Qazir Alakól aımaǵynda sýarmaly alqap kólemi 34 myń gektardy qurasa, sonyn 25 myń gektary ǵana ıgerilýde. Onyń da 5,7 myń gektaryn jaıylymdyq pen shabyndyq quraıdy. Toǵyz myń gektar jer ıesiz jatyr. Kezinde 39 myń gektar jerge erkin jetken sý qazir 25 myń gektar jerdi sýarýǵa jetpeıdi. Nege? Al shyndyǵyna kelsek Alakól aımaǵyndaǵy sýarmaly egistik kólemi 17,7 myń gektar ǵana.
Sý jetispeýiniń basty sebebi, kezindegi sýlandyrý júıesi joıylǵan. Ol kezde aýdandyq sýlandyrý júıesi ár shapyashylyqqa tıisinshe sýdy bólip beretin jáne bul mólsher qatań saqtalatyn. Al sharýashylyqqa kelgen kezde sý bir ortalyqtan retteletin.
Sovhoz muraby ár brıgadaǵa, ár zvenoǵa, tipti ár alqapqa kólemine sáıkes sý bólip beretin. Shý da, daý-damaı da joq, jumys óz yrǵaǵymen júrip jatatyn. Ótken ǵasyrdyń toqsanynshy jyldary qoǵamdyq formasıa ózgerip, jer jeke menshikke ótip, egistik alqabynyń eshqandaı qaıtarymy bolmaǵan kezde jer qaraýsyz, ıesiz qaldy.
Sol kezeń «qazannan qaqpaq ketse, ıtten uıat ketedi» degen shaq edi. Sý bóletin gıdroqurylǵylar, qaqpaqtar tegis julynyp, Qytaıǵa metal synyǵy retinde satyldy. Sý aǵatyn beton naýalar ustaǵannyń qolynda, tistegenniń aýzynda ketti.
Qazir Úsharal qalasyndaǵy jekemenshik dúkender men keńselerdiń aldyndaǵy toǵandardy shegendegen de osy naýalar. Keıbir pysyqtar iri naýalardyń betonyn soǵyp úgitip, ishindegi temir torlaryn kádege jaratty.
Osylaısha, mıllıondaǵan aqsha jumsalyp, el ıgiligi úshin jasalǵan júıeni taǵylyqpen talqandady. Biraq ta bul áreketi úshin eshkim jazalanǵan joq. Kerisinshe urlyǵynyń «ıgiligin» kórdi.
Aýdandaǵy sharýashylyqtarda 260 shaqyrym jerasty kanaldary bolǵan edi. Osy kanaldardaǵy gıdranttar ár alqapqa mólshermen sý bólip, ylǵaldy únemdeýge aıtarlyqtaı yqpal etetin-di.
Jer ıeleri ózinen tómengi dıqanǵa sý bermeı, ózi meldekteı ishý úshin jer asty qubyryn tas, kirpish, temir tastap bekitip tastady. Qaıtyp ony tazalaǵan eshkim joq. Al endi osyny nadandyq deımiz be, jaýyzdyq deımiz be?
30 jyldan beri sharýashylyq ishindegi birde-bir aryq, tazalanǵan joq. Aryqtardyń tabany kóterilip, arnasyn aǵash basyp ketti. Osy ýaqyt aralǵynda shybyq berenege aınaldy. Endi ony tazalaý qıamettiń qaıymyna aınalyp otyr.
Qazirgi adamdar sý alýdyń ońaı jolyn taýyp alǵan. Bas aryqtyń óz jeriniń tusyndaǵy naýany búıirden tesedi de bir qulaq sý aǵyzyp alady. Al endi osy sýdy uqsatyp, jerin sýarsa bir sári ǵoı. Aınaldyrǵan eki gektar jońyshqasyna sýdy salady da ózi sol kúni kezek baǵýǵa nemese bazar aralaýǵa ketedi. Sý beı-bereket dalaǵa aǵady. Tómendegi elge sý jetpeı jaǵalasyp jatady. Aýdandyq deńgeıdegi olıgarhtar 1000 gektarǵa deıin soıa sebedi. Sýdyń basynda nemese keýde tusynda otyrǵan bul «myqtylar» ózinen keıingi otyrǵan «sorlylarǵa» sý bermeıdi.
Jalpy Alakólde sý belisi retke keltirilmegen. Saǵada otyrǵandar jerin segiz ret sýarsa, etektegiler eki ret sýarýmen shekteledi. Bireý shash-etekten paıdaǵa shyǵady, bireýdiń eńbegi esh, tuzy sor bolady.
Al aýdandaǵy sý sharýashylyǵy komýnaldyq kásiporny bul máseleni retteýge asyǵar emes. Ondaǵylar men sýdy sharýashylyqqa deıin jetkizip berdim, «ary qaraı ne kylsa, so qylsyn» deıdi.
Alakólde sýdyń suraýy joq sıaqty. Eginshiler sýdy paıdalanady, biraq sýdyń aqshasyn tóleýge kelgende sarańdyǵy ustap qalady. Jaraıdy, sýdyń qyzyǵyn kóre almaı, egistigin eki-aq ret sýarǵandarǵa túsinistikpen qaraıyq, al kúzde mıllıondaǵan tenge paıda kórip otyrǵan mıllıonerler nege aqshasyn ýaqytynda tólemeıdi? Bul biz úshin úlken suraq bolyp tur.
Serikqazy SHÁRİPOV, Almaty oblysy.
