Erlan Saǵadıev tizginin ustap otyrǵan Bilim jáne ǵylym mınıstrligi «Qazaqstan Respýblıkasyndaǵy joǵarǵy jáne joǵarǵydan keıingi bilim berý mamandyqtarynyń klasıfıkatory» degen qujatynyń jańa nusqasyn 01,02,2017 j. qoldanysqa engizdi. Atalǵan qujattyń «Bakalavrıat mamandyqtary» degen 7.1. bóliminde qazaq tili jáne qazaq ádebıeti mamandyǵy atymen joq. Onyń ornyna «Muǵalimderdi tilder men ádebıet boıynsha daıarlaý» (Podgotovka ýchıteleı po ıazykam ı lıteratýre) dep jazylǵan. Sóıtip, BjǴM «Qazaq tili» men «Qazaq ádebıeti» mamandaryn daıyndaýdan bas tartypty. BjǴM-nyń bunysyn qalaı túsinýge bolady? Saǵadıev myrzanyń mınıstrliginiń qazaq ultyn, tilin joıýǵa baǵyttalǵan bastamasyna narazylyq bildirip Qazaqstannyń bir qaýym ǵalymy Aqordaǵa hat jazypty.
Elbasynyń ózi ultymyzdyń ádebıetindegi jaýharlardy, rýhanı muralardy, tildi, dildi túgendep jatqanda mundaı mamandyqtardan bas tartý kimge kerek boldy? Biz únemi moıyn soza kóz súzetin Batystyń Garvadynda, Oksfordy men Kembrıdjinde Saǵadıev myrza kereksiz dep tapqan «ádebıettaný», «lıngvısıka», «tarıh», «shyǵystaný» degen pánder oqytylady. Mınıstr Saǵadıev myrza Ahmettiń álippesin «óltirip» bolyp, endi memlekettik tilge shúılikkeni qalaı?
MEMLEKETTİK TİL – QAZAQ TİLİNEN BASQA QANDAI TİL BOLÝY MÚMKİN?
Aıgúl İsmaqova, Fılologıa ǵylymdarynyń doktory, profesor:
– Bir aıta keterlik másele, mamandyqtar tizbeginde «Aýdarma isi, ilespe aýdarma» degen bar. Bul fılologıa – ádebıettaný men tiltaný salasynyń biri. Ony bólip alý arqyly Bilim jáne ǵylym mınıstrligi endigi kezekte tek aýdarmashylyq mamandyqty ǵana daıarlaıtyn bolyp otyr. Qazaq tili, qazaq ádebıeti, ádebıettaný, túrkitaný, shyǵystaný tárizdi ǵylym salalary qaıda qaldy? Tipti bul qujatta fılologıa degen sóz joq. Osy rette mynadaı zańdy saýal týyndaıdy: fılologıa salasyn basqa tilderdiń aýdarmashylaryn daıarlaýmen ǵana shektep tastaǵanmyz qalaı? «Tilderdi oqý», «Ádebıet pen lıngvısıka» mamandyqtaryna toqtalaıyn. Álemdik ǵylymı klasıfıkatoryndaǵy «Fılologıa, Lıteratýrovedenıe, Lıngvısıka» degen ataýlar joıylǵan. «Ádebıet pen lıngvısıka» dep pán retinde atalǵanymen beriletin dáreje – «Tiltaný» delingen. Sonda qaı eldiń, kimniń ádebıeti oqytylmaq? Nege qazaq ádebıetiniń aty atalmaıdy? «Izýchenıe rodnogo ıazyka» degende kimniń týǵan tilin oqytý kózdelip otyr?
Memlekettik til – qazaq tilinen basqa qandaı til bolýy múmkin? Túsinemin, orys tili, aǵylshyn tilderin oqytý – zamannyń qajettiligi. Biraq atalǵan tilderdiń óz otandary bar. Memlekettik qazaq tili men onyń kórkem shejiresi – qazaq ádebıetin bilim berý júıesinen osylaısha ysyryp tastaý arqyly biz táýelsizdigimizge qıanat jasap otyrǵandaımyz. Elimizde qazaq tili men qazaq ádebıetiniń keleshegi bulyńǵyr bolyp turǵanyn osyndaı qujattan-aq baǵamdaı berseńiz bolady.
Byltyr Qazaq tarıxy, Qazaqstan tarıxy degen mamandyqtar joıylǵan kezde tarıhshylar dál osyndaı kúı keship edi. Endi mundaı jaǵdaı ádebıetshilerdiń, qazaq fılologtarynyń aldynan shyqqanda, ult ǵylymyna tóngen qaýipti aıtýdy azamattyq paryzym dep esepteımin. Memlekettik til men ult ádebıeti, elimizdiń tarıxymen birge táýelsizdigimizdiń, ult qaýipsizdiginiń negizgi tiregi emes pe? Eger osylaı ketetin bolsa, endigi urpaq kúni erteń qazaq ádebıeti túgili qazaq tiline de zar bolǵaly tur.
Kórshiles Reseı elinde bul ǵylym salasy ornynda tur. Olar mundaı qadamǵa biz sıaqty bara qoımaıtyny aıdan anyq. Sebebi ár memleket úshin onyń tili – ult tutastyǵy men qaýipsizdiginiń máselesi. Mınıstrlik raıynan qaıtyp, bul qujat ózgertilmese qazaq tiliniń bolashaǵy týraly oılaýdyń ózi qıyn. Táýelsizdik kezde memlekettik tildi jáne ol tildegi ádebıetti joǵary oqý oryndarynyń klasıfıkatoryna engize almasaq, bul elimizge abyroı ápermesi anyq.
BUL ÓZ ANAMYZDY BASQA TEPKENDEI ÁREKET
Ulan Erkinbaı, Qazaq Gýmanıtarlyq zań ýnıversıteti, Qazaq tili jáne jalpy tilder kafedrasynyń meńgerýshisi:
– XX ǵasyr basynda til men ádebı muralarymyzdy taný kásibı deńgeıge kóterildi dep qýandyq. Ádebı, synı, estetıkalyq pikirlerdiń tórkini san ǵasyrǵa ketse de kásibı ádebıettanýdy biz alashtyqtardan bastap júrmiz. Osyny aıtyp, A.Baıtursynulynyń “Ádebıet tanytqyshyn” kásibı ádebıettanýdyń basy dep Máskeýde baıandama jasaǵanymda: yzaǵa býlyǵyp, júzderin qyzǵanyshtyń oty sharpyp, birer profesor men birqansha dosenttiń zaldan shyǵyp ketkeni áli esimde. Sondaǵy qyzǵanyshtarynyń mazmuny: “Tomoshevskııden bir jyl, Bahtınnen úsh jyl buryn keshendi teorıalyq eńbek jazatyn, kto on takoı Baıtýrsynov” bolatyn. Ol 2003 jyl bolatyn. Mundaı qasıettti dodaǵa meni baǵyttaǵan Z.Ahmetov, Z.Qabdolov, A.İsimaqova, K.Syzdyqov, F.Fatkýllın syndy bir shoǵyr zıalylar edi. Men ol kisilerge máńgilik qaryzdarmyn. Álemdegi eń sulý, eń taza mamandyqqa baýlyǵany úshin.
Al qazirgimiz ne? Ras, qazir “Qazaq fılologıasy”, “Qazaq tili men ádebıeti” mamandyǵy asa modnyı emes shyǵar. Ony moıyndaımyz. Ondaı ýaqytsha modnyılyqqa qyzmet etetin mamandyqtar emes olar. Eki mamandyq ta halyq danalyǵymen, sóz atty qundylyqpen, rýh atty qasıetpen tikeleı jumys jasaıdy. Búgingi jáýdiregen qazaqy qundylyǵymyzdyń shyraqshysyna aınalǵan osy sala mamandary qazir kisi músirkerlik halde. Asylynda, barlyq mamandyqtardyń negizgi quraly sóz. Mátin.Qısyn. Qundylyq. Aty atalǵan dúnıeler búgingi mınıstrlik qajetsiz sanap otyrǵan eki mamandyqtyń negizgi nysany. Sondyqtan, bul mamandyqty esh talqysyz qysqartý múmkin emes. Kerisinshe, jańa formatta túrlendirip qundylyǵyn arttyrýdy el bolyp aqyldasýymyz kerek. Áıtpese, óz anamyzdy basqa tepkendeı áreket qoı bul…
Nurgeldi Ábdiǵanıuly
