Sońǵy jyldary bıik minberlerden jıi aıtylyp júrgen máseleniń tolǵaǵy jetken sıaqty. Mamandardyń aıtýynsha, elimizdiń energetıkalyq tapshylyǵyn joıyp, qaýipsizdigin qamtamasyz etetin birden-bir jol – AES salý. Osy salany zerttep, búge-shigesin jaqsy biletinder bul túıtkildi talaı jyldan beri kóterip-aq júr. Alaıda, endi ǵana toqtamǵa keldik.
2018 jyly Qazaqstanda AES salýdyń tehnıkalyq-ekonomıkalyq negizdemesiniń marketıńtik bólimi ázirlendi. Al bıyl mamyr aıynda Úlken aýyly aýmaǵynda qýaty 1,4 GVt-qa deıingi jáne jalpy qýaty 2,8 GVt-qa deıingi 2 bloktan turatyn AES salý usynyldy. Bul atom salasyn damytý jónindegi vedomstvoaralyq komısıanyń otyrysynda qoldaý tapty.
AES týraly sóz bolsa, teris kózqaras pen jaǵymsyz pikirdi ustanatyndar kóp. Biraq bul máseleniń túpki sheshimi emes. Bizge báribir turaqty energıa kózimen qamtamasyz etetin AES kerek jáne onyń qajettigi naqtylandy. «Qazaqstan atom elektr stansıalary» JSHS bas dırektory Tımýr Jantıkın elimizdegi alǵashqy atom stansıasy 2035 jyly salynyp bitýi múmkin ekenin aıtsa, tıisti mınıstrlik muny Almaty oblysyndaǵy Balqash kóli mańyndaǵy Úlken aýylynan salynatynyn jetkizdi.
Qala tıptegi Úlken aýyly. Foto: Tımýr Batyrshın/Informburo.kz
Jasyratyny joq, sonaý keńestik kezeńnen kele jatqan dúnıeniń bári eskirdi. Muny prezıdenttiń ózi de «Elimizde elektr qýatymen qamtamasyz etetin jelilerdiń úshten ekisiniń, jylý komýnıkasıasynyń 57 paıyzy jáne sý qubyry jelileriniń jartysyna jýyǵynyń tozyǵy jetken» dep tilge tıek etken. Qazir iri qalalardyń ózinde jaryq jıi sónetin boldy. Sebebi, biz energıanyń 70 paıyzyn kómirden alamyz. Oǵan balama kóz retinde qarastyryp otyrǵan jel, kún energıasy da tyǵyryqtan shyǵarar emes. Ol ol ma, mamandar «Parıj kelisimine» sáıkes, eki jyldan keıin transshekaralyq kómir salyǵy engiziletinin aıtyp dabyl qaǵýda. Budan keıin el ekonomıkasy básekege qabiletsiz bolyp shyǵa kelmek. Ókinishtisi, bizde gaz joq. Saıyp kelgende, eń utymdy sheshim – AES salý.
AES – atomnyń beıbit maqsatta qoldanatyn túri. Ol – kómirqyshqyl gazyn bólmeıtin energıa kóziniń biri. Búginde kóp memleket kómirteksiz energetıkany tańdap otyr. Mamandardyń aıtýynsha, muny atom elektr stansıasyz jasaý múmkin emes. Óıtkeni kún stansıalary, jel stansıalary turaqty jumys isteı almaıdy. Olar kóbinese aýa-raıyna táýeldi bolyp keledi. Al AES táýlik boıy, aptasyna jeti kún júz paıyz óz energıasyn bere alady.
Árıne, kóptiń kóńilindegi úreıdi de túsinýge bolady. Kezinde Chernobyldaǵy, Fýkýsımadaǵy apattyń zardabyn tartqan jáne sodan sekem alǵan jurttyń alańdaýshylyq bildirýi zańdylyq. Dese de, mamandar qazir ǵylym men tehnologıa damyǵan ýaqytta qarastylyp jatqan 3+ býyndaǵy reaktorlardyń qaýipsizdigi joǵary deıdi. Iaǵnı, onsha-munshaǵa balqyp ketpeıdi, radıoaktıvti qaldyqtar syrtqa shyqpaıdy.
Sonymen, AES salý jumysyn bastap ketsek, qazirgi zaman reaktorlarynyń qaýipsizdik deńgeıi qandaı? Qazaqstan qaı memlekettiń tájirıbesine ıek artý kerek? Bilýimizshe, qazir Qytaı, Reseı, Ońtústik Koreıa jáne Fransıa Qazaqstanda AES salý boıynsha óz jobalaryn usynýda. Energetıka mınıstri Bolat Aqsholaqov taıaýda qandaı da bir tehnologıaǵa basymdyq bermes buryn, barlyq «artyqshylyqtar» men «kemshilikterdi» zerdeleý qajet ekenin málimdedi.
Al «Qazaqstandyq atom elektr stansıalary» JSHS-niń Joba basqarý jónindegi bas menejeri Áset Mahambetovtiń aıtýynsha, elimizde AES salýǵa nıetti KHNP (Ońtústik Koreıa), EDF (Fransıa), Rosatom (Reseı), CNNC (Qytaı) kásiporyndarynyń usynystary qarastyrylyp jatyr. «AES salý maqsatynda vendordy tańdaý boıynsha jumystar áli de júrgizilýde. Qarastyrylyp otyrǵan reaktorlar III nemese III+ býyny anyqtamasyna sáıkes keledi. Bul joǵary qaýipsizdik pen oń ekonomıkalyq kórsetkishterdi bildiredi. Qazirgi jetildirilgen tehnologıalar táýekelderdi azaıtýǵa kepildik beredi», – deıdi bilgir maman.
Aıta ketý kerek, ıadrolyq-energetıkalyq tehnologıalardy jetkizýshini tańdaý kezinde Fýkýsımadan keıingi talaptardy eskere otyryp, stansıanyń qaýipsizdigi, eksplýatasıa jáne jańa stansıalardy salý tájirıbesi, kadrlardy daıarlaý múmkindikteri, oqshaýlaý dárejesi, normatıvtik baza jáne qujattama daıarlyǵy sıaqty birqatar negizgi kórsetkish qarastyrylady. Qazir tańdaýǵa túsken 4 kompanıanyń usynysy da osy talaptarǵa sáıkes kórinedi.
Al Qazaqstandyq atom elektr stansıalary» JSHS-niń Joba basqarý jónindegi bas menejeri Áset Mahambetov qazirgi zamanaýı reaktorlarynyń qaýipsizdik deńgeıi týraly cóz qozǵaǵanda, onyń sózge kelmesten óte joǵary ekenin aıtty. Onyń pikirinshe, qaýipsizdik deńgeıge birneshe dáıekti jáne táýelsiz qorǵanys júıeleri arqyly qol jetkiziledi. «Jańa reaktorlardy jobalaý kezinde kóptegen táýekelder, sonyń ishinde jer silkiný, daýyldyń kóterilýi, órt shyqqan jaǵdaıda, ústine ushaq qulaý sekildi iri apattyq jaǵdaılar esepteledi. Bir mysal aıtaıyn, apat kezinde qazirgi reaktorlardyń jumys derbestigi 72 saǵatqa deıin jetedi. Iaǵnı, reaktor adam aralasýynsyz-aq ózdiginen toqtap, úsh táýlik boıy qaýipsiz jaǵdaıda bola alady. Sondyqtan budan úreılenýdiń esh sebebi joq» dep kesip aıtty maman.
Áset Mahambetov, «Qazaqstandyq atom elektr stansıalary» JSHS-niń Joba basqarý jónindegi bas menejeri:
Qaýipsizdikke qoıylatyn talap joǵary
– Pasıvti qaýipsizdik sharalaryn qoldana otyryp, apatqa qarsy proseste adamnyń (operatordyń) aralasýynsyz, AES-te bolýy múmkin yqtımal oqıǵalar saldarymen kúresý – zamanaýı reaktorlarǵa qoıylatyn basty talap. Qazirgi ýaqytta III + reaktor jobalarynda qaýipsizdik, senimdilik jáne óndiriletin energıanyń arzandaý deńgeıi odan ári artqan. Buǵan qaýipsizdikti arttyratyn, reaktor jobasyn jeńildetetin jáne arzandatatyn pasıvti qorǵanys sharalaryn qoldanýdyń fızıkalyq prınsıpterine negizdelgen ishki qaýipsizdik múmkindikterin barynsha paıdalaný arqyly qol jetkiziledi. Biraq bul reaktorlardyń basty ereksheligi jobalaý satysynda da belsendi aımaqtyń buzylýymen bolatyn apattardyń múmkindigin is júzinde joıý, ıaǵnı «jobalaý kezinde apatty joıý» tujyrymdamasy iske asyrylady.
Osy reaktorlar úshin belsendi aımaqty balqytýmen aýyr avarıanyń yqtımaldyǵy 10-7 – den kem, bul jańadan jobalanatyn stansıalar úshin Atom energıasy jónindegi halyqaralyq agenttik uıǵarǵan 10-5 yqtımaldyǵynan eki satyǵa tómen.
Túıin: Jaqynda Almaty oblystyq máslıhatynyń otyrysynda alǵashqy AES jobasy tanystyrylyp, depýtattar jobanyń júzege asýyn qoldady. Al «Qazaqstan atom elektr stansıalar» JSHS mamandary buǵan deıin aýqymdy zertteý jumystary atqarylǵanyn aıta kele, AES salý sheshimi aldaǵy on jylda eki esege artatyn elektr qýatyna degen suranysty joıatyn jalǵyz jol ekenine ekpin túsirdi. Sondaı-aq, oblystyq máslıhat hatshysy Dáýlet Jarasbaev «AES iske qosylsa, bul óńir úshin ınvestısıa. Aı saıyn tólenetin salyqtary bar. Almaty oblysyna túsetin turaqty qarajat bar» dep túıindedi.
