylmaımyz. Kezinde Nıkıta Hrýshevtyń tyńaıǵan jerlerdi ıgerýdi jeleý etip, atalǵan basylymdardyń oryssha nusqalaryn shyǵartqan. Sondaǵy oıy – Sovet halqy bir tilde sóıleıtin bolady degen syltaý edi. Sol sebepten taza qazaq aýdandarynda oryssha gazetterdi shyǵarýdy arnaıy hattar jazdyrtyp, qoldan uıymdastyrǵan. Endi biz Máńgilik el bolamyz dep otyrmyz. Memleket basshysy Nursultan Nazarbaev «Qazaqstannyń bolashaǵy – qazaq tilinde» degen ataly sóz aıtty. Demek, memlekettik tildegi basylymdarǵa basymdyq beretin kez jetti.
– Mereke qarsańynda áriptesterińizge qandaı tilek arnaısyz?
– Tól merekemiz qutty bolsyn! Jýrnalıser statısıka derekteri boıynsha eń qaterli mamandyq ıeleri sanalady. Bul salada kúndiz-túni el ıgiligi úshin qyzmet etip júrgen jandardyń júıkesi men júregine kóp kúsh túsedi. Basymyz aman, baýyrymyz bútin bolsyn degen tilekten basqa ne aıtamyn?!.
Suhbattasqan Nurlan Jumahan.
