Keıde sol toptarda tý ustap júrgender de ózderiniń kim úshin, ne úshin jalaýlatyp júrgenderin túsinbeıtin, tipti, túsinýge tyryspaıtyn sekildi. Oılanýǵa da erinshek. Keıbiriniki jalań uran, aqyldyń azdyǵy, keıbiriniki ashyq saýda, salqyn esep. Qyryq-pyshaq bólinis, qym-qýyt qaıshylyq. Bir-birin moıyndamaıdy, ańdıdy, aryz jazady. Oq atýǵa deıin baryp jatyr. Endi bir jaǵyńda ákesin óltirgen, balasyna kóz súzgen, áıelin órtep jibergen silimtikter.
Eriksiz, esińizge Dostoevskııdiń keıipkerleri túsedi. «Aǵaıyndy Karamazovtar» qudaısyzdyq ıdeıasy qaıda aparatynyn kórsetken edi. Biz qazir adamdy óltirýge ruqsat beretin tas júrek, dogmat Qudaı ıdeıasymen betpe-bet keldik. «Albastylar» sosıalızmdi jeleý qylǵan qaraqshylardyń qandy bolashaǵyn boljaǵan edi. Biz qazir ártúrli nárseni syltaýratyp, urysqa kirgen neshe túrli «albastylardy» kórip júrmiz. Tarıhtan belgili, Stavrogınder túbinde eldi ońdyrǵan joq. Al qazirgi, bizdiń aınalamyzdaǵy Stavrogınderge tipti ońaı ǵoı. Qaǵaz taratý, jınalys jasaý shart emes. Olardy sarbazdar ózderi izdep keledi, áskerler lek-legimen ózderi qosylady. Qazirgi soǵys, adamnyń jany men aqyl-oıy úshin tartys feısbýk pen ınstagramda júrip jatyr. «Pýblıka deńgeıine jetpegen» (T.Ásemqulov) tutynýshy halyqtyń oılanýǵa murshasy joq. Oısyzdyqtan, saraptyń joqtyǵynan ár týdyń astyna jınalyp alyp yryldasyp ótip jatqan ómir. Al siz damyǵan bolashaq týraly aıtasyz.
Oılaý, saraptaý, aqıqatyna jetý buqaranyń quzyryndaǵy sharýa emes. Ár kezde tirshilik aǵymyn elekten ótkizip, syǵyndysyn usynatyn sýretkerler: rejıserler, sýretshiler, jazýshylar edi. Qazir bolsa orys klasıkterindeı «Kim kináli?» «Qaıtpek kerek?» degen suraqtarǵa jaýap beretin (bolmasa sol suraqtardy saýatty qoıa alatyn) qubylys kóre almaı turmyz. Bylaı qarasań, arsyl da gúrsil, qaıshylyqtyń ortasy, súbeli proza jasaýǵa taptyrmaıtyn ýaqyt. Biraq ádebıettiń tamyr soǵysy baıaý. Aǵa býyn bererin berdi, óz qatarymyz «kúnkóris qamymen júrmiz» deıdi. Syltaý emes.
Demek, bizdiń sanamyz kózimiz kórip turǵan oqıǵalardy sińirýge shaban. Amerıkada Sýkerbergter men Snoýdender otyzyna jetpeı bir býynnyń bet-beınesine aınaldy. Olar týraly kitaptar shyǵyp, kınolar taralyp jatyr. Demek, búgingi oqıǵa súzgiden ótýde. Biz refleksıaǵa berilip, aýylda ótken balalyq shaǵymyzdy eske túsirip otyrǵanda zaman ózgerip ketti. Apta burynǵydaı sozylmaıdy, aı degen sát qana, jyl degen kózdi ashyp-jumǵansha. Ýaqyt zýlaıdy, ómirdiń qarqyny da zymyrap barady.
1960-70-jyldardaǵy «derevenskaıa» nemese «aýyl prozasynyń» zańdy murageri 1990-2000 jyldardaǵy qala prozasy bolýǵa tıis edi. Azdaǵan ushqyndary boldy, tendensıaǵa aınalmady. Oıanaıyq, aýyldy qansha ańsaǵanmen, qazaq budan bylaı da ýrbanızasıalana beredi. Qańǵyp júrse de qalada júredi. Tipti, qalada ma, aýylda ma – ol da mańyzdy emes. Aıtyp otyrǵanymyz – zamandastyń jandúnıesindegi ózgerister, tóńkerister, qozǵalystar. Orta – onyń fony ǵana. Túk joq edi demeımiz. Jastarda talpynys bar, osy baǵyttaǵy birdi-ekili shyǵarmany kózimiz shaldy. Biraq onyńyzda zertteý jetispeıdi, kabınette otyryp alyp, qyzyl sózdi kópirtip, qıalmen jazǵanyń qazir eshkimdi eliktirmeıdi. Aǵa býynda Muhtar Maǵaýınniń birer jyl buryn bestseller bolǵan «Jarmaǵy» rýhanı maıdannyń bir shebin kórsetken edi. Ózge qanshama tartystar, sýasty aǵystar bar. Mysaly, Tynymbaı Nurmaǵambetovtiń «Meshkeı» degen povesin eske alyńyz. Meshkeıde qazaqtyń eń nashar qasıetteri qordalanǵan: qomaǵaılyq, ataqqumarlyq, jalqaýlyq… Sondyqtan, ol tragedıalyq keıipker. Siz ony osy túk kórmegen, teksiz, maqtanshyl qalpy úshin aıyptaı da almaısyz. Tek qana aıaısyz. Materıaldyq tapshylyq pen rýhanı jadaýlyqta dúnıege kelýi – onyń talaısyz taǵdyry ǵana. Ol ony suramaǵan, odan qashyp qutyla da almaıdy. Ashqaraqtyq onyń geninde bar. Sondyqtan da ol, kenet basyna baq qonyp, otyrǵan jerinen munaı atqylasa da, qulqynyn toltyrýdan basqa rahatty bilmeıdi. Basqalar órkeni ósip jatqanda bul jeı berdi, jeı berdi… Aqyry, jarylyp óldi. «Áı, baıqa, jarylyp ketpe». Tynekeńniń eskertýi ǵoı bul.
[caption id="attachment_20565" align="alignright" width="206"]
Á. Baǵdáýletqyzy[/caption]
Biraq bul qansha jerden ǵajap kitap bolsa da, qalanyń qazaǵy odan aıtarlyqtaı áserlenbes edi. Óıtkeni, ol, bul tildi túsinbeıdi. Aýyldyń qazaǵy tushynyp oqyp, keńkildep kúlip, jany jadyraǵan mátin qalanyń qazaǵyna jat bolyp qalǵan. Basqa jurttyń qalasynda da, aýylynda da bir halyq. Bizde ekeýi eki ǵalamshardan kelgen sıaqty. Qany men geni bir bolsa da, rýhanıaty, qundylyqtary, ómir salty múlde bólek. Moıyndaıyq, qala men aýyldyń býdandasýynan jańa bir násil dúnıege keldi. Biz osy násildi zertteýimiz kerek. Óıtkeni, tartystyń bári – sonyń júreginde.
Kúder úzbeımiz. Kútip júrmiz. Dostoevskııge suranyp turǵan zamanda bizden de bir Dostoevskıı shyǵatyn shyǵar.
Ásıa BAǴDÁÝLETQYZY
Derekkóz: "Egemen Qazaqstan"
