Bıyl qasterli Táýelsizdigimizge 30 jyl tolady. Bul –qaıta jańǵyrǵan qazaq memlekettiginiń, ata-babalarymyz ańsaǵan azattyqtyń tuǵyry nyǵaıa túskenin áıgileıtin mańyzdy beles. Tarıh turǵysynan alǵanda, otyz jyl – kózdi ashyp jumǵandaı qas-qaǵym sát. Degenmen, bul kóptegen halyqtar úshin qıyndyǵy men qýanyshy, daǵdarysy men damýy almasqan tutas dáýir deýge bolady. Biz de osyndaı joldan ótip kelemiz.
Azattyǵymyzdyń aıshyqty belesine shyqqanda árbir sanaly azamatty «Otyz jylda biz qandaı jetistikterge jettik?», «Keler urpaqqa qandaı eldi amanattaımyz?», «Memlekettigimizdi nyǵaıta túsý úshin taǵy ne isteımiz?» degen saýaldar tolǵandyrary anyq. Osy turǵydan alǵanda, bul – arman-maqsattarymyzdy toǵystyryp, bolashaqqa tyń serpinmen qadam basý úshin ótkenge taǵy bir márte oralatyn, jetistikterimiz ben kemshilikterimizdi oı eleginen ótkizetin mańyzdy mezet.
Táýelsizdiktiń otyz jylyn shartty túrde úsh onjyldyq beleske bólip qarastyrýǵa bolady. Onyń árqaısysy atqarǵan mısıasy turǵysynan ǵasyrdyń júgin arqalap tur.
Men azattyqtyń alǵashqy onjyldyǵyn jańa Qazaqstannyń irgetasyn qalaý kezeńi dep atar edim. Osy ýaqytta Elbasynyń basshylyǵymen memleketimizdiń nyshandary belgilenip, bılik júıesi qalyptasty. Ulttyq valútamyz aınalymǵa endi. Qarýly Kúshterimiz quryldy. Ata zańymyz qabyldandy. Sheteldermen dıplomatıalyq qatynas ornatyldy. Elimiz bedeldi halyqaralyq uıymdarǵa múshe boldy.
«Qazaqstan – 2030» strategıasyn qabyldadyq. Shyǵystaǵy kórshimizben shekaramyzdy bekittik. Basqa da irgeles memlekettermen shekara jónindegi kelissózder qarqyndy júrgizile bastady. El aýmaǵyn ıadrolyq qarýdan tolyq tazarttyq. Elordamyzdy Arqa tósine kóshirdik. Naryqtyq ekonomıkaǵa ótip, jekemenshik ınstıtýtyn berik ornyqtyrdyq. Otandyq bıznestiń negizin qaladyq. Jastar álemniń mańdaıaldy oqý oryndarynda bilim ala bastady. Túrli daǵdarystardan aman ótýge múmkindik bergen Ulttyq qorymyz quryldy. Dúnıejúzine tarydaı shashylǵan qazaq balasyn atajurtqa shaqyryp, Uly kóshke jol ashtyq. Sonyń nátıjesinde el eńsesi tiktelip, ulttyq rýhymyz kóterildi.
Ekinshi onjyldyq – Qazaq eliniń keregesin keńeıtý kezeńi. Osy jyldarda memleketimizdiń tuǵyry nyǵaıyp, ekonomıkalyq áleýetimiz arta tústi. Qurlyqtaǵy barlyq shekaramyzdy aıqyndap, zań júzinde bekittik. «Mádenı mura» baǵdarlamasyn júzege asyryp, tarıhymyzdy túgendedik. Soltústik Araldy qutqaryp, qashqan teńizdi qaıtardyq. Álemdik jáne dástúrli dinder kóshbasshylarynyń sıezerin, Eýropadaǵy qaýipsizdik jáne yntymaqtastyq uıymynyń, Azıadaǵy ózara is-qımyl jáne senim sharalary keńesiniń samıtterin ótkizýge jáne basqa da birqatar mańyzdy halyqaralyq jobalarǵa bastamashy boldyq. Elimizge shetelden qomaqty ınvestısıa tarttyq. Esildiń jaǵasynda boı kótergen eńseli elordamyz ulttyq ıdeıamyzǵa aınaldy. «Batys Eýropa – Batys Qytaı» halyqaralyq dálizi sıaqty iri ınfraqurylymdyq jobalar qolǵa alyndy. Turǵyn-úı qurylysy da buryn-sońdy bolmaǵan qarqynmen damydy.
Úshinshi onjyldyqta shańyraǵymyz bıiktep, ósip-órkendep, mereıli memleketke aınaldyq. Shekara máselesin birjola sheshtik. «Qazaqstan – 2050» strategıasyn qabyldap, ozyq damyǵan otyz eldiń qataryna qosylýdy mejeledik.
Ár baǵyt boıynsha «Údemeli ındýstrıalyq-ınnovasıalyq damý», «Nurly jol», «100 naqty qadam» sıaqty aýqymdy baǵdarlamalar júzege asyryldy. Saıası jáne ekonomıkalyq reformalarmen qatar rýhanı jańǵyrýǵa basa mán berdik.
Osynaý tolaǵaı tabystardyń bárine Elbasynyń dara kóshbasshylyǵynyń hám halqymyzdyń danalyǵy men parasatynyń, birligi men yntymaǵynyń, otandastarymyzdyń qajyrly eńbeginiń arqasynda qol jetkizdik. Sondyqtan, Elbasy Táýelsizdigimizdiń máńgi sımvolyna aınaldy desek, aqıqatty aıtqan bolar edik.
Aldaǵy tórtinshi onjyldyqtyń bizge júkteıtin mindeti – qýatty eldiń ıesi jáne kemel halyq bolý. Bul jolda saıası-ekonomıkalyq reformalardy jáne sanany jańǵyrtý úderisin jalǵastyryp, zaman talabyna beıimdelgen ulttyń jańa bolmysyn qalyptastyrýymyz qajet.
Biz ádiletti qoǵam men tıimdi memleket qurýdy kózdep otyrmyz. Kez kelgen iste ádildik qaǵıdatyn basshylyqqa alsaq, buǵan anyq qol jetkizemiz. Mysaly, turǵyndardyń turmysyn jaqsarta túspesek, elimizdiń jetistikteri men halyqaralyq tabystaryn maqtan etý artyq. Azamattarymyz ekonomıkalyq ósimniń ıgiligin sezine almasa, odan esh qaıyr joq. Men árbir sheshimdi qabyldar sátte osy ustanymdy basshylyqqa alamyn. Biz halyqtyń áleýmettik jaǵdaıyn jaqsartýmen qatar, barlyq azamattardyń múddesin birdeı qorǵaımyz. Meniń uǵymymdaǵy ádiletti memleket degenimiz – osy.
Tarıhqa kóz júgirtsek, ár býyn belgili bir synaqty basynan ótkeredi. Bizdiń babalarymyz «Aqtaban shubyryndy, Alqakól sulamany», atalarymyz alapat asharshylyqty, qýǵyn-súrgindi, dúnıejúzilik soǵysty kórdi.
Totalıtarlyq kezeńde ulttyq qundylyqtarymyzdan, tilimizden, dilimiz ben dinimizden aıyrylyp qala jazdadyq. Onyń bári Táýelsizdiktiń arqasynda halqymyzǵa qaıta oraldy. Biraq, ult pen el retinde saqtalyp qalý úshin búgingi jáne bolashaq urpaq jańa syn-qaterlerge daıyn bolýy kerek.
Qazirgi pandemıa jáne sonyń saldarynan týyndaǵan daǵdarys búkil álemniń buryn bolmaǵan jańa synaqtarmen betpe-bet kelip otyrǵanyn anyq kórsetti. Ekonomıkalyq, áleýmettik, ekologıalyq, bıologıalyq jáne basqa da qaterlerge qosa, jer júzine jaǵymsyz ıdeologıalyq vırýstar da jaıylyp keledi. Jahandaný kezinde el jat jurttyń yqpalyna beısanaly túrde ilesip ketkenin ańǵarmaıdy. Basqasha aıtqanda, májbúrlikten emes, sanasynyń ýlanýy arqyly óz erkimen torǵa túsedi. Sondyqtan, jańa zamannyń jaqsy-jamanyn ekshep, artyqshylyqtaryn boıǵa sińirýmen qatar, tamyrymyzdy berik saqtaýymyz qajet. Ulttyq bolmysymyzdan, tól mádenıetimiz ben salt-dástúrimizden ajyrap qalmaý – barlyq órkenıetter mıdaı aralasqan alasapyranda jutylyp ketpeýdiń birden bir kepili.
Tanym men taǵylym
Búginde Táýelsizdik qurdastary oıy tolysqan otyz jasqa toldy. Egemen elde dúnıege kelip, ósip-jetilgen olardyń sanasy sergek, kózqarastary da, ómir salttary da ózgeshe. Tipti, Táýelsizdikti eshbir dáleldi qajet etpeıtin aksıoma dep biledi. Bul – egemendik uǵymy jastardyń sanasyna berik ornyqqanyn kórsetetin qalypty qubylys. Biraq Táýelsizdik qundylyǵy jadyna birjola shegelenip, máńgi saqtalýy úshin óskeleń urpaq onyń qadirin bilýi kerek.
Bostandyq bizge ońaılyqpen kelgen joq. Ata-babalarymyz azattyq jolynda arpalysty. Talaı zulmat zamandar men náýbetterdi bastan ótkerdi. Osynyń bári halyqtyń esinde saqtalyp, urpaqtan urpaqqa berilýge tıis.
Kezinde «Mádenı mura» baǵdarlamasy ult shejiresin túgendeýge jol ashty. Otandyq tarıh ǵylymy tyń serpinmen damyp, túrli baǵyttar boıynsha kóptegen zertteý júrgizildi. Buryn báımálim bolǵan qanshama tarıhı derekter, arheologıalyq qazynalar tabyldy. Tarıhymyz san myń jyldan tamyr tartatynyn aıǵaqtaıtyn jańalyqtar ashyldy. Elbasynyń osyndaı irgeli bastamalary halqymyzdyń tarıhı sanasyn jańǵyrtýǵa zor úles qosty. Baǵdarlama aıasyndaǵy eńbekter tom-tom bolyp jaryqqa shyqty. Degenmen, sol qajyrly eńbektiń jemisin kópshilik kórip otyr ma? Zertteý jobalarynyń birazy ǵylymı ınstıtýttar men ortalyqtardyń aıasynda ǵana qalyp qoıǵan joq pa?
Mundaı irgeli izdenisterdiń nátıjesi tek osy sala mamandarynyń ıgiligine ǵana aınalýy orynsyz. Ony qalyń jurtshylyqqa túsinikti jáne qoljetimdi etý qajet. Óıtkeni tarıhshylardyń ǵana emes, barsha jurttyń, ásirese, jas urpaqtyń tarıhı sanasy aıqyn ári berik bolýǵa tıis. Bul rette, aýqymdy kórmelermen nemese basqa da úlken jobalarmen áýestenbeı, balalarǵa, jastarǵa arnalǵan qarapaıym ári qabyldaýǵa jeńil týyndylarǵa basa mán bergen jón. Mysaly, derekti jáne kórkem fılmderdi alaıyq. Osy baǵytta «Almas qylysh», «Jaý júrek myń bala», «Tomırıs», «Keıki batyr», «Tar zaman» sıaqty tarıhı fılmder túsirildi. Biraq bul áli jetkiliksiz.
Men quzyrly organdar men otandyq telearnalarǵa memlekettik tapsyrystyń belgili bir bóligin mindetti túrde tarıhı taqyryptarǵa baǵyttaýdy tapsyramyn. Árıne, qarjy máselesi sheshilýi kerek. Degenmen, kóp qarajat jumsamaı da joǵary deńgeıdegi óner týyndysyn túsirýge bolatynyn qyrǵyz baýyrlarymyz «Qurmanjan datqa» fılmi arqyly anyq kórsetti.
Búginde álemdik kınoındýstrıada tarıh taqyrybyndaǵy senarılerge suranys joǵary. Amerıkanyń da, Eýropanyń da aıtýly oqıǵalary týraly fılmder óte kóp. Qazir Netflih, HBO jáne basqa da alpaýyt kınokompanıalar Azıaǵa bet burýda. Osy oraıda bizdiń de shejiremizde aýqymdy fılmderge arqaý bolatyn mańyzdy belester men oqıǵalar barshylyq. Mysaly, álemdegi eń qýatty ımperıalardyń biri bolǵan Altyn orda tarıhy daıyn turǵan joq pa?! Bul máselege bolashaqta kıno salasynyń mamandary basa nazar aýdarǵany jón.
Kórkem jáne derekti tarıhı týyndylarda memlekettilik jáne memleketshildik ıdeıasy árdaıym kórinis tabýy qajet. Biz kezinde elge qyzmet etýdiń ozyq úlgisin kórsetken Alash qaıratkerlerinen taǵylym alamyz. Olar ótken ǵasyrdyń basynda táýelsizdik ıdeıalaryn halyq arasynda dáripteýge zor eńbek sińirip, azattyq jolynda qurban boldy.
Táýelsizdigimizdiń mereıtoıy aıasynda osyndaı birtýar tulǵalardy eske alyp, olardyń murasyn jastarymyzǵa jáne búkil álemge pash etýimiz kerek. Sonymen birge, osy taqyrypty zerttep júrgen ǵalymdar men jazýshylardyń da eńbegi qoldaýǵa ıe bolýy jáne baǵalanýy qajet. Alash arystarynyń asyl murasyn ıgerý jalǵasa berýge tıis.
Mıllıondaǵan adamdy qazaǵa ushyratyp, tiri qalǵanyn jan saýǵalap bosyp ketýge májbúr etken alapat asharshylyqtyń alǵashqy kezeńi – 1921-1922 jyldardaǵy náýbetten beri 100 jyl ótti. Sol zulmattyń kesirinen qyrylyp qalmaǵanda, halqymyzdyń sany qazirgiden áldeneshe ese kóp bolar edi.
Tarıhymyzdyń osy aqtańdaq betteri áli kúnge deıin jan-jaqty zerttelmeı keledi. Tipti, ǵalymdardyń arasynda asharshylyq qurbandarynyń naqty sany týraly ortaq paıym joq. Ala-qula derekter jáne onyń sebep-saldary jaıly ártúrli kózqarastar qoǵamdy adastyrady. Tıisti tarıhı qujattardy, jınalǵan málimetterdi asa muqıat zerdeleý kerek.
Bilikti mamandar júıeli zertteýmen aınalysyp, soǵan sáıkes asharshylyq máselesine memleket tarapynan baǵa berilgeni jón. Biz bul kúrdeli máselege ustamdylyqpen jáne jaýapkershilikpen qaraýymyz qajet. Jalpy, tarıhı zertteýlerdi uranshyldyq pen dańǵazasyz, taza ǵylymı ustanymmen júrgizgen durys.
Bıyl áıgili Jeltoqsan oqıǵasyna 35 jyl tolady. 1986 jyly órimdeı ul-qyzdarymyz Keńes Odaǵynyń qaharynan qaımyqpaı, ult namysy úshin alańǵa shyqty. Osy kúnnen soń týra bes jyl ótkende Táýelsizdigimizdi jarıalaýymyzdyń sımvoldyq máni zor. Bul oraıda, azattyqtyń alǵashqy qarlyǵashtary – Jeltoqsan qaharmandarynyń azamattyq erligi laıyqty baǵasyn alyp, josparly túrde nasıhattalýy kerek.
Biz jyl sońyna deıin jańa tarıhymyzdaǵy birneshe aıtýly oqıǵanyń mereıli belesin atap ótemiz. 1991 jyly Semeı polıgony jabyldy. Onyń elimiz ǵana emes, barsha adamzattyń bolashaǵy úshin aıryqsha mańyzdy sheshim ekenin eskerip, arnaıy is-shara ótkizý qajet dep sanaımyn. Elbasy qol qoıǵan Jarlyqtyń arqasynda Qazaqstan búkil dúnıejúzine ıadrolyq qarý-jaraqqa qarsy álemdik qozǵalystyń kóshbasshysy bolyp tanyldy, alyp memleketterdiń senimine ıe boldy, halyqaralyq qoǵamdastyqta jaýapkershiligi joǵary el retinde moıyndaldy.
«Ótken kúnnen alys joq, keler kúnnen jaqyn joq» deıdi halqymyz. Keshegi ótken handar men qaǵandardyń dáýiri ǵana emes, sońǵy otyz jyldaǵy jasampazdyq jolymyz da búginde tarıhqa aınalyp, kún saıyn alystap barady. Azattyq tańyn óz kózimen kórgen aldyńǵy býyn bolmasa, keıingi jastar ótken ǵasyrdyń 90-jyldaryndaǵy tarıhı oqıǵalardyń tereńine boılap, mánin jete túsine bermeıdi. Táýelsizdikke taǵdyrdyń bere salǵan syıy retinde qaraıdy. Shyn mánindegi ahýal olaı emes.
Elbasy sol kezdegi saıası, ekonomıkalyq, áleýmettik, demografıalyq jáne basqa da jaǵdaılarǵa baılanysty jeti ret emes, jetpis ret ólshep, bir ret kesýge májbúr boldy. Biz tyǵyryqtan shyǵar joldyń sańylaýy da kórinbeıtin qıyn kúnderden qaqtyǵys pen qantógiske urynbaı aman shyǵyp, eshkimge esemizdi jibermeı, jańa sıpattaǵy Qazaq memleketin qurdyq. Búgingi jáne bolashaq urpaq muny árdaıym bilip otyrýy kerek. Sol úshin Qazaqstannyń jańa tarıhyn da júıeli zerttegen jón.
Shynyna kelsek, Táýelsizdik jyldarynda birneshe ret qolǵa alynǵanyna qaramastan, ulttyq múddemizge saı keletin kóp tomdyq jańa tarıhymyz áli tolyq jazylǵan joq. Onyń tujyrymdamasyn buǵan deıingi olqylyqtardy eskere otyryp qaıta qarap, jańa ǵylymı ustanymdar men jańalyqtardyń negizinde tyńnan jazatyn ýaqyt áldeqashan keldi. Barlyq oqýlyqtar osyndaı irgeli eńbekke negizdelip ázirlenedi. Bul – ult shejiresin dáripteý turǵysynan alǵanda strategıalyq mańyzy bar másele. Sondyqtan, Qazaqstannyń akademıalyq úlgidegi jańa tarıhyn jazýdy dereý bastaý kerek. Túptep kelgende, tarıhı sanany jańǵyrtý máselesiniń túıini – osy. Bul iske bedeldi tarıhshylarymyzdy tartý qajet.
Sonymen qatar, shetel aýdıtorıasyna arnalǵan Qazaqstannyń qysqasha tarıhyn jazyp, álemniń negizgi tilderine aýdarýdy usynamyn. Bul – qazaqtyń san ǵasyrlyq shynaıy tarıhyn álemge tanytýdyń birden-bir joly.
Árbir halyq óziniń arǵy-bergi tarıhyn ózi jazýǵa tıis. Bóten ıdeologıanyń jetegimen júrýge bolmaıdy. Ulttyq múdde turǵysynan jazylǵan shejire urpaqtyń sanasyn oıatyp, ulttyń jadyn jańǵyrtýǵa múmkindik beredi.
Qoǵam men qundylyq
Egemendigimizdiń máńgilik úshtaǵany – Altaıdan Atyraýǵa, Alataýdan Arqaǵa deıin keń kósilgen baıtaq jerimiz, ananyń aq sútimen boıymyzǵa daryǵan qasterli tilimiz jáne barlyq qıyndyqtardan halqymyzdy súrindirmeı alyp kele jatqan bereke-birligimiz. Biz osy úsh qundylyqty kózdiń qarashyǵyndaı saqtaımyz.
Babalardan mura bolǵan qasıetti jerimiz – eń basty baılyǵymyz. Qazaqqa osynaý ulan-ǵaıyr aýmaqty syrttan eshkim syıǵa tartqan joq. Búgingi tarıhymyz 1991 jylmen nemese 1936 jylmen ólshenbeıdi. Halqymyz Qazaq handyǵy kezinde de, odan arǵy Altyn Orda, Túrik qaǵanaty, Ǵun, Saq dáýirinde de osy jerde ómir súrgen, ósip-óngen. Qysqasha aıtqanda, ulttyq tarıhymyzdyń tereń tamyrlary kóne zamannyń ózeginde jatyr. Jalpy, tarıhpen saıasatkerler emes, tarıhshylar aınalysýy kerek.
Shekara syzyǵyn resmı túrde halyqaralyq shartpen bekitip, ony álem jurtynyń moıyndaýy sońǵy birneshe ǵasyrda úrdiske aınaldy. Oǵan deıin qazirgideı delımıtasıa, demarkasıa degen uǵymdar bolmaǵan.
Biz shekara máselesin sheshýmen naqty aınalysyp jatqan kezde keıbir saıasatkerler men qoǵam qaıratkerleri «biz buǵan asyqpaıyq», «keıin de kelisýge bolady» dep arqany keńge salǵysy kelgeni esimizde. Kelissózderdi tabandylyqpen júrgizip, irgemizdi dereý qymtap alǵanymyz óte durys bolǵanyn ýaqyttyń ózi dáleldep berdi. Qazir kim ne aıtsa da, bizdiń ekijaqty kelisimdermen bekitilip, halyqaralyq deńgeıde tanylǵan shekaramyz bar. Endi oǵan eshkim daýlasa almaıdy.
Aýmaqtyq tutastyǵymyzǵa kúmán keltirip, tatý kórshilik qatynastarǵa syna qaqqysy keletin keıbir shetel azamattarynyń arandatýshylyq is-áreketterine resmı jáne qoǵamdyq deńgeıde toıtarys bere otyryp, aǵartýshylyq jumystaryn ustamdylyqpen júrgizgen jón. Biz ulttyq múddeni aspen de, taspen de qorǵaýǵa daıyn bolýymyz qajettigin taǵy da basa aıtqym keledi.
Joǵaryda aıtqanymdaı, shekaramyz tolyǵymen shegendeldi. 2018 jyly Kaspıı teńiziniń quqyqtyq mártebesi týraly konvensıaǵa qol qoıylǵannan keıin qurlyqtaǵy ǵana emes, teńizdegi shekaramyz da birjola aıqyndalyp, túpkilikti sheshildi.
Qazaqstan – birtutas memleket. Elimiz ońtústik, soltústik, batys, shyǵys dep bólinbeıdi. Bul – tek baǵytty bildiretin shartty ataýlar. 2018 jyly Elbasynyń Jarlyǵymen Ońtústik Qazaqstan oblysyna Túrkistan ataýy berildi. Tarıhı ádildikti qalpyna keltirgen oryndy sheshimdi halyq biraýyzdan qoldap, óte jyly qabyldady. Óıtkeni, mundaǵy shejireli shahar ǵana emes, tutas óńir kóne zamandardan beri Túrkistan dep atalǵan. Osy ıgi úrdisti elimiz boıynsha jalǵastyrýǵa bolady. Biz mundaı qadamdardy baıyppen jasaımyz.
Jerge baılanysty bárimiz aıqyn biletin jáne buljymaıtyn aqıqat – qazaqtyń jeri eshbir sheteldiktiń menshigine berilmeıdi, eshqashan satylmaıdy. Osyny ár azamatymyz sanasyna berik sińirýi qajet. Kelesi jyly Jer kodeksiniń jekelegen normalaryna qatysty engizilgen moratorııdiń merzimi aıaqtalady. Aýyl sharýashylyǵy maqsatyndaǵy jerlerdi aınalymǵa engizip, halyqtyń ıgiligine jaratý – óte mańyzdy másele. Sondyqtan, bıyl Jer máselesi jónindegi komısıany quryp, sonyń aıasynda bir baılamǵa kelgen jón.
Qazaq úshin toqymdaı jerdiń ózi qymbat, bir ýys topyraqtyń ózi altyn. Biraq biz sony baǵalaı bilemiz be?! Jer qadirin bilý jalań uranmen ólshenbeıdi. Ókinishke qaraı, asqar taýlarymyz ben aıdyn kólderimizdi, ulan-ǵaıyr dalamyzdy lastap jatqan da óz azamattarymyz. Kókjaılaýǵa ot jaǵyp, qoqys shashyp ketken de, Kóbeıtuzdyń batpaǵyn shelektep tasyp, kóldiń ortasynda kólikpen oıqastaǵan da solar. Bir tutam múıizi úshin kózin móldiretip kıikterdi qyrǵan da ózgeler emes. Qasıetti jerimizdiń kıesinen qoryqpaı, jat jurttyń da qoly barmas áreketterdi jasap otyryp, qalaısha osy mekenniń ıesimiz dep keýde soǵa alamyz? Bul – ashshy da bolsa, shyndyq.
Biz jerimizdiń shyn janashyr ıesi ekenimizdi naqty ispen kórsetýge tıispiz. Ol kóshege qoqys tastamaý, kóringen jerge ot jaqpaý sıaqty qarapaıym nárselerden bastap, jalpyhalyqtyq sıpattaǵy aýqymdy ekologıalyq sharalar arqyly kórinis tabýy qajet.
Munyń bári tálim-tárbıeden bastalady. Ata-anasymen birge aýlasyna aǵash ekpegen, úlkenderdiń jan-janýarǵa meıirimin kórmegen, kishkentaıynan tabıǵatty aıalaýǵa daǵdylanbaǵan bala óskende týǵan jerine jany ashymaıdy. Másele ekologıada emes – otanshyldyqta, zańda emes – sanada.
Eli men jerin súıý úshin jas urpaq baıtaq Qazaqstannyń ǵajaıyp jaýharlaryn bilýge tıis. Batysta Bozjyra men Sherqala, kúngeıde Aqsý-Jabaǵyly men Saıram-Ógem, Jetisýda Han Táńiri men Sharyn, Kólsaı men Qaıyńdy, Qapal- Arasan, Altynemel men Burhan bulaq, shyǵysta Muztaý men Shyńǵystaý, Marqakól men Rahman qaınary, Arqada Býrabaı men Baıanaýyl, Ulytaý men Qarqaraly, teriskeıde Imantaý men Aıyrtaý jáne basqa da kórikti jerlerimiz jetip artylady. Jer jánnatyn alystan izdeýdiń qajeti joq. Bári ózimizde bar. Jastarǵa osyndaı keremet tabıǵatymyzdy tanytyp, ony qadirleýge baýlýymyz kerek.
Ýaqyt uttyrmaı qolǵa alyp, dáıekti túrde iske asyratyn taǵy bir sharýa bar. Halyqtyń qalalyq jerlerge jappaı kóshýi saldarynan kóptegen aýyldarda, ásirese, shekara mańyndaǵy eldi-mekenderde turǵyndar sany kúrt azaıdy. Biz eńbek kúshi kóp ońtústik óńir turǵyndarynyń soltústik jáne shyǵys aımaqtarǵa qonystanýyna qolaıly jaǵdaı jasap, osy jumysty nazarda ustaımyz. Bul – óte ózekti ári elimizdiń qaýipsizdigine qatysty másele. Buǵan qosa sońǵy jyldarda túrli sebepterge baılanysty báseńdep qalǵan qandastar kóshin barynsha qoldap, olardy joǵaryda aıtylǵan óńirlerge ornalastyrýdy jandandyramyz.
Bul eki máseleniń de strategıalyq mańyzy bar. Oǵan kezekti naýqan retinde qaraýǵa bolmaıdy. Jergilikti bılik mundaı jumystardy joǵaryǵa kópirgen aqpar berý úshin emes, memlekettik múdde jáne aǵaıynǵa shynaıy janashyrlyq turǵysynan jasaýǵa tıis.
Elimizdiń basty nyshandarynyń biri – memlekettik til. Qazaqstannyń memlekettik tili qazaq tili ekeni Ata zańymyzda 90-jyldardaǵy kúrdeli kezeńniń ózinde naqty jazylǵan. Biz táýelsizdik dáýirinde ana tilimizdi damytý úshin barlyq jaǵdaıdy jasadyq. Osy aralyqta qazaq tilinde bilim beretin mektepter men oqý oryndarynyń, balabaqshalardyń sany eselep kóbeıdi.
Búginde memlekettik tildi biletin qazaqtyń da, ózge etnos ókilderiniń de úlesi edáýir artty. Qazaq tilin, shyn máninde, búkil halqymyzdy biriktirýshi faktorǵa aınaldyrýdyń barlyq quqyqtyq tásilderi jáne kepildikteri qalyptasty. Másele – nıette. Nıettiń durys bolýy qazaq tilin meńgergisi keletin adamdarǵa da, osy maqsatqa jetýge jaǵdaı jasaıtyn Úkimetke de baılanysty.
Til ıgerý úshin balalar ádebıetiniń atqaratyn róli zor. Sondyqtan, qazaq qalamgerleriniń úzdik shyǵarmalaryna qosa, balalarǵa arnalǵan shetel jazýshylarynyń da tańdaýly týyndylaryn aýdaryp, kóptep basyp shyǵarýdy jáne taratýdy qolǵa alǵan jón. Oǵan suranys joǵary.
Memlekettik tildi bilý – Qazaqstannyń árbir azamatynyń paryzy. Mindeti dep te aıtýǵa bolady. Osy oraıda men barsha qazaqstandyqtarǵa, onyń ishinde qazaq tilin áli jete meńgermegen otandastaryma úndeý tastaǵym keledi. Jastar aǵylshyn tilin nemese basqa da tilderdi az ǵana ýaqytta meńgere alatynyn kórip otyrmyz. Tutas býyn almasqan osy jyldarda qazaq tilin úırengisi kelgen adam ony áldeqashan bilip shyǵar edi. Halqymyzda «Eshten kesh jaqsy» degen sóz bar. Eń bastysy, ynta bolýy kerek.
Ana tilimizdi keńinen qoldaný – basqa tilderge, ásirese orys tiline shekteý qoıylady degen sóz emes. Barsha etnos ókilderiniń ana tilin, salt-dástúrin damytýǵa múmkindik jasala beredi. Jastarymyz birneshe til bilý ózderiniń kókjıegin keńeıtip, kókirek kózin oıatatynyn jete túsingeni abzal.
Bizdi qaı zamanda da qıyndyqtardan aman alyp kele jatqan basty qudiret – el birligi. Yntymaǵy jarasqan jurttyń qashanda upaıy túgel. Túrli jaǵdaılarǵa baılanysty qazaq jerine ár kezeńde ártúrli ult ókilderi kóptep qonystandy. Qazaq halqy eshkimdi jat kórmeı, baýyryna basty. Búginde olardyń týǵan jeri de, Otany da – Qazaqstan. Biz kópetnostyq sıpatymyzdy artyqshylyǵymyzǵa aınaldyra alǵanymyz anyq. Kóptegen sheteldik sarapshylardyń elimizge qatysty «Eýrazıadaǵy shyrpy tıse lap etkeli turǵan qýraı», «failed state» sıaqty boljamdaryn joqqa shyǵardyq.
Bul jolda tynyshtyq pen turaqtylyqtyń bastaýy bolǵan Qazaqstan halqy assambleıasy tıimdi jumys atqardy. Eshkimdi ultyna qarap, bóle-jarǵan joqpyz. Báriniń ósip-ónýine tolyq jaǵdaı jasadyq, birdeı múmkindik berdik. Bizdiń ultaralyq kelisim saıasatymyz álemdi moıyndatty. Halqymyzdyń osyndaı yrys-yntymaqqa negizdelgen jarasymyn baǵalaı bilýimiz kerek. Bul – kemel keleshekke bastaıtyn birden-bir durys jol. Sondyqtan, ultaralyq tatýlyq pen kelisimdi saqtaý – memlekettik organdardyń ǵana emes, búkil qoǵamnyń jáne árbir azamattyń mindeti. Túptep kelgende, elimizdegi turaqtylyq pen bereke-birlik úshin barlyǵymyz birdeı jaýaptymyz.
Osy oraıda, halqymyzdy biriktiretin ortaq qundylyqtardy barynsha dáriptep, oı-sanaǵa berik ornyqtyrýymyz kerek. Mysaly, Naýryz meıramyn atap ótý tujyrymdamasyn jasap, kóktem merekesiniń mazmunyn baıyta túsken jón. Búkil qoǵamdy uıystyratyn qundylyqtar neǵurlym kóp bolsa, birligimiz de soǵurlym bekem bolady.
Ulaǵat pen ustanym
Sońǵy kezde qazaqstandyqtardyń el ómirine belsendi aralasýǵa, sheshim qabyldaý úderisine qatysýǵa yntasy artyp keledi. Meniń «Halyq únine qulaq asatyn memleket» tujyrymdamam jáne Ulttyq qoǵamdyq senim keńesi – osy suranysqa tikeleı jaýap. Ony Ordabasydaǵy, Kúltóbedegi, Ulytaýdaǵy uly jıyndardyń zamanaýı úlgisi deýge bolady. Biz qazaqtyń qanyna sińgen qasıet – keleli isti aqyldasyp birge sheshý dástúrin jalǵastyra beremiz.
Bul bastamalar azamattyq qoǵamdy damytýǵa negiz bolady. Qazirgi sharalar aıaq astynan májbúrlikten qolǵa alynǵan joq. Ol – elimizdi demokratıalandyrýǵa, saıası júıeni jańǵyrtýǵa baǵyttalǵan saıasattyń jemisi.
Saıası reforma bir kúnniń nemese bir jyldyń sharýasy emes. Muny el irgesin shaıqaltpaı, bereke-birligin buzbaı, baıyppen jáne birtindep iske asyrýymyz kerek. Biraq, reformany soza berýge de bolmaıdy. Bılik halyqtyń aldyndaǵy óz jaýapkershiligin sezingeni jón. Sol sebepti biz aýyl jáne kent ákimderin saılaýǵa kóshemiz. Osy arqyly eń tómengi deńgeıden bastap jergilikti ózin-ózi basqarý júıesin nyǵaıtamyz. Bul qadam ózekti máselelerdi turǵyndar men jergilikti bıliktiń birlesip sheshýi úshin qajet. Sodan keıin aýdan ákimderin saılaımyz. Jańa júıe óziniń tıimdiligin kórsetse, budan da joǵary deńgeıdegi ákimderdi saılaıtyn bolamyz.
Biraq, saıası jańǵyrý barysynda asyǵystyqqa boı aldyrýǵa jáne jalań uranǵa erip, memlekettik júıeni daǵdarysqa ushyratýǵa bolmaıdy. Bir sátte barlyǵyn túbirimen ózgertý nege ákep soqtyratynyn keıbir elderdiń búgingi ahýalynan kórip otyrmyz. Elimizde, eń aldymen, adamnyń quqyǵyn tolyǵymen saqtaýǵa negizdelgen zań men tártip bolýy kerek. Anarhıa men júgensizdik jaqsylyqqa aparmaıtyny anyq.
Qazaqstannyń saıası júıesi zaman talabyna saı damyp keledi. Májilis depýtattarynyń bıylǵy saılaýy – kóppartıaly Parlamentti ornyqtyrý jolyndaǵy mańyzdy qadam. Bizde saıası kózqarastary ártúrli partıalar bar. Olardyń ustanymdary konservatıvti, lıberaldy, ultshyl, sosıalıs jáne taǵy basqa bolýy múmkin. Bul – tabıǵı úderis. Saıası plúralızm memleketti evolúsıalyq jolmen damytýǵa jáne nyǵaıtýǵa múmkindik beredi. Saıası kúshter osyndaı áralýan bolsa da, barshasyn biriktiretin jáne bárine ortaq qundylyq bar. Ol – qasterli Táýelsizdik.
Bizdiń maqsatymyz – keler urpaqqa Qazaqstandy tuǵyry myǵym, ekonomıkasy qýatty, rýhy asqaq memleket retinde tabystaý jáne eldik isterdi shashaý shyǵarmaı laıyqty jalǵastyratyn jasampaz urpaq tárbıeleý.
HHİ ǵasyr – bilim men biliktiń dáýiri. Ár adam ózin úzdiksiz jetildirip, jańa kásipterdi ıgerip, únemi zaman aǵymyna beıimdelý arqyly ǵana básekelik qabiletin arttyra alady. Bilim men tehnologıa, joǵary eńbek ónimdiligi el damýynyń basty qozǵaýshy kúshi bolýǵa tıis. Bul týraly uly Abaı: «Adam balasy adam balasynan aqyl, ǵylym, ar, minez degen nárselermen ozbaq. Onan basqa nársemenen ozdym ǵoı demektiń bári de – aqymaqtyq» degen.
Táýelsizdik jyldarynda talantymen tańdaı qaqtyrǵan jas órenderdiń tutas legi ósip-jetildi. Búkil álemdi aýzyna qaratqan ǵajaıyp daryn ıeleri de bar. Olar – Qazaqstannyń mádenı kelbeti, elimizdi halyqaralyq arenada tanytyp, Táýelsizdik qundylyqtaryn jer júzine pash etetin rýhanı elshilermiz, bizdiń aıryqsha kúshimiz («soft power»). Osyndaı azamattarǵa qamqor bolý – memlekettiń mindeti.
Jahandaný zamanynda aıdaı álem alaqandaǵydaı bolyp qaldy. Talapty ul-qyzdarymyzdyń jer júzindegi kez-kelgen elge baryp, bilim alýy qalypty úrdiske aınaldy. Sonda qalyp, qyzmet istep júrgender de az emes. Osy oraıda, el ishinde jastar shetelge ketip jatyr degen alańdaýshylyq bar. Men jastarymyz bilimin jetildirip, báribir elge oralady nemese shetelde júrip-aq Qazaqstannyń múddesin qorǵaıdy dep senemin.
Halqymyz «Atyń barda jer tany, jelip júrip» deıdi. Kezinde Elbasy bozbala shaǵynda Ýkraınaǵa attanyp, eńbek, bilim jáne ákimshilik daǵdylaryna ıe boldy. Men de bilim qýyp Máskeýge sapar shektim, ózge memleketterde jumys istedim. Bizdiń talaı zamandastarymyz búgingi jastar sıaqty alys shetelderge bara almasa da, Keńes Odaǵynyń túrli qalalarynda bilim aldy.
Biraq, basym kópshiligi tamyrynan ajyrap, ol jaqta birjola qalyp qoıǵan joq. Elge kelip, eńbek etti. Sondyqtan jyraqta júrgen jastarymyzdan aıyrylyp qalamyz dep ýaıymdaýdyń jóni joq. Bizdiń mindetimiz – olardyń boıyna memleketshildik rýhyn sińirip, qaı jerde júrse de týǵan eldiń ıgiligine qyzmet etýge jumyldyrý. Mysaly, álemniń eń damyǵan elderinde óz kásipterin bastaǵan jáne alpaýyt kompanıalarda jumys istep júrgen azamattarymyzdyń osyndaǵy zamandastarymen baılanysyn nyǵaıtyp, tálimgerlik etýine jaǵdaı jasaýymyz kerek.
Daryndy jastardyń bári shetelde júrgen joq. El ishinde de bilikti ári bilimdi órender jetip artylady. Biz olardy basshylardyń jańa býynyn daıyndaýǵa barynsha tartyp jatyrmyz. Meniń bastamammen qurylǵan Prezıdenttik kadr rezervi – osynyń aıqyn dáleli. Jobanyń kelesi kezeńinde qoǵam múddesine adal kóshbasshylardy irikteýge erekshe nazar aýdaramyz. Bılik organdaryndaǵy azamattar, eń aldymen, ulttyq múddege berik bolýǵa tıis.
«Jas kelse – iske» deıdi halqymyz. Jastar – qashanda tyń ıdeıalardyń qaınar kózi, oń ózgeristerdiń qozǵaýshy kúshi. Sondyqtan óskeleń urpaqtyń osyndaı áleýetin durys arnaǵa baǵyttap, tıimdi paıdalanýymyz kerek. Osy oraıda Prezıdent janyndaǵy Jastar keńesiniń qyzmetin jandandyrǵan jón. Ony bilikti ári bilimdi jastardy jumyldyratyn júıeli jumys alańyna aınaldyramyz. Budan bólek, men azattyq jyldarynda dúnıege kelgen, áli tanylyp úlgermegen talantty jastardy qoldaý maqsatynda «Táýelsizdik urpaqtary» atty grant taǵaıyndaýdy usynamyn.
Biz ne istesek te, bárin keler urpaq úshin jasaımyz. Memlekettik saıasattyń bolashaq aldyndaǵy jaýapkershiligin tereń sezinemiz. Bul ustanymnan eshqashan aınymaımyz. Eń ǵajaıyp erlikter Otanǵa sheksiz súıispenshilikten týyndaıtyny sózsiz. Shyn otansúıgishtik degenimiz – jalań uran tastaý emes, elińe, halqyńa qyzmet etý.
Adam balasy dúnıege patrıot bolyp kelmeıdi. Ol bilim men tárbıe alyp, áleýmettik ortamen aralasyp, azamattyq bolmysyn qalyptastyrý kezinde patrıotqa aınalady. Óziniń jeke maqsat-múddeleri qoǵam ıgiligimen úndesip, eliniń damýyna eleýli úles qosyp jatqanyn jan-júregimen sezingen adam naǵyz baqytqa keneledi.
Halqymyzdyń birtýar perzenti Álıhan Bókeıhanov «Ultqa qyzmet etý bilimnen emes, minezden» degen. Biz shynaıy patrıottyq sezimmen rýhtanyp, qasıetti Táýelsizdigimizdi odan ári nyǵaıta túsý úshin birlese jumys isteýimiz kerek.
Barsha otandastaryma, ásirese, jastarǵa aıtarym: keń baıtaq Qazaqstandy asqaq armandaryń men batyl josparlaryńdy emin-erkin júzege asyra alatyn, tabysyńa marqaıyp, árdaıym tileýińdi tileıtin qasıetti Otanyń retinde baǵalańdar! Men jańa Qazaqstan patrıotızminiń jasampazdyq qudiretine senemin.
Táýelsiz el bolý ony jarıalaýmen nemese memlekettiń irgetasyn qalaýmen shektelmeıdi. Táýelsizdik úshin naǵyz kúres kúndelikti eńbekpen, úzdiksiz ári dáıekti eldik saıasatpen máńgi jalǵasady. Biz qýatty táýelsiz memleketimizben ǵana ult retinde jer betinde saqtalamyz. Osy aınymas aqıqatty berik ustanýymyz qajet. «Táýelsizdik bárinen qymbat!» degen bir aýyz sóz máńgi uranymyz bolýǵa tıis.
Ultymyzdyń uly ustyny – qasterli Táýelsizdigimiz barsha jurtymyzdyń patrıottyq rýhymen asqaqtaı bersin!
Qasym-Jomart TOQAEV, Qazaqstan Respýblıkasynyń Prezıdenti
«Egemen Qazaqstan» gazeti
