***
Ýaıet óziniń shyǵarmashylyq saparyna akvarel boıaýymen shyqqan kisi. (Sýretshi otbasynda dúnıege kelgen Endrú Ýaıetti bireýler «oqymaǵan sýretshi» degenin qulaǵymyz shalǵany bar. Beker. Jıyrma jasynda jasaǵan tuńǵysh jeke kórmesinde onyń akvarelmen jazǵan kartınalaryn bir kúnde jurt túk qaltyrmaı satyp áketpep pe edi? Ol onsyz da «oqyp týǵan kisi» edi ǵoı. Boıynda ákesi, ataqty ıllústrator Núell Konvers Ýaıettiń qany aǵyp jatqan, Jaratqan Ie taǵdyryn shyn sýretshi qylyp jazyp qoıǵan Endrúge oqý ne kerek?) Keıin, tempera deıtin untaq, jumyrtqanyń sary ýyzyn aralastyryp baryp jazylatyn boıaýdy qalap aldy da, barlyq kartınalaryn sonymen jazyp shyqty. Óıtkeni, báseń de biryńǵaı, baıaý úndestikte jazylatyn búkil kartınalarynyń jan dúnıesin kórermenge tempera ǵana jetkize alatyn edi. Sýretshiniń dańǵazany sýqany súımeıtin buıyǵy minezi tek temperamen ǵana úılesim tapty.
Gollıvýd, Manhetten tárizdi shýdan-dýdan qulaq tunǵan qalalardan jyraqta, aýyzǵa túse bermeıtin Men shtatynyń shet, qıandaǵy bir Kýshıng aımaǵynda, qonys tepken Ýaıet sýretshi ómiri birtoǵalyqpen erekshe.Ýaıet anaý jıhangez áriptesi, sýretshi Rokýel Kentteı emes, naǵyz úı kúshiktiń ózi bolatyn. Ómir baqı týyp ósken Chedds-Ford pen jazda baryp jaılaý qylatyn Kýshıng arasyn shıyrlap qana ómir keshti. «Meniń bir jaqqa tabanym tartpaıdy-eı qudyret. Saparlap ketsem-aq, basyma áldebir aqyl qosaqtala ketip, kórgenim kóbeıip ketetindeı. Mundaǵy ýyzdaı uıyp, tylsym-tynyshtyqta jatqan montany qalpymnan aıyrylyp, sýret salýǵa degen tuıyq ta tunyq paıymymdy laılap, ańǵyrt bolmystan aıyrylyp qalardaı qorqamyn» – deıdi eken kúndeligine.
Ol kóktem men jazdan góri kúzbenen qysty súıetin. Kúz bolǵanda da jemisi jınalyp qazan bolyp ketken, jarqylsyz, jadaý kúzdi súıdi. Qańqa súıegi adyraıyp turǵan qysty, onyń áldebir nárseni jasyryp, tereńine búgip qalǵan jan syryna beıili ketti.
Týǵan jerin, qonysyn, ony meken etken qarapaıym adamdar turmysyn tynbaı jazsa – kartınalarynda ólimmen ómir syrlasyp, kóńildiń pernesin jaılap bir basyp, kórgen kisiniń jaıbaraqat qalpyn sap tıyp, keýdesin áldebir muńmen shyrmap, tutqyndap alady. Kisini oqys aıanysh emes, syzdap, shanshı, aýyra soǵatyn Abaı júrekteı bir hal meńdeıdi. Endrú Ýaıettiń keıipkerleri de Oralhan Bókeıdiń keıipkeleri sekildi, japadan jalǵyz. Anabir aspannan qus qaýyrsyny jaýyp turǵan jalǵyz úıli peızajy, álgibir qos tizesin qushaqtap oıǵa batyp otyrǵan, túlki tymaqty balaqaı – qazaq jazýshysynyń «Qar qyzy», «Muztaý», «Jylymyq» shyǵarmalarymen úndesip, úılese ketetindeı. Oral-hannyń keıipkerleri de qıyr, shalǵaı, Altaıdyń adam aıaǵy sırek túsetin áldebir bókterinde ǵumyr keshýshi edi ǵoı.
«Syrt kórinis – tanym men túısiktiń ishki mazmuny» deıtin támsil Ýaıet shyǵarmalaryna qarap jáne bir qaıtalansa kerek. Kókeı kózimen qarap, ishki túısigine ǵana senip, kóz aldyna elestete alatyndyǵymen (óleńderinde álemniń tutastyǵyn jyrlaıtyn aqyn Ýıtmenniń sońyn ala berip), kókiregi kóregen sýretshi Ýaıet Amerıka mádenıetin taǵy bir bıikke kóterip shyqty. Óıtkeni, onyń keıipkerlerinde amerıkalyqtyń ǵana bet álpeti, keıpi emes jahan halyqtarynyń keskin kelbeti bar. Kartınalarynan muhıt attap, qurlyq asyp ketken, túbi nemis, fın, shvedtik tek bilinedi. Ómirden qaıtqan adamdy qaıyqqa jatqyzyp, aǵyspen birge qoıa jiberetin salqyn qandy vıkıngiler ǵurpy seziledi. Ǵumyrynyń talaı kúnin sarp etip, nemis tekti Helga Testorfqa aranǵan kartınanyń kez kelgeninen, tipti bir ǵana adamǵa dep ashatyn tán sulýlyǵy, ar-uıatpen qymtap qana, súıgenine ǵana kórseter jalańash keıpi sýretshi sheberhanasynan shyǵyp, álemniń menshigine, ortaq qazynasyna aınalady.
Sýretke aıdar taqqysh qaýym «mıstıkalyq gıperrealızm» dep ataǵan sýretshi álemi rasynda áldebir kózge kórinbeıtin arbaýshy, sıqyrymen erekshe. «Teńizden soqqan samal», «Tún», «Jel soǵatyn jaq», «Jatyn bólmeniń ıesi», «Burymdy qyz» sıaqty kartınalaryna úńilseńiz de, júzin emes syrtyn berip, birde aıdala, birde teńizge umsynyp, birde dińi qartaıyp-qaraıyp ketken aǵashqa súıenip oıǵa batyp qalǵan jalǵyz-jarym keıipkerin kórseńiz de tańǵalý men unatpaýdan bólek bir aty joq sezim boıdy alady.
Endrú nemis sýretshisi Albreht Dúrer sekildi jerine jetkize jazady. Portretterindegi ár bir tal shash, peızajdaryndaǵy árbir shóp táptishteı baıandalǵany sonsha – ony adam beıneledi degennen góri aıazdyń terezege salǵan órnegindeı, tabıǵat tylsymymen salyndy degenge kóbirek senesiz. Óıtkeni kenep kergender kóbinshe zattyń syrqy beınesin kóbirek qyzyqtap, «ishine kirip ketý» múmkindigine kelgende tosylyp jatsa, myna sýretshi árkim-aq kúnde kórip júrgen áldebir buıym, áldebir zattan olardyń kókirek kózine shalynbaǵan kórinisti taýyp alar edi; álgi bolmashy dúnıeniń «oıyn oqyp qoıar» edi; «keıipkeriniń» ishin sezer edi; obrazynan obraz týǵyzar edi. Sóıtip, kórermenin áp-sát jýasytyp, ántek jabyrqatyp, tańǵaltyp, tańyrqatyp, tereńine aıdap áketer edi.
Kim biledi, sýretshiniń qupıasy – ózin-ózi shektep, baladaı taza bolmysyn saqtap qalǵanynda shyǵar. «Krıtına álemi» dep kóz aldap, ol óziniń álemin jazǵan shyǵar...
Kezinde amerıkanyń sımvolyna aınalǵan «Krıstına álemin» Endrú Ýaıet otyz bir jasynda jazdy.
Olsen atty sharýa otbasyn jazǵy úıine kórshi qylyp, qonys tebedi. Alǵashqy kúni úıge kirgen qonaq jigitti, kresloda kún jyly bolsa da tizesin jamylǵymen jaýyp alyp, qozǵalmaı otyryp-aq áńgimesin aıtyp, aqjarqyn qalyppen qarsy alaǵan perishte keıiptegi qyz kórinedi. «Anasy bizge shaı demdep ákelgenge deıin ornynan bir turmady. Dastarhan jınalyp, qaıyr qosh aıtyp shyǵyp ketkenimde de qyz sol ornynda qaldy. Mán jaıdy tek ertesi ǵana, úıde, kezdeısoq terezeden syrtqa kóz tastap turǵanymda bildim» – deıdi sýretshi. Krıstına polıomıelıt dertinen keıin eki aıaǵynan sal bolyp júre almaıtyn edi. Bireýge masyl bolǵym kelmeıdi dep, qol arbadan ádeıilep bas tartyp, jıyrylyp-sozylyp, eki qolymen jerdi demep, eńbektep emes, súıretilip bara jatqan kembaǵal qyz, keıin sýretshini álemge máshhúr qylatynyn bilgen joq tuǵyn. (Aýyzyn aıǵa bilep, japonǵa atom bombasyn tastap, álemdi titiretip turǵan amerıkanyń jer baýyrlap jyljyǵan ǵarip qyz beınelengen kartınany sımvol etip alǵany bir qaraǵanǵa shetin-aq jaǵdaı. Alaıda, Jaratqan Ieden kelgen talant aldynda aınalaǵa kárin tógip turǵan uly derjavanyń qalpaq sheshken bul qylyǵyn túsinýge bolady. Óıtkeni, dara, ózindik qasıetke ǵana tabyný – amerıkalyqtardy ózgelerden erekshelep turatyn. Derti de dańqy da sol. Osy qasıetimen árbir amerıkalyq óz máselesin ózi sheshe otyra, qoǵamynyń irgetasyn bekite túsetin. Áne, Ýaıetińiz bar, Kent, Hopperińiz bar jekelik qasıetke «ǵıbadat» qylyp júrip, Amerıka keskindeme ǵasyryn turǵyzyp berip ketken.)
Kartınadan syrtyn únemi jańbyr shaıyp, jel totyqtyrǵan bir-eki, eńseli taqtaı úıdi betke alyp, jambastaı, qolymenen jer tireı, jany titireı, áldeneden úrkip, ántek umsyna qalǵan qyz bala kózge urar edi. Kompozısıanyń altyn qımasyna ornalasqan, ústinde ońa bastaǵan qyzǵylt tústi kóılegi bar, qaıratty qara shashyn jelkesine túıip alǵan Krıstına qyzdyń bet beınesi bizge kórinbeıdi. Názik beline býynyp alǵan jińishke qara belbeýimen ómirge degen úzilmes ińkárlik-úmitin áıgilep tur. Etsiz aryq qoldarymen ǵana on eki múshesi saýlar shaılyǵyp «qasqyr qoǵam, sum zaman» dep qara aspan tóndirip júrgen ómir soqpaǵyna qaımyqpaı «qadam basady».
Kartına – qyzdyń kemtar ekenin bilmeıtinder úshin romantıkalyq saryn beredi.Al endi, boıjetkenniń tán kemshini bilinip qalǵannan keıin, sol saryn sherge oranyp, onyń qaıǵyǵa kónbegen kinaratsyz jany ómirge degen ólerdeı qushtarlyǵymen aralasyp, tipten kúsheıip, jalyna qol tıgizbeı asqaqtap ketedi. Shóbi orylyp, ornyna alshynkók te shyqpaı qalǵan, kún jep sarǵaıyp ketken tóńirekti meken qylǵan, Táńirin ǵana medet qyl-ǵan qaıran qyzdy músirkeý emes, kókirekti basqa, zady bólek áldebir ýaıym kelip qabady. Bıiktep ketken kókjıek syzyǵy da arǵy jaqty kórsetpeı búgip, álgi ýaıymdy údete túsedi. Mashınadan túsken, oqys bastalyp, kenet joǵalaǵan qos soqpaq ta qyzdy emdelýden kúderi úzilgene meńzep, úmit shirkindi jalǵyz-aq asap, joq qylady. Ornynda óziniń dara qasıetin ǵana qorek qylǵan Krıstınanyń kesek rýhy qalady.
Myna qarshadaı qyz Tolstoıdyń Fetke jazǵan «Naýqas jan adamı sapa jaǵynan deni saýǵa qaraǵanda áldeqaıda joǵary turady. Óıtkeni, olar ómirdiń izgilik qunyny anaǵurlym tereń sezinedi. Aýyrmaǵannan qoryq! Ásirese naýqastanyp kórmegen áıelder taǵy sekildi, úreıli» deıtin hat joldardy eske túsire me? Daýystap aıtpaı, ymdap túsindirmeı, únsiz ǵana sezdire me, nemene?
Maǵan Krıstına qyzdyń taǵdyry osylaı, ádeıi jazylǵandaı kórinedi. Onyń arqandaýly attaı, traektorıasy tar ǵumyry, keıin, alys-jaqyn mıllıondardyń janaryna túsip, qyryq eldiń qıyryna jaıylyp ketýi úshin arnaıy jasalǵanǵa uqsaıdy. (Eger deni saý, qol-aıaǵy bútin bolyp kezikkeninde sýretshi Endrú bolashaq jary, ómiri men ónerine shyn serik, ári hatshysy bolǵan, ári modeli bolǵan, kartınalaryna at qoıyp, ózine aqyl qosqan Betsı Djeımspen ushyraspaı qalar ma edi. Shyǵarmasyna sheksiz shabyt syılap, bir emes, eki júz qyryq kartınanyń ómirge kelýine sebep bolǵan Helgany tappas pa edi?)
Ýaqytsha kedergi jolyna kóldeneń túsip jatyp alǵan Krıstına álemi – sýretshiniń de álemi sekildi. Shekteýli de taza. Kórmege júz myńdaǵan adamnyń jınalý sebebi de sodan. Sodan, kartına men kórermen tabysa týysyp, tereń uǵysyp turǵany.
Sýretshi Jeńis Kákenulynyń jelidegi jazbasy
