Óńirlerdiń saıası belsendiligi tómen
Sarymnyń paıymynsha, ózge óńirlerde saıası ómir joq. Sondyqtan ol qoǵamda kóterilip júrgen jekelegen okrýg boıynsha burynǵy bir mandattyq saılaýdy qaıtarý kerek degen usynysqa túbegeıli qarsy.
– Oblystaǵy, aýdandaǵy saıası uıym, aınalyp kelgende, aqsaqaldar keńesimen odan soń Qazaqstan halqy Assambleıasy degen uıymnyń ókildigimen ǵana shekteledi.
Tipti aýdandarda máslıhat saılaýyna túsetin úmitkerler jetpeı jatady. Mysaly, soltústik óńirlerde ákimniń orynbasary pozısıasyna adam tappaı jatady, konkýrs jarıalap.
Al bizge qazir adamdardyń saıası belsendiligi qajet. Ony burynǵy júıeni qaıtarý arqyly jandandyra almaısyz.
Eger bizdiń Qazaqstanda 200-deı aýdan bar bolsa, soǵan eldegi ár partıa 10 adamnan shyǵarsynshy, máslıhattaǵy 13-14 depýtattyń ornyna talas taza básekelestik deńgeıde ótedi sonda. Partıa qatarynan shyqqan adam bolsa, onyń árıne, saýaty da, biligi de bar ǵoı.
Árıne, saılaýǵa jan-jaqtan túskendikten olar daıyndalady. Kem degende aýdanda qandaı másele baryn, aýdan búdjetin de bilýi tıis olar. Respýblıkadan, oblystan qansha aqsha bólinip jatyr, jergilikti jerden qansha salyq jınaldy, osynyń bárinen halyqty olar habardar etedi. Osy jaǵynan alǵanda, bizge saıası partıalyq júıe kerek. Demek, oǵan ózgerister engizý qajet, – deıdi sarapshy.
Qolymyzdy kesh sermep júrmeıik
Al «Saıası partıalar týraly» zańǵa ózgeris engizip, ony qurý jaǵy jeńildeıtin bolsa, saıasattanýshynyń pikirinshe, aldaǵy bir jyl ishinde elimizdiń saıası sahnasyna 2-3 jańa partıa kele alatyndaı jaǵdaı bar eken.
– Negizinen, qazirgi saıası oıynshylar 90-jyldardyń sońynda qalyptasqan júıeden kele jatqan adamdar.
Odan beri 20 jyldan astam ýaqyt ótti. Al osy 20 jyl ishinde qanshama etno-demografıalyq ózgeris ótti, qoǵamnyń tabıǵaty, qoǵamnyń baǵyt-baǵdary ózgerdi.
Qazir jastardyń sany basym. Mine, solarǵa qoldaý jasalýy tıis, ıaǵnı saıası partıalardy qurýǵa degen jeńildikke múmkindik bolsa, osy aldaǵy bir jyldyń ishinde saıası sahnaǵa jańa 2-3 partıa kele alatyndaı jaǵdaıdamyz. Qazir neshetúrli partıalar qurylyp jatyr.
Biraq onyń qaısysy saıası sahnadan oıyp turyp oryn ala alady, ony men dóp basyp aıta almaımyn. Biraq bul rette qoǵamda seń qozǵalǵan. Saıası partıalardyń kóbeıgeni, olardyń saıası sahnaǵa kelgeni elimizdegi saıası mádenıetti kóteredi.
Ol qazir elim-jerim degen azamattardy paıdalanbasaq, erteń kesh bolýy múmkin ekenin de eskertedi.
– Saıası partıa quramyn degen uıymdar, eldiń zańyn bilemiz, eldiń Konstıtýsıasyn bilemiz degen azamattar, sonymen birge alǵa jyljýǵa daıyn adamdar. Olardy el ıgiligine paıdalana alsaq, odan utpasaq utylmaımyz. Qazir, kerisinshe, qoǵam ishinde búgingi júıeni, saıası zańdy, Konstıtýsıany moıyndamaıtyn toptar bar. Olar: «Bizge myna zańdaryńnyń, Konstıtýsıalaryńnyń qajeti joq, biz ruqsatsyz mıtıńi ótkize beremiz», – deıtin toptar joq emes, – deıdi ol.
Saıasattanýshynyń pikirinshe, qoldanystaǵy «Saıası partıalar týraly» zańnama partıanyń tabıǵatyna qaıshy. Óıtkeni ol ábden eskirgen, kerisinshe, búgingi partıanyń damýyna, murattaryna qaıshy bolyp otyr. Sondyqtan sózsiz, bul zań ózgeriske ushyraýy tıis.
– Múıizi qaraǵaıdaı, lısenzıasy bar partıalardyń kóptegen jaǵdaıda oblysta jıyndarda bir ókili ǵana júredi.
Al shyn máninde, kóshege 10 adam shyǵarshy deseń, ony isteı almaıdy, ondaı adamy da joq. Nemese bir dóńgelek ústel quryp jatyrmyz óńirde desek, oǵan qatysatyn mamany da, sarapshysy da, tipti pozısıasy da joq, ókinishtisi. Pozısıa joq. Mine, osy daǵdynyń kózin joıý úshin de zańǵa ózgeris kerek.
Atap aıtqanda, birinshiden, partıa quramyna qajetti adamnyń sany qysqarýy qajet.
Ekinshiden, saıası partıany qurý tártibi, menińshe, maksımaldy túrde jeńildetilýi tıis sekildi. Bir orynǵa myń adam jınaý degen, menińshe, artyq nárse. Ol, kerisinshe, partıany qurýǵa jol bermeý úshin jasalǵan dúnıe sekildi. Sondyqtan qoǵamda osy máselege qatysty qazir sóztartys júrip jatyr.
Tipti partıanyń Parlamentke ótýi senzy, ıaǵnı baǵamyna da qatysty. 7 prosent jınaý kerek degen kóp, qaıta Parlamentte kóp partıa oryn alýy úshin ony 3-4 prosentke deıin túsirý kerek sekildi. Muny bári de aıtyp, osyndaı ózgerister bolý kerektigin túsinip otyr, – deıdi ol.
BAQ týraly zańǵa ózgeris engizý qajet
Al saıası partıalar emin-erkin áreket etip, óz jumysyn qaltqysyz atqarý úshin saıasattanýshynyń pikirinshe, BAQ týraly zańǵa birqatar ózgerister engizý kerek. Ol qoldanystaǵy BAQ týraly zań da ábden eskirgen dep sanaıdy.
– Birinshiden, baspasózge erkindik beretin, ekinshiden, memlekettik monopolıany shekteıtin zańnama qajet. Onyń eń jaqsy úlgisi retinde marqum Altynbek Sársenbaıuly daıyndaǵan Qazaqstandaǵy baspasóz bostandyǵyna qatysty daıyn zań jobasy bar.
Onyń ishinde jaqsy prınsıpter qamtylǵan. Máselen, onda qoǵamdyq teledıdar degen másele kóteriledi.
Memleket qolyndaǵy búkil aktıvterin satyp, ózine qajet bir gazet, bir teledıdar, bir radıo, bir aqparat agenttigin qaldyrýy kerek, qalǵanynyń bárin básekelestik ortaǵa salýy tıis.
Iaǵnı baspasózdiń olıgarhtyq monopolıaǵa aınalmasy úshin osyndaı dúnıeler qajet sekildi. Odan keıin 99-jyldan beri qaraı Internet degen qubylys paıda boldy. Ol bir jaǵynan, jaqsy múmkindik, taǵy bir jaǵynan dástúrli baspasózge qaýip. Óz basym, ınternet keldi, gazet, teleradıo óledi degenge senbeımin. Árqaısysynyń óz orny bar. Osy ózgeristerdi durys qamtamasyz etetin de zamanaýı BAQ týraly bizge jańa zań kerek.
Aıdos Sarym latyn álipbıine kóshý kezinde baspasózdi salyqtan bosatqan durys bolar edi dep sanaıdy.
– Mysaly, qazir Qazaqstan úlken synaq aldynda tur. Ásirese, latyn qarpine kóshý turǵysynda. Alda óte aýqymdy jumystar kútip tur. Múmkin, osy negizde baspasózdi ondaǵan jylǵa salyqtan bosatý kerek shyǵar. Bul da úlken másele. Ony ótken jıynda da aıttyq.
Toqaev qandaı Prezıdent?
Saıasattanýshy Qasym-Jomart Toqaev qandaı Prezıdent degen saýalǵa da jaýap berdi.
– Qazirgi qoǵam Toqaevtan ártúrli nárseni talap etedi. Biri «Nege Nazarbaev sekildi bolmaısyń», – deıdi, taǵy biri kerisinshe, «Mırzıeev bol da burynǵy prezıdenttiń qyzyn qýdala», – deıdi.
Taǵy bireýi: «Pashınán sıaqty galstýkty sheship kóshede júr», – deıdi. Nemese Sooronbaı sıaqty burynǵy prezıdentti qýdala degen sıaqty talap qoıyp, odan úmit kútedi. Biraq munyń bári durys emes.
Toqaevtyń aty – Toqaev. Ol – eshkimge uqsamaıtyn jańa stıl, jańa baǵyt, jańa baǵdar. Ol Zelenskıı de emes, Sooranbaev ta emes, Mırzıeev te emes, basqasy da emes.
Osyǵan el etin úıretýi kerek. Biz – Qazaqstanbyz, mundaǵy ózgerister bir kúnde, bir mezette bola qoımaıdy. Onyń óz ýaqyty, ekonomıkalyq múmkindigi bar degendeı.
Árıne, Qazaqstan ózgeristerge kele jatyr. Ózgeristersiz biz tyǵyryqqa tirelip, toqyraýǵa ushyraımyz. Muny jańa Prezıdent jaqsy túsinip, osy baǵytta áreket etýge daıyn ekenin bildirýde.
Saıası reformasyz ekonomıkalyq ósimge jetpeımiz degen saıasattanýshynyń bul rettegi pikiri mynandaı:
– Negizinen, el damýy úshin jylyna 4-5 paıyz ekonomıkalyq ósim kerek. Biz kórip otyrmyz, qansha aqsha quıǵanymyzben, biz odan asyp kete almaı jatyrmyz.
Demek, saıası ózgerissiz, jańa reformalarsyz bul sıfrdy ózgerte almaımyz, bul naqty nárse. Sondyqtan jaqyn arada damımyz desek, onda bizge shuǵyl jańa saıası alań qajet, jańa saıası toptar qajet. Ony bári túsinip otyrǵan sekildi. Biraq keıbir adamdardyń asyǵystyǵy, saıası mádenıetiniń tómendigi osyǵan teris áserin tıgize me dep qorqamyn.
Óıtip oılamaımyn
Osy suhbat sońyna qaraı Aıdos Sarymnyń jambasyna oń kele qoımaıtyn saýalǵa jaýap berýine týra keldi. Bul ótken prezıdenttik saılaýaldy naýqan kezindegi jaıtqa qatysty. Oǵan sózbe-sóz toqtala ketsek...
– Saılaý týraly sóz bolǵanda bıylǵy prezıdenttik saılaý kezeńine de toqtamaı kete almaımyz. Osy saılaý ótkennen keıin eldiń Sizge negatıv pikiri qalyptasty dep oılamaısyz ba?
– El degen kim?
– Endi áleýmettik jelilerde Siz týraly negatıv pikirler jazyldy ǵoı...
– Ol el emes qoı...
– Jurt dep aıtaıyqshy onda, solarda ózińiz týraly negatıv pikir qalyptasty dep oılamaısyz ba?
– Iá, keıbir jurt degen durys. Joq, óıtip oılamaımyn...
– Sodan soń Qosanov komandasy qatarynda bolǵanyńyzǵa ókinbeısiz be?
– Birinshiden, men Qosanovtyń komandasynda bolǵan joqpyn. Men oǵan ót degen joqpyn. Men óz sharýalarymmen aınalystym. Saılaýdyń sońǵy kúni, daýys beretin kezde qasyna baryp, kómektesýge Rasýl ekeýmiz sheshim qabyldadyq. Boldy.
Ázirlegen Kámshat SÁTIEVA
