Qazaqstan Respýblıkasynyń Prezıdenti
Nursultan Ábishuly Nazarbaevqa
ASHYQ HAT
Nursultan Ábishuly!
Biz zıaly qaýym bar, basqasy bar qazaq qaýymynyń birtalaı azamaty osynyń aldynda Sizge elimizde engizilip jatqan úshtildilik degenge qarsylyq bildirip hat joldaǵanbyz. Ol baspasóz betinde, áleýmettik jelilerde jarıalandy. Endi mine ekinshi márte Ashyq hat jarıalaýǵa májbúr bolyp otyrmyz. Oǵan sol hatymyzǵa Bilim mınıstri E. Saǵadıevtiń bergen esh dálel-dáıeksiz, taban tirerlik naqtylyǵy joq jaýap deýge kelmeıtin «jaýaby» sebep bolyp otyr. E. Saǵadıev myrza osy «jaýabynda» hatqa qol qoıǵandardyń ishinde balalary shetelde oqyp, aǵylshynsha sóıleıtinder bar degendi aıtady da, endi aýyl balalary da aǵylshynsha úırenýi kerek deıdi.
Bul azamat sonda «Bolashaq» baǵdarlamasymen oqyǵan balalardyń bári tek qazaq ne orys mektepterinde oqyǵandar ekenin shynymen bilmeı me? Al myna úsh tildilik boıynsha balalarǵa bastaýysh mektepten (tipti, balabaqshadan da) bastap úsh til oqytý, eń soraqylyǵy fızıka, hımıa, bıologıa jáne basqa da pánderdi tek aǵylshyn tilinde oqytý qolǵa alynýda. Bul álemniń eshbir eliniń praktıkasynda bolmaǵan is. Bizdiń oıymyzsha ár bala mektepti bitirgenshe sabaqty óz tilinde oqyp, eseıgesin, erjetkesin qaı tildi oqysa da óz erkinde bolýy tıis. Biz bul bastamany kim oılap taýyp otyrǵanyn bilmeımiz. Biletinimiz bul qazaq halqyn joıýǵa ákep soǵýy ábden múmkin shara ekenine ábden kóz jetkizip otyrmyz. Bul qazaq ultynyń erteńine jasalyp otyrǵan dostyqpıǵyl emes. Aıta keteıik, osy mınıstr E. Saǵadıevtiń ákesi K. Saǵadıevten bastap qazaqtyń betke ustar akademık, ǵylym doktory ataýlylary túgel derlik qazaq mektebin bitirgender.
Qurmetti Nureke! Qazaq halqy patshalyq Reseı kezinde de, Keńestik Reseı kezinde de talaı-talaı qoldan jasalǵan asharshylyqtardan, halyq jaýy, Amerıkanyń tyńshysy, Japonıanyń tyńshysy dep atyp-asýdan qynadaı qyrylǵanyn ózińiz jaqsy bilesiz. Basynan osyndaı zobalańdardy ótkergen qazaq halqy táýelsizdikke tili shubarlanyp, ulttyq sanasy sansyrap, kóptegen ulttyq ereksheliginen aırylyp ólip-talyp jetip edi. Biraq biz táýelsizdik aldyq dep toı-toılap júrgen 25 jyl ishinde qazaq tili ońalyp ketti dep taǵy da aıta almaımyz. Onyń eń basty sebebiniń biri is qaǵazdary, zańnamalar t.b. resmı qujattar áýeli orys tilinde jazylatyny, ekinshiden adam mıyna tikeleı áser etetin teledıdar kúndiz-túni oryssha sóıleıtini, mınıstrlerimiz de sol teledıdar sıaqty oryssha saıraýmen kele jatqany ekenin talaı aıttyq ta, jazdyq ta. Amal ne, onyń eshqaısysyna ne Úkimet tarapynan, ne Sizdiń tarapyńyzdan naqty jaýap ta, qoldanylǵan shara da bolǵan joq. Endi mine, Siz jańa taǵaıyndaǵan mınıstr E. Saǵadıev búkil bilim, ǵylym jáne mádenıet salasynda reforma emes, tóńkeris jasamaqshy. Al álemdik tájirıbede bilim, til máselesi jáne mádenıet evolúsıalyq damý jolymen órkendeıdi.
Onyń aıtýynsha álemniń eshbir memleketinde joq 3 tildi mektep modelin jasap, sonyń negizinde qazaq tili men ádebıeti, Qazaqstan tarıhy pánderin –qazaq tilinde, orys tili men orys ádebıetin, dúnıejúzi tarıhyn orys tilinde, al jaratylystaný pánderiniń barlyǵyn aǵylshyn tilinde oqytý kózdelip otyr. Kelesi 2017 jyldan bastap aǵylshyn tilinde oqytý joǵarǵy synyptarda bastalmaq. Sonda dúnıejúzi tarıhy, geografıa, matematıka, fızıka, ınformatıka, hımıa, astronomıa jáne taǵy basqa pánder mektepte múldem qazaqsha oqytylmaıtyn bolady. Bul áreket onsyz da hali múshkil qazaq tiline, jalpy qazaq halqynyń bolashaǵyna orasan zor zıan keltiredi. Múshkil qazaq tili deıtin sebebimiz Reseıden táýelsizdik aldyq desek te qazaq tili óz elinde orys tiline óz ornyn yǵystyryp bergeni kórinip-aq tur. Endi oǵan aǵylshyn tilin qospaqshy. Úkimet basshysynyń orynbasary Darıǵa Nazarbaeva jaqynda qytaısha da oqytamyz degen sózdiń ushyǵyn shyǵaryp qoıdy. Munyń bári memleket quraýshy qazaq halqymen esh aqyldaspastan, qazaqtyń pikirin bilmesten árkim oıyna kelgenin jasaý arqyly istelýde. Eskertip qoıaıyq, qazaq halqy buǵan jol berip qoımaýy da múmkin.
Iá, mınıstr E. Saǵadıev qazaqqa jany ashyǵan bolyp «Qazaq mektepterinde oqyǵan jastardyń ári qaraı sapaly bilim alýynyń shekteýli ekenin kórip otyrmyz. Mysaly, bizdiń eń joǵarǵy aǵylshyn tilinde dáris beretin Nazarbaev ýnıversıtetine, QMEBI, QBTÝ ýnıversıtetterine aýyl jastarynyń túsýinde biraz qıynshylyqtardyń bar ekenin ózim kórdim deıdi. Ondaı bolsa, sol joǵarǵy oqý oryndarynda qazaq tilinde sabaq berý kerek, qazaq tilinde sapaly oqýlyqtar shyǵarý qajet. Mekteptiń maqsaty tek aǵylshyn tilin úıretý emes, balalarǵa jan-jaqty bilim berý.
«Bizde orys tilinde oqytatyn mektepter de bar. Onda kóptegen qazaq jastary oqıdy. Shynyn aıtsaq, sol qazaq jastarynyń kóbi qazaq tilin durys bilmeıdi, durys túsinbeıdi. Osy sebepterge baılanysty bizdegi bilim alý júıesinde tepe-teńdik joq»-deıdi Erlan Saǵadıev. Iá, orys mektepterinde memlekettik tildi jaqsy oqytpaıdy. Endeshe, bul E. Saǵadıev áýeli Konstıtýsıada jazylǵan memlekettik qazaq tilin bilýdi jolǵa qoıý kerektigin bilmeıtin qandaı mınıstr?
Táýelsizdik alǵan alǵashqy jyldary bizdiń Úkimet qazaqtardyń sany 44 paıyz, 50-ge jeteıik, memlekettik til týraly máseleni qozǵamaı tynysh otyryńdar dedi. Arada mine, 25 jyl ótti, qazaqtardyń sany elimizde 68 paıyzdan asty. Endi orys tilimen qosa aǵylshyn tilinde sóıle degeni onsyz da 25 jyldan beri óz elinde hali múshkil kúıinde qalyp kele jatqan qazaq tiliniń órkendeýine qaıtkende de kedergi jasaý úshin áldebir toptardyń tapsyrmasymen jasalyp otyr ma degen qaýpimiz bar. Al qazaq mektebi bolmasa, qazaq halqy tilimen qosa joq bolyp ketedi.
Prezıdent myrza! Bul qazaq tiliniń kósegesin kógertýge baǵyshtalǵan shara emes. Kezinde Keńes Odaǵynda orystardyń sany 43 paıyz ekenine qaramastan búkil halyq orys tilinde sóıledi. Qazirgi tańda, Iran elinde parsylardyń úlesi 35 paıyz ǵana bolsa da mundaǵy ózge ult ókilderi túgel parsysha oqyp, parsysha sóıleıdi. Ózbekstan, Ázirbaıjan, Túrkimenstan, Armenıa sıaqty basqa da TMD elderinde de solaı. Kelimsekterdiń ıaǵnı, dıasporalardyń qaı elde tursa sol eldiń jergilikti halqynyń tilinde sóıleýi dúnıe júzinde qalyptasqan úrdis. Al bizde tipti, «Premer-mınıstr, mınıstrlerdiń, ákim-qaralardyń kóbi orys tilinde sóıleýinen-aq olar qazaqtyń ulttyq múddesine pysqyrmaıtynyn aqymaq adam da túsinedi.
Iá, aǵylshyn tili halyqaralyq qatynasta, halyqaralyq saýda jáne bank júıesinde, dıplomattarǵa, keıbir ǵylym salasyndaǵylarǵa, bıznesmenderge kerek bolsa kerek te shyǵar. Al búkil 17 mıllıon halyqqa aǵylshyn tilin jattatý – óte ersi, basqa halyqtarǵa kúlki qylarlyq is. Malshy, jalshy, qurylysshy, kúzetshi, bazarlarda otyrǵan halyqqa aǵylshyn tili kók tıynǵa kerek emes. Aǵylshyn tilin úırense boldy, álemdik bilim-ǵylym qolymyzda bolady, sosyn kúshti el bolamyz deý baryp turǵan saýatsyzdyq, nadandyq ne qazaq halqyn joıýdyń bir amaly sıaqty. «Sózi joǵalǵan jurttyń ózi de joǵalady» dep álemniń talaı oıshyldary aıtqan. Aǵylshyndar jaýlap alyp, óz tilin kúshtep engizgen Afrıkanyń 20-ǵa jýyq burynǵy bodan memleketteri damyp, eshkimnen ozyp ketken joq. Olar qansha jerden aǵylshynsha sóılese de álemniń artta qalǵan memleketteri kúıinde qalyp otyr. Olar aǵylshyn tilin eńbektegen sábıden, eńkeıgen qarıaǵa deıin sýdaı aǵylshynsha sóılegenimen, áli kúni ash-jalańash kedeıshilikte ómir súrip jatyr. Al bir ǵulama oıshyldyń «Tek quldar ǵana óz qojaıynynyń tilinde sóıleıdi» degen sózi áli de orys tiliniń yqpalynan shyǵa almaı júrgen búgingi bizdiń qazaqqa arnap aıtylǵan sıaqty. Álemde, ǵylym, bilim, jańa tehnologıa tek aǵylshyn tilinde emes, bul halyqty aldaýsyratqan ótirik sóz. Tehnıkalyq progres, elektronıka barlyǵy fransýz, ıspan, bengal, japon, káris, qytaı, ıtalán, nemis jáne orys tilderinde jazylady. Bizdiń Úkimet basyndaǵylar da, jańa mınıstr de sony shynymen bilmeı me, álde bul qazaq ultyn joıyp jiberýdi kózdeıtin áldebir toptardyń tapsyrmasy ma?
Qurmetti Prezıdent myrza! Ózińiz Jarlyǵyńyzben bekitken 2011-2020 jylǵa arnalǵan til damytý Baǵdarlamasynda qazaqstandyqtardyń 90 paıyzy 2020 jyly tolyq qazaqsha sóıleıdi dep jazylǵan. Osyny oryndaýdyń ornyna Erlan Saǵadıev qazaq mektepterin jappaqshy. Bul usynysty birinshi bolyp kim jasaǵanyn biz bilmeımiz, biraq bul qazaq ultyna dos, peıili túzý adamnyń usynysy deı almaımyz.
E. Saǵadıev myrzanyń bundaı ersi qateligin túzetýińizdi suraımyz. Qazaq halqynyń tarıhy bar bolǵany 25 jyldan ǵana turmaıdy. qazaq san ǵasyrlar ustanǵan óz tili men dini, óz salt-dástúri, ádebıeti men mádenıeti qalyptasqan buǵan sheıin de ár túrli qurylymdy memleketi bolǵan ejelgi halyq. Biz bir ulttyń urpaǵyna túgeldeı aǵylshyn, orys tilin úıretip, shubartildi ult jasaýǵa qarsymyz. Qaı tildi úırený es jıyp, etek japqasyn árkimniń óz qalaýynda bolýy kerek sondyqtan joǵarydaǵy shubar tildi basshylar qansha jerden órkenıetti bolsa da biz eshqashan óz tilimizden aıyrylýǵa jol bermeımiz!
Qurmetpen,
Qabdesh Jumadilov
Ǵabbas Qabyshev
Ýálıhan Qaısarov
Marat Toqashbaev
Dýlat Isabekov
Myrzan Kenjebaı
Mereke Qulkenov
Qýandyq Túmenbaı
Amanhan Álim
Jańabek Shaǵataı
Arasanbaı Estenov
Baltash Tursynbaev
Jumash Kenebaı
Jaras Sársek
Serik Nuǵyman
Temirǵalı Kópbaı
Jumamurat Shámshi
S.Qaraqystyq t.b.
