Qazaqstanda sońǵy bir-eki jylda ultaralyq qatynastarǵa qatysty qoǵamdyq pikir alańy birshama báseńsigendeı. Áleýmettik jelilerde buryn jıi kóteriletin til máselesi, etnosaralyq shıelenister syndy taqyryptar qazirgi tańda kóp qozǵalmaıdy. Qoǵam tynyshtalǵandaı áser qaldyrady. Bul – naǵyz turaqtylyq pa, álde ýaqytsha úzilis pe?

Saıasattanýshy Zamıra Qarajanovanyń paıymdaýynsha, elimizdegi etnosaralyq turaqtylyq – kezdeısoq jetistik emes. Sońǵy jyldary Qazaqstanda ultaralyq qatynastarǵa qatysty aýqymdy qaqtyǵystar tirkelmegen. Bul, bir jaǵynan, memleket júrgizip otyrǵan baısaldy saıasattyń, ekinshi jaǵynan – qoǵamda qalyptasqan kelisim mádenıetiniń naqty da aıshyqty nátıjesi.

Mamannyń aıtýynsha, elimiz 2022 jylǵy Qańtar oqıǵasy, sonymen qatar Reseıdegi mobılızasıadan keıin kelgen azamattardyń legi sıaqty syn-qaterlerdi bastan ótkerdi. Biraq bul oqıǵalar qoǵamda ultaralyq kıkiljińniń kúsheıýine alyp kelmedi. Bul – turaqtylyqtyń mańyzdy belgisi.

Alaıda Qarajanova ultaralyq qatynastarda másele múldem joq dep aıtýǵa bolmaıtynyn alǵa tartady. Qandaı da bir elde bolsyn etnosaralyq qarama-qaıshylyqtar bolýy zańdy qubylys. Qazaqstanda bul qaıshylyqtar kóbine aýyldyq jerlerde baıqalady. Ásirese, etnostar tyǵyz qonystanǵan, kóp jyldar boıy mıgrasıa áserine ushyramaǵan aımaqtarda ózara yqpaldastyq deńgeıi tómen bolyp jatady.

Mundaı jerlerde turǵyndar arasynda ózara senimsizdik, jatsyný, tipti etnostyq negizdegi stereotıpter de qalyptasýy múmkin. Zamıra Qarajanovanyń aıtýynsha, turmystyq deńgeıdegi kıkiljińderdiń ózi etnosaralyq sıpat alyp ketse, onyń sońy qaýipti áleýmettik jarylysqa ulasýy yqtımal. Sondyqtan qoǵamda «púlsti ustap otyrý» mańyzdy.

«Al qalalyq jerlerde ultaralyq qatynas sıpaty ózgeshe. Munda mıgrasıalyq aǵyn joǵary bolǵandyqtan, etnostar bir-birimen tyǵyz baılanysta ómir súredi. Biraq bul da keı jaǵdaıda shıeleniske sebep bolýy múmkin. Mysaly, «til patrúlderi» dep atalǵan rezonansty oqıǵalar – ýrbanızasıalanǵan qoǵamda da belgili bir deńgeıde ultshyldyq pen radıkaldyq kózqarastardyń bar ekenin kórsetti», - dep túsindirdi saıasattanýshy.

Sarapshynyń pikirinshe, mundaı shetin áreketter negizinen margınaldy tulǵalardyń bastamasymen júzege asady. Biraq qoǵam tarapynan olarǵa degen qarsylyqtyń bolýy – azamattyq sana-sezimniń joǵarylaǵanyn bildiredi. Kópshilik ondaı áreketterdi synǵa alyp, mundaı radıkalızmge jol berýge bolmaıtynyn anyq kórsetti.

Til máselesi – etnosaralyq qatynastardaǵy eń ózekti taqyryptardyń biri. Z.Qarajanova bul rette resmı qujattarda da birqatar olqylyqtardyń moıyndalǵanyn atap ótedi.

«2020–2025 jyldarǵa arnalǵan memlekettik til saıasaty baǵdarlamasynda túrkitildi jáne orystildi azamattar arasyndaǵy qazaq tilin meńgerý deńgeıiniń alshaqtyǵy ashyq jazylǵan. Sonymen qatar, óńirler arasyndaǵy aıyrmashylyq ta orasan: ońtústikte qazaq tilin meńgerý 70 paıyzdan assa, soltústikte bul kórsetkish 10 paıyzdyń tóńireginde ǵana. Mundaı teńsizdik memlekettik tildi ortaq qarym-qatynas quraly retinde qoldanýǵa kedergi keltiredi. Onyń ústine, memlekettik mekemelerde de qazaq tili áli tolyqqandy qyzmet atqarmaı otyr. Kóptegen resmı qujattar aldymen orys tilinde daıyndalyp, keıin qazaqshaǵa aýdarylady», - deıdi ol.

Qarajanova bul jaǵdaıdy memlekettik tildiń óz mártebesine saı qoldanylmaı otyrǵanynyń naqty kórinisi retinde baǵalaıdy. Sonymen qatar, zańnamalarda azamattardyń memlekettik tildi meńgerýi tıis ekeni kórsetilgenimen, bul talapty durys túsindirý qajet. Onyń aıtýynsha, bul mindet – memleket tarapynan qajetti jaǵdaı jasaý arqyly júzege asýy kerek. Qoǵamda qazaq tilin úırenýge degen túsinistik bar, biraq naqty nátıjelerge jetý úshin júıeli jumys atqarylǵany abzal.

Zamıra Qarajanova ultaralyq turaqtylyqty saqtaýda qoǵamnyń rólimen qatar, bıliktiń de ustanymyn nazardan tys qaldyrmaıdy. Onyń aıtýynsha, qazirgi bılik ótken kezeńderden beri qalyptasqan etnosaralyq kelisimdi mura etip alǵan. Biraq keıbir salalarda ózgerister de boldy. Mysaly, Qasym-Jomart Toqaev Prezıdent retinde Assambleıa jumysyna jańa baǵyttar engizdi. Onyń ishinde etnosaralyq medıasıany damytý men janjaldardyń aldyn alý da bar.

2022 jyly úkimet janynan Memlekettik til saıasatyn júzege asyrý jónindegi arnaıy komısıa quryldy. Bul organ tek álipbıdi latynǵa kóshirýmen ǵana emes, sonymen qatar qazaq tilin júıeli damytý, qoldaný aıasyn keńeıtý jáne til saıasatyn úılestirý máselelerimen de aınalysady.

Qarajanovanyń pikirinshe, Qazaqstan ultaralyq qatynastar salasyndaǵy burynǵy úlgisin saqtaı otyryp, onyń tıimdiligin arttyrý baǵytyna den qoıǵan. Bul – durys qadam. Sebebi túbegeıli ózgeristerge barýdyń qajettiligi joq. Demografıalyq ahýal, mıgrasıalyq baǵyttar, ulttyq sana men mentalıtet sıaqty negizgi faktorlar ózgerissiz qalyp otyr.

Eń bastysy – senim atmosferasyn saqtaý. Etnosaralyq qatynas qoǵamdy biriktiretin kúshke aınalýy kerek. Qazaqstandyqtardyń bárin bir taǵdyrǵa toǵystyrǵan tarıhı qaýymdastyq – osy eldiń eń úlken jetistigi.