Jospar:

I. Kirispe

II. Negizgi bólim

2.1. Qylmystyq jaýaptylyqtyń túsinigi

2.3. Qylmys quramynyń túsinigi jáne mańyzy

2.4. Qylmys jáne qylmys quramy

2.5. Qylmys quramynyń túrleri

Qorytyndy

Qosymsha

Paıdalanǵan ádebıetter tizimi

 

Kirispe

 

Meniń kýrstyq jumysymnyń taqyrybym «Qylmystyq jaýaptylyq jáne onyń negizderi». Bul taqyrypty zertteý barysynda ádebıetter men basylymdardy qoldandym. Zertteý barysynda kelesidegideı taqyryptarǵa jiktep qarastyrdym:

• Qylmystyq jaýaptylyqtyń túsinigi

• Qylmystyq jaýaptylyqtyń negizderi

• Qylmys quramynyń túsinigi jáne mańyzy

• Qylmys jáne qylmys quramy

• Qylmys quramynyń túrleri

Kýrstyq jumysty jazýdaǵy ustanǵan maqsatym: qylmystyq jaýaptylyq jáne onyń negizderiniń túsinigin, qylmys quramynyń túsigi men mazmunyn jáne qylmys quramynyń túrlerin tolyqtaı zertteý bolyp tabylady.

Sonymen qatar kýrstyq jumysymda tolyǵyraq bólimder boıynsha maǵlumattar aıtylady. Bul kýrstyq jumys kóptegen qyzyqty maǵlumattardy qamtıdy. Endi qysqasha málimdeme berip ketetin bolsaq:
Negizgi bólimniń birinshi taqyryby boıynsha qylmystyq jaýaptylyqtyń jalpy túsinigi, qylmystyq jaýaptylyqtyń mazmuny, sondaı-aq qylmystyq jaýaptylyq sıpatyna qaraı jaza taǵaıyndalmaıtyn jáne jaza taǵaıyndalatyn qylmystyq jaýaptylyqqa jalpy túsinik berilgen. Qylmystyq jaýaptylyqtyń negizderi, qylmys quramynyń túsinigi, mazmuny jáne qylmys quramynyń elementterin ekinshi jáne úshinshi taqyryptarda qarastyrdym.

Negizgi bólimniń tórtinshi, besinshi taqyryptarynda qylmys jáne qylmys quramy jáne olardyń ózara bir-birimen tyǵyz baılanysty jáne bir-birimen uqsamaıtyn qylmystyq-quqylyq túsinikter ekendigi jaıly, sondaı-aq qylmys quramynyń túrlerin jan-jaqty qamtýǵa tyrystym.

Zertteý jumysymnyń maqsattary men mindetteri: Kýrstyq jumysymnyń maqsaty qylmystyq jaýaptylyqtyń negizderiniń, mánin, júıesin, maqsatyn, qaǵıdalaryn tolyǵyraq ashyp, tolyq málimetter berý.
Zertteý jumysymnyń qurylymy: kirispeden, negizgi bólimnen, qorytyndy, qosymsha, paıdalanǵan ádebıetterden turady.
Zertteý páni: Qylmystyq quqyq.

2.1.Qylmystyq jaýaptylyqtyń túsinigi

Memleket óz azamattarynan konstıtýsıada kórsetilgen belgili bir áleýmettik talaptardy qatań oryndaýdy talap etedi, ony oryndamaǵan rette azamattarǵa zańda kórsetilgen negizde moraldyq nemese quqylyq jaýapkershilik júkteledi.Quqylyq jaýapkershiliktiń ishindegi eń qatal túri qylmystyq jaýaptylyq bolyp sanalady.

Qylmystyq jaýaptylyq memlekettik zań shyǵarýshy organy arqyly qylmystyq jazalaý qaterimen tıym salynǵan qoǵamǵa qaýipti kináli túrde istelgen is-áreket úshin ǵana belgilenedi.
Adam qylmystyq jaýaptylyqqa istegen is-áreketterinde qylmystyq zańda kórsetilgen naqtyly bir qylmystyń quramy bolǵan jaǵdaıda ǵana tartylady.Mysaly: tonaý, uryp-soǵý, densaýlyqqa qasaqana ortasha zıan keltirý, buzaqylyq, t.b.Munyń ózinde qylmystyq jaýaptylyq onyń is-áreketi naqty qylmys quramyn túzeıtin qylmystyq quqylyq normalardy kináli túrde ǵana buzǵanda júzege asyrylady.
Iaǵnı, qylmystyq jaýaptylyq bul qylmystyq quqylyq normany buzýdyń nátıjesi, qoǵamǵa qaýipti is-árekettiń kórinisi bolyp tabylady.Qylmys istelmese qylmystyq jaýaptylyq ta bolmaıdy.Qylmystyq zań boıynsha jazalaý qaterimen tıym salynǵan qoǵamǵa qaýipti is-áreketter úshin qylmystyq jaýaptylyq tek qana qylmys isteý arqyly keltirilgen zıannyń kólemine, qylmystyń jasalý tásiline, kinániń nysanyna, qylmyskerdiń tulǵasynyń erekshelikterin eske ala otyryp júzege asyrylady.

Qylmystyq jaýaptylyq ózine tán erekshelegimen oqshaýlanǵan quqylyq jaýapkershiliktiń bir túri bolyp tabylady.
Qylmystyq jaýaptylyq - óziniń nysany, mazmuny jaǵynan memlekettik kúshteý máni bar jaýaptylyqtyń túri.Óıtkeni memleket kez kelgen qylmysqa tıisinshe baǵa bere otyryp, ony istegen adamǵa memleket tarapynan zańda kórsetilgen kúshpen oryndalýǵa tıisti sharalardy qoldanýdy júzege asyrady.Iaǵnı, qylmystyq jaýaptylyqtyń áleýmettik mazmunynyń ózi sol sýbektige qylmystyq jaýaptylyq júkteı otyryp, memleket onyń istegen qylmysyn minep, oǵan zańdylyq baǵa beredi.

Qylmystyq jaýaptylyqtyń mazmuny (teris qylyqqa moraldyq saıası baǵa berip mineý jáne memleket, qoǵam tarapynan qylmysyn betine basý) jáne zańdylyq (qylmys istegen adamǵa qoldanylatyn memlekettik kúshteý sharalary).Bular qylmystyq jaýaptylyqtyń mańyzdy, mándi eki bóligi bolyp tabylady.
Sonymen, qylmystyq jaýaptylyq dep- qylmys zańy boıynsha qylmys dep belgilengen naqty is-áreketti istegen adamdy memleket atynan onyń tıisti organdary arqyly mineýshiligin ( aıyptaýshylyǵyn) aıtamyz.
Qylmystyq jaýaptylyq-qylmystyq quqylyq qatynas máselesimen tyǵyz baılanysty.Bul baılanys eki jaqty kórinis arqyly belgilenedi.Birinshiden, qylmystyq quqylyq qatynas qylmystyq jaýaptylyq sıaqty istelgen qylmystyń quqylyq zardaby.

Iaǵnı, naqty qylmys jasalmasa qylmystyq jaýaptylyq ta, qylmystyq quqylyq qatynas ta joq.Ekinshiden, naqty qylmys jasalǵan ýaqyttan bastap qylmystyq jaýaptylyq, al munymen birge bir mezette istelgen qylmystyń saldarynan qylmystyq qubylys, ıaǵnı qylmystyq quqylyq qatynas paıda bolady. Bul jerde istelgen qylmys zańdylyq fakt bolyp tabylady.Taraptardyń arasynda qylmystyń sýbektisimen (qylmys jasaǵan adammen) memlekettiń atynan ókildik alǵan organdardyń arasynda tıisinshe quqylyq qatynastar paıda bolady.Qylmystyq quqylyq qatynas bir jaǵynan memeleket atynan ádil sottylyqty júzege asyratyn anyqtama, tergeý, prokýratýra, sot organdarymen, ekinshi jaǵynan qylymys istegen sýbektiniń arasyndaǵy qatynas bolyp tabylady.Bul qatynastar materıaldyq mazmunǵa ıe bolady.
Olar istegen qylmystyń faktisine qatysty:istelgen qylmystyń quramy qandaı, kinániń nysany, dárjesi, qylmyskerdiń tulǵasy, bitken nemese bitpegen qylmys pa? Munda qylmysqa qatysý nemese qylmysqa janasýshylyq bolady ma jáne t.b.Sondaı-aq jazany taǵaıyndaý nemese jazany ózgertý sharttary, jazadan bosatý sıaqty máselelerge baılanysty bolady.
Qylmystyq quqylyq qatynas is júrgizý quqyqylyq qatynastarmen tyǵyz baılanysty.Óıtkeni, qylymystyq quqylyq qatynas qylymys isteý faktisine baılanysty bolady.İstelgen qylmys boıynsha ony qozǵaý, tergeý,sotta qaraý máseleleri qylmystyq is júrgizý quqylyq qatynastar arqyly damyp, júzege asyrylady.Bul qatynastar sýbektimen memlekettiń onyń ýákildigin júzege asyratyn organdar arasynda iske asyrylady.
Qylmystyq quqylyq qatynastar sýbektileri zań boıynsha aıryqsha quqyqtar men mindetterge ıe bolady.Qylmysker quqyqtyq qatynastyń obektisi bolyp tanylady.
Memleket qylmyskerdi jazalaı otyryp, basqalardy qylymys isteýden saqtandyrady jáne sottalǵan adamdy túzeý maqsatyn júzege asyrady. Memlekettiń osy fýnksıasyn atqarý kezinde qylmyskerde memleketke óz kózqarasyn bildiretin qatynastyń sýbektisi retinde kórinedi.Mundaı jaǵdaıda memleket osyndaı qatynastyń obektisi bolyp qalady.
Qylmystyq quqyqtyq qatynastyń paıda bolýyn qylmystyq jaýaptylyqtyń júzege asyrylýy dep túsinýge bolmaıdy.Tek sottyń aıyptaý úkimi zańdy kúshine engennen keıin ǵana qylmystyq jaýaptylyq júzege asyrylady.Sot aıyptyny kináli dep tanı otyryp, qylmysker men memleket arasynda kináliniń qylmys jasaǵan ýaqytynan bastap qylmystyq quqyqtyq qatynastyń oryn alǵandyǵyn bekitedi.
Qylmystyq quqylyq qatynas memlekettiń jaza jónindegi quqyǵy men qylmyskerdiń tıisinshe qylmysytyń jaýaptylyǵyn kóterý mindettiligimen ǵana shektelip qoımaıdy.qylmysAdamnyń qylmystyq jaýaptylyǵy oǵan sot taǵaıyndaǵan jazany óteýmen júzege asyrylady.ker tıisti úkimet organynyń kúshteý arqyly yqpal etetin obektisi ǵana emes, belgilibir quqyqtardyń sýbektisi de.Óıtkeni jazalaý sharalary oǵan onyń jasaǵan qylmysynyń tabıǵatyna osy qylmysqa zańda belgilengen jazaǵa, ıaǵnı saksıaǵa, Qylmystyq kodekstiń Jalpy bólimindegi jaza taǵaıyndaý týraly erejelerge saı júzege asyrylady.Sondyqtan da qylmystyq quqylyq qatynas memlekettiń qylmysker jónindegi quqyǵyn belgilep qana qoımaıdy, sonymen birge ádil sottylyqty júzege asyrýda daryndylyqtyń kepili retinde de kórinedi.
Iaǵnı, onyń júzege asyrylýy jaza ótelip bolǵan soń joıylady.Biraqta qylmystyq jaýaptylyq barlyq ýaqytta da jazany óteý retinde júzege asyrylmaıdy.Mysaly, qylmys jasaǵan adam anyqtalmady delik.Mundaı rette qylymystyq quqyqtyq qatynas (qylmys istegen adam men memleket arasyndaǵy) júzege aspaıdy.Qylmys jasaǵan kináli adamegerde ol aýyr qylmys jasaýmen baılanysty bolsa, qylmystyq jaýaptylyqqa jáne jazaǵa tartylady.Biraqta qoldanyp júrgen qylmystyq jazaǵa sáıkes barlyq ýaqytta da qylmys jasaǵan adamǵa jaza taǵaıyndalýy mindetti emes.Mysaly, Qylmystyq kodekstiń 68- babynyń 1,2-bólikterinde «qylymys belgileri bar áreket jasaǵan adamdy eger sot isti qaraǵan kezde jaǵdaıdyǵ ózgerý saldarynan ol jasaǵan áreket qoǵamǵa qaýipti emes dep tanylsa, sot qylmystyq jaýaptylyqtan bosatylýy múmkin».
Birinshi retkishigirim nemese ortasha aýyrlyqtaǵy qylymys jasaǵan adamdy, eger ol adamnyń odan keıingi múltiksiz minez-qulqyna baılanysty is sotta qaralǵan ýaqytta ol qoǵamǵa qaýipti dep eseptele almaıtyndyǵy belgilense, sot qylmystyq jaýaptylyqtan bosatý múmkin delingen.osy bapta qylmystyq jaýaptylyqtan bosatý negizi kórsetilgen.Al Qylmystyq kodekstiń 74- babynyń 1-bóliginde: «kishigirim jáne ortsha aýyrlyqtaǵy qylmysy úshin sottalǵan adamdy, eger jazany óteý órt nemese kezdeısoq apat, otbasynyń eńbekke jaramdy jalǵyz múshesiniń aýyr naýqastanýy nemese qaıtys bolýy nemese bpasqada tótenshe mán-jaılarynyń saldarynan sottalǵan adam nemese onyń otbasy úshin onyń jazasyn óteýi asa aýyr zardapqa ákelip soqtyrýy múmkin bolsa, sot jazadan bosatýy múmkin» dep kórsetilgen.Munda qylmystyq jazadan bosatýdyń negizi ǵana kórsetilgen.Sonymen qylmystyq jaýaptylyq óziniń sıpatyna qaraı jaza taǵaıyndalatyn jáne jaza taǵaıyndalmaıtyn bolyp ekige bólinedi.Jaza taǵaıyndalmaıtyn qylmystyq jaýaptylyq aıyptaýshylyq faktisimen aıaqtalady.Al jaza taǵaıyndalatyn qylmystyq jaýaptylyqta aıyptaýshylyqpen birge jazalaý faktisi de bar.Osyǵan baılanysty qylmystyq jaýaptylyq bul jazaǵa qaraǵanda jeke, aýqymy keń, qylmystyq quqylyq túsinik ekendigin onyń jazasyz aq qoldananylatyndyǵyn jáne oryndalatynyn kóremiz. Qylmystyq jaýaptylyqsyz jaza taǵaıyndaý múmkin emes.Sonymen, qylmystyq jaýaptylyq jáne jaza ózara bir-birine uqsas emes uǵymdar ekendigin ańǵaramyz.

2.2. Qylmystyq jaýaptylyqtyń negizderi

Qylmystyq jaýaptylyqtyń negizin durys anyqtaý quqyq qoldaný organdary qyzmetiniń zańdylyqty qatań saqtaýynyń kepili bolyp tabylady.
Qylmystyq quqyq boıynsha qylmystyq jaýaptylyqtyń negizi bolyp qylmystyq zańda kórsetilgen qylmys quramynyń barlyq belgileri bar is-áreketti isteý bolyp tabylady (3-bap).Iaǵnı, bul degen qylmystyq jaýapqa jáne jazaǵa tek qana qylmys istegende, ıaǵnı qylmystyq zańda kórsetilgen qoǵamǵa qaýipti is-áreketterdi qasaqana nemese abaısyzdyqtan istegenge aıypty adamǵa ǵana taǵaıyndalatynyn kórsetedi. Demek, qylmystyq jaýaptylyq negizi is-árekette qylmys quramynyń bolýy bolyp tabylady. Qylmystyq zań qylmys quramy degen termınniń mazmunyn ashyp kórsetpeıdi. Bul másele qylmystyq quqyq teorıasynda ǵana ashyp kórsetiledi.
Adamnyń (qylmys sýbektisiniń) qylmystyq zańda kórsetilgen qoǵamǵa qaýipti is-áreketterdi (qylmystyń obektıvtik jaǵy) kináli túrde qasaqana nemese abaısyzdyqtan isteýi (qylmys sýbektıvti jaǵy) qylmys quramynyń belgileri bolyp tabylady.
Qylmystyń obektisi bolyp tabylatyn qylmystyq zań qorǵaıtyn qoǵamdyq qatynastardyń jıyntyǵy Qylmystyq kodekstiń 2-babynda kórsetilgen. Sonymen, Qylmystyq jaýaptylyqtyń negizi bolyp qylmys quramy bolatynyn bildik.İs-áreketinde qylmys quramynyń eń kem degende bir belgisi joq bolsa ol qylmystyq jaýaptylyqqa tartylatyn negiz joq.

 

2.3. Qylmys quramynyń túsinigi jáne mańyzy

Qylmystyq zańda qylmystyń jalpy túsinigi berilgen, sonymen birge Erekshe bólimde naqty qylmystar jeke-jeke kórsetilgen.
Qylmystyq zań qylmys quramy degen túsinikti ashpaıdy.Bul túsinikti qylmystyq quqyq teorıasy ǵana beredi.
Qylmystyń quramy dep – qylmys zań boıynsha qoǵamǵa qaýipti is-áreketterdi belgili bir qylmystyń qataryna jatqyzý múmkindik beretin qylmystyń obektıvtik jáne sýbektıvtik jaqtarynan quralǵan elementterdiń jáne olardyń belgileriniń jıyntyǵyn aıtamyz.
Qylmystyń quramynyń árqaısysy onyń sýbektıvtik jáne obektıvtik belgilerimen sıpattalady.Barlyq júıeler sekildi qylmystyń quramy da belgili bir elementterden turady.Osy belgilerdiń qosymsha júıeleriniń eń bolmaǵanda bireýiniń joq bolýy júıeniń bolmaýyna, ıaǵnı qylmys quramynyń tutastaı joq bolýyna ákep soǵady.Bul jerde qylmys quramynyń elementteri dep, qylmys quramy júıelerin quraıtyn bastapqy kompanentterdi aıtamyz.
Qylmys quramy belgilerine mynadaı 4 túrli elementter jatady: obekt, obektıvtik jaǵy, sýbekt, sýbektıvtik jaǵy. Mysaly, bóten múlkin qasaqana joıý nemese búldirý qylmysy (187-bap) belgileri bolyp birinshiden, basqa bireýdiń múlkine qol suǵý, ekinshiden, osy múlikti joıý nemese búldirý, úshinshiden, osy áreketti qasaqana isteý, tórtinshiden, bul is-áreket aýyrlatatyn jaǵdaıda jasalsa ol úshin 14-ke tolǵan adam jaýapqa tartylady.Osy kórsetilgen tórt belginiń bireýi joq bolsa, onda bul qylmys quramy bolmaıdy.Eger adam bóten adamnyń múlkin abaısyzda búldirse nemese joısa onda kináliniń áreketinde basqa bir qylmys quramy bolady.Sebebi, bul jerde 187-bapta kórsetilgen qylmystyń basty belgisi qylmysty qasaqanalyqpen isteý joq.Árbir qylmys quramynyń belgileri Erekshe bólimdegi baptardyń dıspozısıasynda ǵana emes, qylmystyq zańnyń kóptegen belgileri atalyp kórsetilgen.Munyń ózinde dıspozısıalardyń ereksheligin anyqtaıtyn jáne ony basqa qylmystardan ajyratatyn soǵan tán belgileriniń tizbegin beredi.
Barlyq qylmystarǵa jalpylama ortaq nemese naqty qylmys toptaryna tán belgiler Jalpy bólimniń baptarynda anyqtalady.Mysaly, bótenniń múlkin urlaýdy anyqtaıtyn Qylmystyq kodekstiń 175-babynyń dıspozısıasynda osy qylmystyń ne sýbektisi, ne kinániń nysany atalmaǵan.
Bul jalpylama belgiler Qylmystyq kodekstiń 15 jáne 20-baptarynda kórsetilgen. Qylmystyq kodekstiń 175- babynda urlyqtyń oǵan tán belgisi – basqa bireýdiń múlkin jasyryn túrde urlaý ǵana kórsetilgen.Osy belgi arqyly urlyq tonaýdan erekshelenedi. Árbir qylmys istelgen ýaqytynda kóptegen belgilermen sıpatalady. Osy belgilerdiń barlyǵy da qylmys quramyna jatpaıdy. Qylmys quramynda muqıattylqpen tańdap alynǵan túrlik belgiler ǵana qosylady.
Túrlik belgiler degenimiz barlyq qylmystarǵa ortaq, olardyń qoǵamǵa qaýiptiligin jáne quqyqqa qaıshylyǵyn bildiretin jıyntyǵynyń kórinisi bolady.Túrlik belgige jatpaıtyn tek qana jekelegen qylmysqa táne belgiler qylmys quramyna qosylmaıdy.Sondyqtan olar qylmys quramynan tysqary bolady da, osyǵan baılanysty onyń qylmysty saralaý úshin mvńyzy bolmaıdy.Mysaly, bireýdiń múlkin urlaǵanda (aqsha, zat, qujat t.s.s) nemese ol urlyqtyń qashan bolǵany qylmysty saralaýǵa áser etpeıdi.
Túrlik belgi sol nemese basqa qylmystyń mindetti belgileri bolyp tabylady.Osy túrlik belgilerdiń bireýi joq bolsa, onda qylmys quramy da bolmaıdy.Mysaly, basqa bireýdiń múlkin urlaýdyń túrlik belgisi – ony jasyryn urlaý.Eger basqa bireýdiń múlkin alý jasyryn túrde emes, ashyq túrde júzege asyrylsa, onda urlyq emes, basqa qylmys quramy - tonaý bolady.
Qylmys quramy bir ǵana qylmystyq quqylyq normada – bir bapta kórsetilýi múmkin. Mysaly, 314-bap – qyzmet jónindegi jalǵandyq.
Basqa jaǵdaılarda Qylmystyq kodekstiń bir babynda qylmys quramynyń bir nemes birneshe túri qarastyrylýy múmkin. Mysaly, Qylmystyq kodekstiń 308-babynda qylmystyń qaýiptilik dárejesine qaraı bılikti nemese qyzmettik ókilettilikti asyra paıdalanýdyń úsh quramy kórsetilgen: baptyń birinshi bóliminde osy qylmystyń jaı túri, al ekinshi, úshinshi bóliginde osy qylmystyń aýyr nemese óte aýyr túrleri kórsetilgen.
Erekshe bólimniń baptarynda ádette aıaqtalǵan nemese oryndaýshynyń tikeleı istelgen qylmystary kórsetiledi.
Aldyn ala qylmysty áreketterde nemese qylmysqa qatysýshy adamdardyń: uıymdastyrýshy, aıdap salýshy, kómektesýshi áreketterine sol nemese basqa qylmystyń quramynyń barlyq belgileri bolmaıdy.Mysaly, áıeldi zorlaýǵa oqtalǵanda onymen zorlap jynystyq qatynas jasaý oryndalmaıdy nemese kisi óltirýge oqtalǵanda qylmystyń zardaby – adam ólimi joq.Biraqta osy jaǵdaılarda kináliniń áreketterinde Erekshe bólimdegi atalǵan baptarda kórsetilgen qylmystyń barlyq belgileriniń bolmaýy olardyń is-áreketinde qylmys quramy joq deýge negiz bolmaıdy.Bul jaǵdaıda da qylmys quramy bar, biraq ol onyń quramy Erekshe bólimniń, sol sıaqty Jalpy bólimniń tıisti baptary kórsetile otyryp belgilenedi.Mysaly, áıel zorlaýǵa oqtalǵanda kináliniń áreketinde Qylmystyq kodekstiń 120 jáne 24-baptarynda kórsetilgen qylmys quramynyń belgisi bar.Qylmys quramynyń zańdylyqty saqtaýda jáne ony nyǵaıtýda mańyzy zor. Zańdylyqty qatań saqtaý, buljytpaı júzege asyrý, táýelsiz memleketimizdiń nyǵaıýynyń negizgi sharty.Zańdylyq qaǵıdasyn saqtaý, júzege asyrý quqyq qorǵaý organdarynyń qyzmetkerleriniń qasıetti boryshy.Bul azamattardyń konstıtýsıalyq quqyǵyn, bostandyqtaryn júzege asyrýdyń negizgi kepili bolyp tabylady. Zańdylyq talabyn durys júzege asyrý qylmys istegen adamǵa zańdy durys qoldanyp, onyń áreketine zań talabyna saı baǵa berý bolyp tabylady.

Qylmystyq zańdy durys qoldanýdyń mańyzdy sharttarynyń biri qoǵamǵa qaýipti is-áreketterge zańdy durys qoldanyp, onyń áreket nemese áreketsizdikke qylmystyq zań normasynyń talabyna saı baǵa berip saralaý bolyp tabylady.
Qylmysty saralaý degenimiz adamnyń qoǵamǵa istegen qaýipti is-áreketin qylmystyq zańda kórsetilgen, naqty qylmys quramynyń belgisi bar bapqa dálme-dál jatqyzý bolyp tabylady.
Qoǵamǵa qaýipti is-áreket qylmystyq zańda kórsetilgen naqty qylmys quramymen qamtylsa, onda ol durys saralanǵan dep sanalady.Qylmysty saralaýda is-árekettiń qylmys quramynyń tıisti baptary nemese onyń bólikterine, tarmaqtaryna saı keletindigin dálme-dál kórsetý qajet.Eger adamnyń is-áreketinde birneshe qylmystyń quramy bolsa, onda onyń is-áreketi zańnyń birneshe baptary nemese baptardyń birneshe bólikteri, tarmaqtary boıynsha saralanady.Qandaı túrde bolsa da qylmysty durys saralamaý, ol zańdylyqty buzýǵa, qylmysqa qarsy kúres júrgizetin organdardyń bedeline nuqsan keltirýmen baılanysty bolady. Mundaı qubylysqa jol bermeý úshin qylmystyq zańdy durys qoldanyp, istiń mán-jaıyn tereń zertteı bilý, istelgen is-áreketti durys saralaý qajet, sondaı-aq qylmysty qylmys emestilikten nemese soǵan uqsas basqa qylmystardan ajyratatyn belgilerdi anyqtaý kerek.Mine, bul jerde qylmys quramynyń, onyń belgileriniń qylmysty saralaýdaǵy, zańdylyqty saqtaýdaǵy mańyzdylyǵy erekshe bolyp otyr.
Bizdiń quqyqtyq memleketimizde birde –bir adam, eger onyń istegen is-áreketinde qylmys quramy joq bolsa, qylmystyq jaýaptylyqqa tartylý nemese jazalanýǵa tıisti emes.Óıtkeni jańa Qylmystyq kodekstiń negizgi talaby qylmystyq jaýapqa jáne jazaǵa tek qana qylmys istegenge, ıaǵnı qylmystyq zańda kórsetilgen, qoǵamǵa qaýipti is-áreketti qasaqana nemese abaısyzdyqtan istegen kináli adamdy ǵana tartý bolyp tabylady.

2.4.Qylmys jáne qylmys quramy

Qylmys pen qylmys quramy ózara tyǵyz baılanysty, biraq bir-birine uqsamaıtyn qylmystyq -quqylyq túsinikter. Olardyń ózara mazmuny da, baǵyty da ártúrli. Joǵaryda aıtqandaı qylmys týraly uǵym Qylmystyq kodekstiń 9-babynda berilgen. Osy baptaǵy anyqtamadan kóringendeı, qylmys degenimiz adamnyń áleýmettik-quqylyq, qoǵamǵa qaýipti jáne quqyqqa qaıshy sekildi mindetti belgileriniń jıyntyǵynan týatyn erekshe is-áreketi bolyp tabylady.
Qylmystyń jalpy túsinigi, sol qylmystyń zańdylyq sıpattamasyn berip qana qoımaı, onyń áleýmettik-saıası mánin de ashyp kórsetedi.Ómirde qylmystyq qubylystar ár túrli nysandarda kórinis taýyp nemese túrli túrde bolatyndyqtan qylmystyq zań qylmystyń jalpy túsinigimen birge naqty qylmystardyń da túsinigin qarastyrǵan.
Qylmystyń jalpy túsinigi – barlyq qylmystarǵa tán, onyń belgileri Qazaqstan Respýblıkasy Qylmystyq kodeksinde kórsetilgen jeke qylmystar túrinde naqtylanyp, óziniń damýyn tabady.
Qylmystyq zańda sıpattalǵan árbir qylmys, ıaǵnı qylmys quramy óziniń erekshe belgilerimen sıpattalady.Qylmystyń quramy – bul qylmysty is-áreket emes, tek sonyń nysanyn sıpattaıtyn túri ǵana.Ol – naqty qylmystyń zańdy sıpattamasy, jeke naqty qylmystyń zańdylyq túsinigi.Eger qylmystyń túsiniginde barlyq qylmystarǵa tán belgiler – qoǵamǵa qaýiptilik, quqyqqa qaıshylyq, kinálik jáne jazalanýshylyq atalǵan bolsa, al qylmys quramynda is-árekettiń qoǵamǵa qaýiptiligin bildiretin naqty qylmystardyń mindetti belgilerdiń jıyntyǵy esepke alynady.Qoǵamǵa qaýiptilik qylmys quramynyń emes, qylmystyń belgisi bolyp tabylady.Osy eki qylmystyń quqylyq- túsinikteriniń baǵyty da ár túrli.Naqty qylmystyń quramy qylmystyq jaýaptylyqtyń negizi bolsa, al qylmystyń jalpy túsinigi naqty qylmystyń quramynyń zańdylyq bazasyn jasaýdyń, qylmystyq quqyqta onyń quqylyq, áleýmettik-saıası tabıǵatyn túsindirý qajettiliginen týyndaıdy.
Qylmystyq quqyq teorıasynda, oqýlyqtarda qylmys quramynyń jalpy túsinikteri keńinen qoldanylady.Jalpy jáne naqty qylmystyń quramynyń túsinigi jalpy qylmys túsinigine qaraǵanda zańdylyq uǵym emes, ǵylymı uǵym bolyp tabylady.Bul uǵym teorıada naqty qylmystardyń túsiniginen, qylmystyń naqty quramynyń jınaqtalǵan belgileri arqyly anyqtalady jáne óz boıynda jalpylama barlyq qylmys quramdarynyń belgileri men elementterin sıpattap, kórsetedi.Naqty qylmystyń quramy naqty qylmysqa tán belgilerdi kórsetedi dep joǵaryda atap óttik.Biraq árbir qylmys quramynda barlyq qylmystardyń quramyna tán, jıyntyǵynda qylmys quramynyń jalpy túsinigin quraıtyn, ıaǵnı kez kelgen qylmystar quramynyń jalpy belgilerin belgileıtin belgiler bar.
Qylmystyq quqyq teorıasy árbir qylmysta bolatyn tórt túrli mindetti elementterdi: qylmystyń obektisin, qylmystyń obektıvtik jáne sýbektıvtik jaqtaryn, jáne sýbektıvtik jaqtaryn, jáne sýbektinisin atap kórsetedi.Osy belgilerge oraı kez kelgen qylmystyń quramy osyndaı tórt túrli elementterge bólinedi.Árbir qylmys quramynda onyń obektisin, obektıvtik jáne sýbektıvtik jaqtaryn, jáne sýbektini beıneleıtin belgileri mindetti túrde bolady.Osy elementterdiń árqaısysy qylmystyń quramdas bóligi bolyp tabylady, sondyqtan da osy elementterdiń bireýiniń joq bolýy qylmys quramynyń múlde jáne qylmystyq jaýaptylyqqa negizdiń de joq ekendigin kórsetedi.
Qylmystyń quramynyń jalpy túsinigi barlyq qylmys quramyna tán osy tórt túrli elementtermen sıpattalady.Qylmystyń osy nemese basqa elementterin sıpattaý tıisinshe qylmys quramynyń elementterin sıpattaý dep atalady.Mysaly, qylmystyń sýbektıvtik jaǵynyń belgilerin sıpattaý qylmys quramynyń sýbektıvtik jaǵy dep atalady.
Qylmystyń obektisi dep, sol qylmystyq qıanattyń nege baǵyttalǵanyn, onyń qandaı zıan keltirgenin nemese keltirýge nysana alǵanyn aıtamyz.
Qylmystyń obektisi zań qorǵaıtyn qoǵamdyq qatynastar bolyp tabylady. Qylmystyq quqyqta olar shartty túrde jalpy, toptyq jáne tikeleı obekt bolyp bólinedi. Qylmystyń obektisin ony sıpattaıtyn qylmys quramynyń belgilerin durys anyqtaýdyń qoǵamǵa zıandy is-árekettiń sıpaty men dárejesin belgileý úshin jáne ony saralaý úshin mańyzy erekshe.
Qylmystyń syrtqy pishinin, kórinisin sıpattaıtyn belgilerdiń jıyntyǵy qylmystyń obektıvtik jaǵyn quraıdy.
Obektıvtik jaǵynyń belgisine eń aldymen qoǵamǵa qaýipti minez-qulyq aktisiniń syrtqy kórinisi – adamnyń áreketi nemese áreketsizdiktiń nysandary men túrleri qylmystyq zań tujyramdarynda ár túrli jáne jan-jaqty (múlikti joıý nemese búldirý, ómirdi joıý, qaýipti jaǵdaıda qaltyrý, t.b.).Birshama qylmys quramynyń obektıvtik jaǵy áreket nemese áreketsizdikten basqa qylmystyń zardaby jáne is-árekettiń zardap pen sebepti baılanysyn kórsetedi.Kórsetilgen belgilerden basqa zańda keıbir qatynastardyń obektıvtik jaǵyn sıpattaýda onyń mindetti belgilerine ýaqyt, oryn, jaǵdaı, qylmystyń jasalý tásilderi de jatady.
Qylmystardy ajyratyp jikteýde, onyń qoǵamǵa qaýiptiliginiń dárejesin belgileýde, qylmysty saralaýda obektıvtik jaqtyń osy belgileriniń mańyzy zor.
Qylmystyń sýbektıvtik jaǵynyń belgilerine qylmystyń ishki jaǵyn quraıtyn belgileri, ıaǵnı adam istegen qoǵamǵa qaýipti is-áreket ne psıhıkalyq qatynas sıpattalady.
Sýbektıvtik jaqtyń belgilerine kiná, nıet jáne maqsat jatady.Kiná eki túrli nysanda: qasaqanalyq jáne abaısyzdyq túrinde (20,21-baptar) kórinis tabady.
Sýbektıvtik jaǵynan bir qylmystar qasqanalyqpen (urlyq), ekinshi bireýler abaısyzdyqpen (abaısyzda kisi óltirý), úshinshiden qasqanalyqpen de, abaısyzdyqpen de jasalýy múmkin.
Kinániń nysanynyń kópshiligi qylmystyq zańnyń ózinde tikeleı ashyp kórsetiledi.Al kórsetilmegen jaǵdaıda olar qylmystyń quramynyń belgilerine taldaý jasaý arqyly anyqtalady.Keıbir qylmys quramynyń sýbektıvtik jaǵynyń belgilerin qylmystyń nıeti men maqsaty da jatady.Mysaly, paıdaqorlyq nıetpen kisi óltirý, basqa qylmystyń izin jasyrý maqsatymen kisi óltirý.
Qylmys quramynyń sýbektıvtik jaǵynyń belgilerin anyqtaý, qylmysty saralaýda qylmystyń jáne qylmyskerdiń qaýiptilik dárejesin anyqtaý úshin jáne jaza mólsherin belgileý úshin asa mańyzdy bolyp tabylady.
Qylmystyq zań boıynsha qylmystyń sýbektisi bolyp, qylmystyq jaýaptylyqqa tartylýda kez kelgen adam jatady.
Qylmystyq jaýaptylyqqa esi durys, qylmys jasaǵan ýaqytta 16-ǵa, keıbir qylmystar úshin 14,18-ge tolǵpn (14,15-bap) jeke adamdar jatady.
Sonymen kez kelgen qylmys quramynyń sýbektisiniń jalpy belgileri bolyp:jeke adam, esi durys adam, belgili jasqa tolǵandar sanalady.Qaısybir qylmys quramdary úshin jaýaptylyqqa osy jalpy belgilerden bóten qosymsha belgiler bolǵanda ǵan jol berilýi múmkin. Ádette, mundaı qosymsha belgiler osy qylmys úshin jaýap berýi múmkin adamdardyń sheńberin shekteıdi.Mysaly, para alýdyń sýbektisi bolyp tek qana memlekettik organdardyń adamdary ǵana, al áskerı qylmystardyń sýbektisi bolyp áskerı qyzmetshilerdiń bolýy qylmystyń sýbektisin belgileıtin belgilerdiń qylmysty saralaý úshin, qylmystyq jaýaptylyq máselelerin sheshýde jáne jaza mólsherin belgileýde mańyzy zor.
Osy turǵydan alǵanda qylmystyq quqyq teorıasynda qylmystyń quramynyń jalpy túsinigi, qylmys quramynyń qajetti, mindetti belgileri jáne fakúltatıvti belgileri bolyp ózgeshelenedi. Mundaı ózgeshelený qylmys quramynyń mazmunyn ashýǵa, qylmysty is-áreketti durys saralaýǵa kómektesedi.
Qylmystyń quramynyń fakúltatıvti nyshandary degenimiz bul zań shyǵarýshynyń keıbir qylmys quramdaryn sıpattaý úshin qoldanatyn belgileri bolyp tabylady.
Fakúltatıvtik belgilerge jatatyndar: ýaqyt, qylmys isteý tásili, qylmystyq nıet, maqsat, qylmystyń zaty, qylmystyń arnaýly sýbektisi, qylmystyń zardaby, sebepti baılanys.
Eger fakúltatıvti belgi sol nemese basqa bir quramda atap kórsetilse, onda ol óziniń máni jaǵynan osy quramnyń qajetti, negizgi belgisine aınalyp ketedi.Mysaly, basqa bireýdiń múlkin tonaýdy alsaq, munda tonaýdyń tásili – múlikti ashyqtan-ashyq alý, osy qylmystyń belgisi. Eger fakúltatıvti belgisi qylmys quramyna engizilmese, onda ol qylmysty saralaýǵa áser etpeıdi.Tek qana qylmystyq-quqylyq jaza belgilegende esepke alynady.Mysaly, qyzmetshiniń, qujattary qoldan jasaý qylmysyn saralaýda onyń qandaı tásilmen, qandaı quralmen istelgeni esepke alynbaıdy (314-bap).Biraq qoldanylǵan tásil, maqsat, jaza taǵaıyndalǵanda sóz joq eskeriledi.Qylmys quramynyń jalpy túsiniginiń ol týraly iliminiń zańdylyqty saqtaýda jáne ony nyǵaıtýdaǵy mańyzy orasan zor.
Qylmysty durys saralaý úshin, naqty qylmys quramdarynyń belgilerin tıisinshe durys túsiný qajet.Osyndaı ádis qylmys quramynyń jalpy belgilerinbilýge járdemdesedi. Al qylmys quramynyń jalpy túsinigi naqty qylmys quramyn qatesiz tabýdyń asa qajetti satysy bolyp tabylady.

2.5. Qylmys quramynyń túrleri

Jekelegen qylmys quramynyń mazmunyn tereń ashý, olardyń belgilerin anyqtaýdy jeńildetý jáne naqty istelgen is-áreketti durys saralaý maqsatymen qylmys quramynyń túrleri naqty belgiler boıynsha ózara bólinýi múmkin.
Qylmystyq quqyq ǵylymynda mundaı bólinýdiń negizi (krıterıasy) bolyp: birinshiden, is-árekettiń qoǵamǵa qaýiptiliginiń dárejesi, ekinshiden, qylmys quramynyń qurylysy esepke alynady.
İs-árekettiń qoǵamǵa qaýiptiliginiń dárejesi men mánine qaraı quramdar negizgi, jaýaptylyqty aýyrlatatyn qylmys quramdary jáne jaýaptylyqty jeńildetetin qylmys quramdary bolyp bólinedi.
Negizgi qylmys quramy dep is-árekettiń belgili túri boıynsha onda negizgi, turaqty belgilerdiń bolýyn aıtamyz.
Negizgi qylmys quramynda qylmysty aýyrlatatyn jáne jeńildetetin jaǵdaılar kórsetilmeıdi. Mysaly, Qylmystyq kodekstiń 96-babynyń 1-bóligindegi quram negizgi quramǵa jatady.Onda kisi óltirýdiń jaı túri ǵana kórsetilgen, aýyr nemese jeńil túrleri aıtylmaǵan.
Eger qylmys quramynda osy is-árekettiń negizgi belgilerinen basqa jaýaptylyqty jeńildetetin jaǵdaılar kórsetilse, onda ondaı qylmys quramyn jaýaptylyqty jeńildetetin qylmys quramy dep ataımyz.
Mundaı qylmys quramyna Qylmystyq kodekstiń 98- babynda kórsetilgen qylmys quramy jatady (jan kúızelisi jaǵdaıynda bolǵan kisi óltirý).Negizgi belgilermen birge jaýaptylyqty aýyrlatatyn jaǵdaılar kórsetilgen qylmys quramy, saralanǵan qylmys quramy (ıaǵnı, jaýaptylyqty aýyrlatatyn quram) dep atalady.Sondaı-aq quram qataryna 129-baptyń III-bóliginde kórsetilgen adamdy aýyr qylmys istedi dep aıyptap jala jabý jatady. Nemese 175-baptyń 1-bóligindegi urlyqty aýyrlatatyn jaǵdaılar: adamdar tobynyń aldyn-ala sóz baılasýy boıynsha, birneshe ret t.b. jaǵdaılar jatady.
Qylmys quramynyń sıpattalý tásiline qaraı quram jaı qylmys quramy, kúrdeli qylmys quramy jáne balama qylmys quramy dep bólinedi.
Jaı quram degenimiz qylmys quramynyń belgileriniń birkelki bolýy, ıaǵnı onyń bir ǵana obektisi, bir ǵana obektıvtik jaǵy ǵana bolýy.Buǵan mysaly, 125- baptyń 1- bóliginde kórsetilgen adamdy urlaý jatady.
Kúrdeli qylmys quramy dep qylmys quramy elementteriniń biriniń kúrdelenýin aıtamyz (obekt,obektıvtik jaǵy, sýbekt, sýbektıvtik jaǵy). Mysaly, eki obektige birdeı qol suǵýyn (179-bap – qaraqshylyq).Kinániń eki túrli nysany bolatyn qylmystar (103-bap,2-bóligi jáne t.b.).
Balama quram dep Qylmystyq kodekstiń babyndaǵy dıspozısıasynda kórsetilgen áreketterdiń bireýin istegendikti aıtamyz.Mysaly, 259-bap esirtki zattardy nemese júıkege áser etetin zattardy zańsyz daıyndaý, satyp alý, tasymaldaý, jóneltý nemese satý.
Qylmys quramynyń qurylysyna qaraı quramdy túrge bólýdiń de praktıkalyq mańyzy erekshe.Osy belgisi boıynsha qylmys quramy materıaldyq, formaldyq jáne kelte qylmys quramy dep bólinedi.
İs-árekettiń nátıjesinen bolatyn zardap qylmys quramynda kórsetilse ondaı qylmysty materıaldyq qylmys quramy dep ataıdy.Mundaı qylmys quramy áreket nemese áreketsizdik jasalǵan ýaqyttan bastap qana emes, zańda kórsetilgen qylmystyń zardaby bolǵan ýaqyttan bastap aıaqtalǵan dep sanalady.Mysaly, qyzmet ókilettigin teris paıdalanyp qıanat jasaýdy keltirýge bolady (307-bap).
Formaldyq qylmys quramy dep zardaby bolmaıtyn qylmysty aıtamyz. Formaldyq qylmysqa jatatyndar: para berý (312-bap), qyzmet jónindegi jalǵandyq (314-bap).Para berý, parany kez kelgen nysanda bergen ýaqyttan bastap, belgili bir zardaptyń bolýyna qaramastan aıaqtalǵan qylmys der sanalady.Keıde zań shyǵarýshy qylmystyń aıaqtalǵan ýaqytyn aldyn-ala qylmysty áreket satysyna kóshiredi.Mundaı quralymda qylmys quramyn kelte quram dep aıtamyz.
Kelte qylmys quramyna adamnyń ımmýn tapshylyǵy vırýsyn juqtyrý qaýpinde qaltyrý (116-bap,1- bóligi) jatady.Bul quram boıynsha zań shyǵarýshy aıaqtaý ýaqytynyń zıandylyǵyna baılanysty oqtalý satysyna kóshirgen.Iaǵnı, bul qylmys dep atalǵan adamdardyń jábirlenýshige osy aýrýdy juqtyrǵan ýaqytynan emes, olarǵa osy aýrýdy juqtyrý qaýpin týǵyzǵan ýaqyttan bastap aıaqtalǵan dep tanylady.
Kelete qylmys quramyna bandıtızm de (237-bap) jatady.Bul qylmys quramy uıymdastyrylǵan ýaqyttan bastap-aq bitken qylmys dep eseptelinedi.

 

Qorytyndy
Sonymen kýrstyq jumysymnyń taqyryby bolǵan, “qylmystyq jaýaptylyq jáne onyń negizderi: túsinigi men máni” máselesin júıeli túrde taldaý barysynda, kirispe bóliminde kórsetilgen maqsat mindetterge qol jetkize otyryp mynadaı ǵylymı-teorıalyq turǵydan negizdelgen oı-qorytyndysyna keldim:
Qylmystyq jaýaptylyqtyń túsinigine kelsek, sonymen, qylmystyq jaýaptylyq dep qylmys zańy boıynsha qylmys dep belgilengen naqty is-áreketti istegen adamdy memleket atynan onyń tıisti organdary arqyly aıyptaýshylyǵyn aıtamyz.
Qylmystyq jaýaptylyq óziniń sıpatyna qaraı jaza taǵaıyndalatyn jáne jaza taǵaıyndalmaıtyn bolyp ekige bólinedi. Jaza taǵaıyndalmaıtyn qylmystyq jaýaptylyq aıyptaýshylyq faktisimen aıaqtalady. Al jaza taǵaıyndalatyn qylmystyq jaýaptylyqta aıyptaýshylyqpen birge jazalaý faktisi de bar. Osyǵan baılanysty qylmystyq jaýaptylyq bul jazaǵa qaraǵanda jeke, aýqymy keń, qylmystyq quqylyq túsinik ekendigin onyń jazasyz aq qoldananylatyndyǵyn jáne oryndalatynyn kóremiz. Qylmystyq jaýaptylyqsyz jaza taǵaıyndaý múmkin emes. Sonymen, qylmystyq jaýaptylyq jáne jaza ózara bir-birine uqsas emes uǵymdar ekendigin ańǵaramyz. Negizgi bólimde qylmys quramynyń túsinigi men elementterin qarastyrdym.
Qylmystyń quramy dep – qylmys zań boıynsha qoǵamǵa qaýipti is-áreketterdi belgili bir qylmystyń qataryna jatqyzý múmkindik beretin qylmystyń obektıvtik jáne sýbektıvtik jaqtarynan quralǵan elementterdiń jáne olardyń belgileriniń jıyntyǵyn aıtamyz. Qylmys quramynyń elementteri men qylmys quramynyń túrlerin qosymshada kórsettim.
Bul ınstıtýttyń jekelegen túrlerine taldaý kýrstyq jumysty jazý barysynda júrgizildi. Árbir túrine qatysty ózindik erekshelikteri júıeli túrde sıpattalyp, qajet bolǵan jerlerinde praktıkamen baılanystyrylyp, ómirdegi bolǵan naqty faktili málimetter jıyntyǵymen bekitildi. Al jalpy qorytyndy jasaıtyn bolsaq, qylmystyq jaýaptylyq jáne onyń negizderiniń ınstıtýttary birin-biri tolyqtyryp otyratyn, tutastaı bir bútindi quraıtyn bizdiń qoǵamymyzdaǵy ádilettilikti ornatýǵa kómektesýshi quraldardyń biri, quqyqtyq memleketimizdi qalaýǵa septigin tıgizerlik bir tetigi dep esepteımin.

Paıdalanylǵan ádebıetter tizimi:

1. Qazaqstan Respýblıkasynyń Konstıtýsıasy, 1995j. 30 tamyz.
2. Qazaqstan Respýblıkasynyń Qylmystyq Kodeksi, 1997j. 16 shilde.
3. Komentarıı k Ýgolovnomý kodeksý RK/Otv.red.: Borchashvılı I.Sh., Rahımjanova G.K.- Karaganda, RGK PO “Polıgrafıa”,1999j.
4. Aǵybaev A.N. Qylmystyq quqyq. Jalpy bólim.Oqýlyq. Almaty:Jeti Jarǵy, 2001j.
5. Qaıyrjanov E. QR Qylmystyq quqyǵy.(Jalpy bólim), Almaty,2003j.
6. Naýmov A.V. QR Qylmystyq quqyǵy, Astana, 2001j.
7. Askerov E. “Instıtýt osvobojdenıa ot ýgolovnogo nakazanıa v ýgolovnom zakonodatelstve zarýbejnyh stran”, // Ýgolovnoe pravo, №4, 2005j.,8-10-b.
8. Alaýhanov E. “Qylmys jáne qylmystyq áreket”, // Zań, №8,2005j., 30-33-b.
9. Ábilqasymov E. “Jábirlenýshimen tatýlasýyna baılanysty qylmystyq jaýaptylyqtan bosatýdyń bastapqy negizderiniń erekshelikteri”, // Zań jáne zaman, №8, 2004j., 44-46-b.
10. Buǵybaı D. “Qylmystyq jaýptylyqtan bosatý túsinigi”, // Zań, №3, 2004j., 58-64-b.
11. Paradınova A. “Jazany óteýden merziminen buryn shartty túrde bosatý”, // Zań, №12, 2002j., 49-51-b.
12. Qazaqstan Respýblıkasy táýelsizdiginiń on jyldyǵyna baılanysty raqymshylyq jasaý týraly. // Zań, №3, 2002j., 18-24-b.
13. “QR Qylmystyq Kodeksiniń 67 babyn qoldaný jónindegi sot praktıkasy týraly ” QR Joǵarǵy Sotynyń Normatıvtik qaýlysy, №4, 21 maýsym 2001j.
14. “Raqymshylyq nemese keshirim jasaý aktisi negizinde qylmystyq jaýaptylyqtan jáne jazadan bosatýtýraly ereje”, 7mamyr 1996j.
15. “Aýrýǵa shaldyǵýyna baılanysty qylmystyq jazadan bosatý týraly” QR Joǵarǵy Sotynyń Normatıvtik qaýlysy.
16. “Qylmystyq jaza taǵaıyndaǵan kezde sottardyń zańdylyqty saqtaýy týraly” QR Joǵarǵy Soty Plenýmynyń qaýlysy, 30sáýir 1999j.
17. “Jazany óteýden merziminen buryn shartty túrde bosatý jáne jazanyń ótelmegen bóligin neǵurlym jeńil jaza túrine aýystyrý týraly ” QR Joǵarǵy Sotynyń Normatıvtik qaýlysy,
13 jeltoqsan 2001j.

Tolyǵyraq: https://alashainasy.kz/referat/takyiryibyi-kyilmyistyik-jauaptyilyik-jane-onyin-negzder-62930/
materıaldy qalaı bolsyn qoldaný tek qana Alashainasy.kz siltemesimen birge ruqsat etiledi