Qazaqstan jer kóleminiń úlkendigi jaǵynan álemde 9-shy orynda. Alaıda qalada úı salatyn jer joq, aýylda mal jaıatyn jer joq. Qazaq jeriniń 95,5%-da aǵash joq. Qalǵan 4,5% jerdegi aǵashtyń teń jartysy – sekseýil. Qalamyz ben dalamyzda aǵashtar assortımenti az, dekoratıvtiligi tómen. Az ǵana ormanymyzdy jyl saıyn alapat órtter jalmap jatqany taǵy bar. Ormanymyzben birge armanymyz órtenýde. Aǵashtyń mańyzdylyǵyn kóp adam bilmeıdi nemese túbegeıli túsinbeıdi. Olar úshin aǵashtar nebary otyn, taqtaı, ózidigenen ósip turǵan jaı bir jasyl ósimdik. Alaıda kún qatty ysytqan jaǵdaıda jalǵyz aǵashtyń kóleńkesine tyǵylady.
Mańaılarda shashylyp jatqan selofan paketter, plasık qaldyqtary ekologıalyq problema emes, ol nebary basqarý júıesiniń nasharlyǵynyń kórinisi. Eger qoqysty suryptaý, ony baqylaý, qaıta óńdeý máselelerin júıege kelitirip, tártip pen zańdy qataıtsa, bul másele óz sheshimin tabady. Al naǵyz ekologıalyq problema, ol – topyraqtyń tozýy, sýdyń tartylýy, qýańshylyq pen qurǵaqshylyq.
AǴASH JÁNE JAHANDYQ JYLYNÝ
Qazaqstan klımatyn ondaǵan jyldar boıy zerttegen Fransıa men Golandıa ǵalymdarynyń boljamyna súıensek, bolashaqta elimizdi nashar ekologıalyq ahýal kútip tur (Kazahstan mojet prevratıtsá v samyı jarkıı ı zasýshlıvyı regıon na planete - https://www.youtube.com/watch?v=8D-YKgj-TxI). Jerdiń tozýy, CO₂ deńgeıiniń kóterilýi asa qatty qarqynmen júrip jatyr. Qurǵaqshylyq pen qýańshylyqtyń aldyn alý úshin radıkaldy qadamdar jasap, dalamyzdy da, ekonomıkamyzdy da «jasyldandyrmasaq» jaǵdaı qıyndaı túsedi – dep, keńes beredi.
Jahandyq jylyný — jerdiń betindegi ortasha temperatýranyń artýy. Sońǵy júz jylda temperatýrasy shamamen 1°S-qa artty. Salystyrmaly aıtsaq, eger adam temperatýrasy 1°S-qa kóterilse denede ylǵal joǵaltyp, aǵza aýyryp qalady. Sol sıaqty klımat ne bary bir gradýsqa joǵarylasa, tabıǵatqa keri áser qatty bolady. Kún qatty qyzǵanda, jerdiń betki qabatyndaǵy mıkroorganızmder joıylyp ketedi. Sondyqtan topyraq kóleńkege zárý. Biz ony tek jasyl jelekter, aǵashtar otyrǵyzý arqyly ǵana retteı alamyz. Ol úshin áýeli qoǵamda eko sana men daǵdy qalyptastyrý joldaryn tabý kerek.
Bir aǵash bir jylda aýany 28 keli lastanýshy zattardan tazalaıdy. 13 000 lıtr jańbyr sýyn sińiredi de, tasqyndardan saqtaıdy. Aýany salqyndatý jaǵynan jyl boıy toqtaýsyz jumys isteıtin 10 kondısıonerdi almastyra alady.
AǴASH JÁNE QALA
Astana, Almaty sıaqty iri qalalarda tar jerlerde tyǵyz-tyǵyz boı kóterip jatqan záýlim turǵyn úı keshenderi men túrli ǵımarattar, aǵashtar men basqa da ósimdikterge múldem oryn qaldyrmaýda. Qalalardyń qazirgi qurylymdyq júıesi adamdar úshin emes, kólikter men ǵımarattar úshin jasalǵandaı. Aýlalarda kún sáýlesi men qunarly topyraq az. Betondalǵan tas joldardyń kesirinen ósimdikter keńinen tamyr jaıa almaıdy. Keńistik azaıdy, fotosıntez buzyldy, ómir súrý ortasy kúrdelenip ketti. Ósimdik bolmaǵan jerde topyraqtaǵy basqa da tirshilik ıelerine qajetti mıkroklımat qalyptaspaıdy. Kógaldy jermen salystyrǵanda, tasty jerdegi kún qyzýy birneshe ese joǵary.
AǴASH JÁNE SÝ
Bizdiń qoǵamda «aǵashtardy saqtaıtyn – sý» degen birjaqty túsinik bar. Negizinde sý aǵashty ustamaıdy, kóbine aǵash sýdy ustaıdy. Aǵash ósken jerlerde jerasty sýlary joǵary tartylyp kóterilip turady. Ormandar qyrqylǵan jerlerde topyraq tozyp, qurǵaqshylyq bastalady.
Elimizde jyl saıyn: qysta qatty aıazdan qalalarymyzda qubyrlar jarylyp, aýyldar qar astynda qalady, kóktemde alapat sý tasqyny bolady, jazda qýańshylyq, qurǵaqshylyq bolady, kúzde alqaptar men ormandar órtenedi. Kóktemdegi qar sýyn ustap, saqtap qalýda jáne tasqyndardy boldyrmaýda aǵashtardyń róli erekshe. Aǵashtar kóp ósken jerde qar birden joǵalmaı aqyryndap erip, sol jerge sińip, jaǵalaýlarda jınalyp, uzaqqa saqtalady.
Osydan nebary 30-40 jyl buryn aýyl mańyndaǵy ózenderdiń tereńdiginen turǵyndar atpen óte almaǵan eken. Qazir ol jerlerdiń kóbinde bir tamshy da sý joq. Táýelsizdik alǵan jyldary Qazaqstanda kólemi 1 gektardan asatyn 84 000 kól bolsa, qazir sonyń 14 000 ǵana qalǵan. Al uzyndyǵy 1 shaqyrymnan asatyn 44 000 ózender bolsa, qazir 4000 ǵana qalǵan. Bul óte qorqynyshty jaǵdaı. Eger sý bolmasa, Qazaqstan agrarly el bolady degen sózdi birjola umytý kerek. Sý joq jerde aýyl sharýashylyǵy joq degen sóz.
AǴASH JÁNE AÝYL
Elimizde halyq sany jyldan-jylǵa arta túsýde. Sonymen qatar mal sharýashylyǵy da ulǵaıyp, mal basy da kóbeıýde. Soǵan saı jaıylymdyq jer tarylyp, jaǵdaıy kúnen-kúnge nasharlap barady. Jer jetispegendikten, halyqtyń maly jyl boıy tek qana aýyl mańynda jaıyla berip, topyraqty tozdyryp jiberdi. Kún saıyn bir jerge jaıylǵan orynda maldyń japasy (kóńi) sol jerde kóbeıe beredi. Ol – zıankesterge taptyrmas azyq, ıaǵnı jándikterdiń shekten tys kóbeıip ketýine ákelip soǵady. Zıankestermen qorektenýge nebir jabaıy ań, tyshqan, egeýquıryq t.s.s aýylǵa jaqyndaı beredi. Olardan taraıtyn aýrýlar, jaıylǵan malmen aýylǵa jetip, mal ónimin tutynýshy jergilikti halyqtyń densaýlyǵyna zardabyn tıgizedi. Osy zıandy sıkldi toqtatýdyń birden bir joly – topyraq qunaryn qaıta qalpyna keltirý. Onyń tabıǵı ári tóte joly – jerimizge kóptep aǵash otyrǵyzý. Elimizdiń sımvoly jalań dala emes, ormandar bolýy kerek! Bul suraqtardy jergilikti halyqqa da, ekologıaǵa tikeleı paıda ákeletin kópfýnsıonaldy, novatorlyq ıdeıamen sheshpese másele sozyla beredi.
QYZYL ORMAN JÁNE QAZAQ QYZDARY
Qurǵaqshylyqtan tozyp bara jatqan jerimizdi qutqarýdyń amaly – jurtshylyqty ınovasıalyq tásilmen aǵash otyrǵyzýǵa yntalandyrý. Usynylyp otyrǵan jobanyń máni – erekshe ári ádemi birtústi aǵashtardan monohromdyq saıabaq arqyly, adamdarǵa qorshaǵan ortany súıýge baǵyttaý. Adamdardy ádemi saıabaqqa qyzyqtyrý, demalys syılaý arqyly aǵashty, ósimdikti kúltke aınaldyrý.
Osy maqsatta BUUDB arqyly júzege asyrylatyn ǵalamdyq Ekologıalyq Qorynyń Shaǵyn Granttar Baǵdarlamasy (ǵEQ SHGB) aıasynda «Qyzyl orman» agro-ekotýrıstik parki – aýyldyq aýmaqtarda tozǵan jerlerdi qaıta qalpyna keltirýdiń jańa modeli atty joba bastaldy. Ony «Exclusive Fund» jeke qory júzege asyrady. Almaty oblysy, Talǵar aýdanynda bolatyn «Qyzyl orman» agro-ekotýrıstik park kompozısıasy – kóktemnen kúzge deıin qyp-qyzyl bolyp turatyn qyzyljapyraqty aǵashtar men japyraǵy kúzde qyzaratyn aǵash-butalardan jáne qyzyl gúlderden turady. Joba qyzylaǵashtar murajaıy syndy ishki-syrtqy týrıserdi tartatyn ólkemizdiń «vızıt kartasyna» aınalmaq. Baqtaǵy aǵash-butalardyń barlyǵy hanymdarǵa qurmet retinde qazaq áıelderi esimimen atalatyn bolady. Sonymen qatar qyzyl jemister beretin aǵashtar aleıasy da jasalady. Otyrǵyzatyn aǵashtardyń surpy men túrleri elimizde aldyn ala aprbasıadan ótken, aýdandastyrylǵan. Endi keshendi túrde júzege aspaq. Qazirgi belgili ekspertter men ǵalymdar, landshaftnıkter bul joba ıdeıasymen tanys jáne birigip jumys isteýge múddeli. Joba QR Ekologıa jáne tabıǵı resýrstar mınıstrine, QR Aýyl sharýashylyǵy mınıstrligine tanystyryldy.
«BİR AÝYL. BİR GEKTAR. BİR SAIABAQ»
Jobanyń tikeleı maqsaty bir gektar jerde aýyldyq aýmaqtarda tozǵan jerlerdi qaıta qalpyna keltirýge baǵyttalǵan «Bir aýyl. Bir gektar. Bir saıabaq» qoǵamdyq-jekemenshik saıabaqtyń tıptik úlgisin jasaý. Joba aıasynda jekelegen azamattar, jergilikti qaýymdastyqtar, qoǵamdyq uıymdar, kompanıalar, aýyl-aýdan ákimderine osy model nasıhattalady. Árıne ol barlyq jerde qyzyl aǵashtardy qaıtalaý degendi bildirmeıdi. Múmkin bireý tek qana emen, qaraǵaı, aqqaıyń baǵyn nemese jáı qarapaıym baq jasaýy múmkin. Túpki maqsat aǵash otyrǵyzý arqyly topyraq tozýynyń aldyn alý, gúl ósirý mádenıetin, ekologıalyq sana men daǵdy qalyptastyrý. Eldimekenderde maman tapshy, keı suraqtardyń jaýabyn bilmegendikten kópshilik bul baǵytqa bara bermeıdi. Sondyqtan biz bir gektar jerdi ólshem retinde alyp – ár jerdiń klımatyna baılanysty qandaı aǵashtar egýge bolatyny, sorttar men túrlerin qaıdan tabý kerek, kútip-baptaý tásilderi, topyraq qunaryn arttyrý men sý únemdeý tehnologıalaryn paıdalaný reti, saıabaqtyń smetasy, jumsalatyn ýaqyt pen eńbek shyǵyndary týraly daıyn tehnologıalyq paket jasalmaq. Jańa tehnologıalardy tájirıbege engizý arqyly turaqty sharýashylyq júrgizý ádisterine oqytý, jeke saıabaqtardyń aýyldyq jerde kásipkerlikke jol ashyp, jańa balamaly tabys kózine aınalatynyn, ekologıalyq jáne ekonomıkalyq tıimdilik ákeletinin túsindirý sharalaryn júrgizý kózdelýde.
Qazaqstanda adam qolymen jasalǵan týrısik obektiler az bolǵan soń, kópshilik jabaıy tabıǵatta demalady. «Dýbaı parkine» barǵan sıaqty adamdardyń aǵash, gúldermen maqtanyp túsken fotosýretterin kórmeımiz. «Qyzyl orman» agro-ekotýrızm saıabaǵynda túrli músinder, pergola, arka, konstrýksıalar men ınstallásıalar, kompozısıalar, fotozonalar kóptep jasalady. Túrli art jáne áleýmettik is-sharalar, balalar sheberlik synyptary, eko-sabaqtar ótkizilmek.
«Exclusive Fund» jeke qorynyń dırektory,Aıdos Amankeldiuly
