Qarjy pıramıdalary máselesi Qazaqstan úshin jańalyq emes, kóptegen TMD elderi sıaqty biz de alaıaqtyq shemalarymen sonaý 1990 jyldary tanysqan bolatynbyz. Alǵashqy qazaq pıramıdasy «Smaǵulov jáne K» dep ataldy. Bul kópshiligimizdiń esimizden shyǵa qoıǵan joq. Bastapqyda Nurlan Smaǵulov (Astana Group quryltaıshysy Nurlan Erkebulanuly Smaǵulovpen shatastyrmaý kerek) esimdi azamat zańdy bıznespen aınalysqan, biraq qarjylyq qıyndyqtar ony alaıaqtyq jasaýǵa ıtermeleıdi. Nátıjesinde reseılik MMM júıesi boıynsha áreket etken kásipker 35 myń salymshyny san soqtyryp ketken. Qazaqstandaǵy pıramıdalyq belsendiliktiń jańa sharyqtaý shegi 2010-2013 jyldarǵa tuspa-tus keledi. Sol kezde azamattar Sergeı Mavrodıdiń MMM-2011 depozıtterin qosqanda, shamamen 767 mıllıon teńge (5 mıllıon dollar) joǵaltyp tyndy.
Ýaqyt óte kele alaıaqtardyń aıla-tásilderi ózgerdi, endi olar áleýmettik jeliler men messendjerlerdi kóbirek paıdalana bastady. 2019 jyldyń kúzinen bastap Qazaqstannyń áleýmettik jelilerinde Garant 24 Lombard, Profitable Loan jáne osy sıaqty qarjy keńseleri týraly agressıvti jarnamalar paıda bola bastady. Kompanıalar qazaqstandyqtardan kólikter men páterlerdi naryqtyq baǵadan 20 paıyzǵa joǵary baǵamen bólip tólegen. Alaıda, mámile zańdy túrde tirkelmegennen keıin «satyp alýshylar» iz-túzsiz joǵalyp ketken. Sonymen qatar, Garant 24 Lombard jyldyq 30-40 paıyz depozıtterdi qabyldady. 2020 jyldyń aqpan aıynda What'sApp messendjerinde «Qazan» nemese «Qara kasır» dep atalatyn ınternet-oıyn keńinen tarady. Uıymdastyrýshylar arnaıy esepshotqa aqsha aýdarýdy jáne ózderimen birge taǵy eki qatysýshyny topqa alyp kelýdi usynyp, júz myń teńgeden astam aqsha alýǵa múmkindik týǵyzady.
Kóptegen qarjylyq pıramıdalardyń aıryqsha ereksheligi – olardyń transulttyq sıpatynda. Máselen, 2018 jyly Almaty qalalyq İshki ister departamentiniń suraýy boıynsha Pavel Krymov Máskeýdiń Sheremetevo áýejaıynda ustaldy. Ol negizin qalaǵan Questra World jáne Atlantic Global Asset Management sıaqty pıramıdalyq júıeler Belarýs, Ýkraına, Reseı jáne Qazaqstanda belsendi jumys istedi. Dál osyndaı jaǵdaı zergerlik saýda atyn jamylǵan B2B Jewelry kompanıasynda da oryn aldy, pıramıda 2019 jyly Ýkraına aýmaǵynda dúnıege kelgen, biraq tez arada Reseı men Qazaqstanda fılıaldaryn ashyp úlgerdi.
Qazaqstan Respýblıkasy 2019 jyldyń sońynda bastalǵan koronavırýstyq pandemıa kezinde pıramıdalar belsendiliginiń jańa shyńyna jetti. 2021 jyly olardyń eń irileri ACD Technology jáne L-Capital boldy. Ekeýi de Almaty qalasynda irge qalaǵan. Sonymen qatar, qazaqstandyqtar Reseıde, AQSH-ta, Avstrıada, Germanıada, Vengrıada, Qyrǵyzstanda jáne basqa da elderde jumys istegen Fınıkodaǵy aksıalar men krıptovalúta depozıtterinen shamamen 6 mıllıard teńge joǵaltty.
Barǵan saıyn alaıaqtar sońǵy jyldary tanymal bolǵan ınvestısıalardy, aıyrbastaý operasıalaryn jáne taý-ken óndirýmen baılanysty kompanıalardy paıdalanyp jatyr. Almaty qalalyq polısıa departamentiniń asa mańyzdy ister jónindegi aǵa tergeýshisi Erkebulan Qoıshybaevtyń aıtýynsha, qazir krıptovalútaǵa ınvestısıa salýdy jarnamalaý úrdisi aıryqsha beleń alǵan.
«Alaıaqtar ınvestısıalyq saıt jasap, zańdy túrde krıptovalútalardy, sheteldik kompanıalardyń aksıalaryn saýdalaı beredi... Olar 10 jyl boıy krıptovalútaǵa ınvestısıa salyp, úlken paıda taýyp júrgen joǵary sanatty mamandardy jumysqa tartatynyn da aıta ketken jón. Osylaısha, olar óz kompanıasyna ınvestısıa salýǵa shaqyrady», - dep túsindirdi quzyrly organ mamany.
2022 jyldyń aqpan aıynda Qazaqstannyń İshki ister mınıstrligi 30 myńnan astam qazaqstandyq pıramıdalardyń jańa qurbany bolyp, 54 mıllıard teńgeden astam shyǵynǵa ushyraǵanyn habarlady. Maýsym aıynda Joǵarǵy reformalar keńesi Qazaqstan Respýblıkasynda 27 mıllıard teńgege aldanǵan taǵy 17 myń qurbannyń anyqtalǵanyn málimdedi. Bul sandar burynnan tergelgen isterdiń nátıjeleri boıynsha ǵana belgili ekenin túsiný mańyzdy. Kóptegen pıramıdalar áli kúnge deıin «kóleńkede» qalyp keledi jáne olardyń qurbandarynyń sany týraly derekter ázirge belgisiz.
Sonymen qatar, pıramıdanyń negizin salýshylar jaýapqa tartylsa da, olar keltirgen zalaldy qalpyna keltirý kóp jaǵdaıda múmkin emes. Máselen, B2B Jewelry jaǵdaıynda tek 197 qazaqstandyq aqshasyn qaıtarǵan. Jarıalanǵan qarjylyq monıtorıń derekterine sáıkes, bul pıramıda qazynasyna keminde 10 000 adam ınvestısıa salǵan.
Al bizdiń bılik pıramıdalar júıesimen qalaı kúresip jatyr? Alǵashynda Qazaqstan Respýblıkasyndaǵy qarjylyq pıramıdalar alaıaqtyq baby boıynsha qylmystyq jaýapkershilikke tartyldy. Zańdaǵy osy olqylyq 2014 jyly tuńǵysh prezıdent Nursultan Nazarbaev pıramıdalyq shemalardy uıymdastyrýdy qylmystyq jaýapkershilikke tartatyn zańǵa qol qoıǵan kezde túzeldi. Ózgerister kóp jaǵynan «MMM-2011» jáne basqa da osyǵan uqsas uıymdardyń quryqtalýyna «túrtki boldy». Bul rette qazaqstandyq vedomstvolar bul jaǵdaıǵa dáıeksiz áreket jasady. Osylaısha, Qazaqstan Respýblıkasynyń qarjy polısıasy pıramıdalarǵa jańa eriktilerdi shaqyrǵan salymshylardy qylmystyq jaýapkershilikke tartýdy usyndy.
Jańa qylmystyq zań qabyldanǵannan keıin kúshtik qurylymdardyń alaıaqtyq shemalardy ashýdaǵy belsendiligi artty. 2017 jyly Qazaqstan Respýblıkasynda pıramıdalar uıymdastyrý baby boıynsha 74 qylmystyq is qozǵalsa, 2018 jyly 103 pıramıdanyń alaıaqtyǵy áshkere boldy, 2020 jyly 180 qylmys ashyldy. Sonymen qatar, prokýrorlardyń aıtýynsha, 2020 jyly (pandemıanyń sharyqtaý sheginde) ashylǵan qylmystar ótken jylmen salystyrǵanda 7 esege ósken. 2022 jyldyń mamyr aıynda İshki ister mınıstrligi pıramıdalar qyzmetiniń faktileri boıynsha 163 jańa qujattyń tirkelgenin málimdedi.
Jasyryp-jabatyn nesi bar, 2020 jylǵa deıin Qazaqstanda pıramıdalyq shemalarǵa profılaktıkalyq baqylaý is júzinde bolǵan joq. Jańa uıymdardy qurý kezinde alaıaqtar eshqandaı kedergilerge kezikpedi, bárin josparlaǵandaryndaı júzege asyrdy . Jaǵdaıdaǵy betburys tek pandemıa kezinde órshı tústi. 2020 jyly Qazaqstan Respýblıkasy Qarjy mınıstrligi janyndaǵy Qarjy monıtorıńi komıteti jaýapty qyzmetterdi kúdikti operasıalar týraly habarlaýǵa mindettedi.
Bul rette Qarjy naryǵyn retteý jáne damytý agenttiginde vedomstvoaralyq jumys toby quryldy, onyń quramyna Qazaqstan Respýblıkasy Ulttyq bankiniń, Bas prokýratýranyń jáne İshki ister mınıstrliginiń ókilderi de kirdi. Sondaı-aq Aqparat jáne áleýmettik damý mınıstrligi de jumys tobyna qosyldy.
Sonymen qatar, 2021 jyldyń qańtarynda Qarjy monıtorıńi agenttigi qaıta quryldy. İle-shala vedomstvoaralyq úılestirý sharalarynyń arqasynda pıramıda belgileri bar kompanıalardyń tizimi qol jetimdi boldy. 2021 jyldyń qazan aıynda agenttik «lısenzıalanbaǵan qyzmet belgileri bar uıymdardyń» tizilimin jarıalady.
Onyń quramyna 121 kompanıa, onyń ishine 56 pıramıda kirdi. Bul tizim tez arada tolyqtyrylatyny da habarlandy. Dese de qazirgi ýaqytta tizilimniń jańartylǵan nusqasy Qazaqstan Respýblıkasy memlekettik organdarynyń biryńǵaı portalynyń saıtynda qoljetimdi emes. Sonymen qatar, jaýapty bólimsheler ınternettegi pıramıdalyq jarnamalardy belsendi túrde buǵattaýda. 2022 jyldyń tamyzyna deıin qarjylyq baqylaý organdary jalǵan qyzmetterdi jarnamalaýǵa arnalǵan 3000-ǵa jýyq resýrstardy anyqtady.
2022 jyldyń 12 shildesinde prezıdent Qasym-Jomart Toqaev pıramıdalyq jarnamany qylmystyq jaýapkershilikke tartatyn zańǵa qol qoıdy. 2014 jylǵy zań boıynsha oǵan tek ákimshilik jaýapkershilik júktelgen. Shildeden keıin jarnama pıramıdalary úshin shabýyldaýshylar 2 jyldan 4 jylǵa deıin bas bostandyǵynan aıyrylýy múmkin (qylmystyń aýyrlyǵyna baılanysty).
Moıyndaý kerek, sońǵy eki jylda Qazaqstanda pıramıdalyq shemalarmen kúresý júıesi aıtarlyqtaı ózgerdi. Qarjylyq monıtorıń agenttiginiń ókili Álibek Ábdilovtyń aıtýynsha, jaýapty departamentterdiń jumysy «sapaly túrde qaıta quryldy». Al, tergeý organdarynyń pıramıdalaryna qarsy belsendi kúres, quqyq qorǵaý jáne qarjy bólimderin úılestirý jáne zańdardy qataıtý áli kútken nátıje bergen joq. Qylmystyq ister sanynyń jyl saıynǵy ósýi «bılik» jumysynyń kórsetkishi ǵana emes, sonymen qatar pıramıdalardyń óz taýashalaryn qalpyna keltirip, saqtaı alǵanynyń janama belgisi bolyp tabylady.
Negizi, pıramıda kompanıalarynyń resmı tiziliminiń paıda bolýy jáne basqa da túsindirý jumystary qazaqstandyqtardy kúmándi ınvestısıalardan qorǵamaıdy. Birqatar sarapshylar buǵan Qazaqstan Respýblıkasy azamattarynyń qarjylyq saýattylyǵynyń joqtyǵyn «kináli» ekenin le aıtady.
«Qazaqstannyń depozıtterge kepildik berý qoryndaǵy memleket tarapynan kepildendirilgen kiristi alyp qarasańyz, ol ortasha jyldyq 12-13 paıyzdy quraıdy. Qarjylyq pıramıdalar, kerisinshe, kepildik berilgenin alǵa tarta otyryp, qysqa merzimdi joǵary tabys usynady. Al bul jaǵdaılardy bilmestikten satyp alatyndar da, sanaly túrde táýekelge baratyndar da bar. Olar kiris alýǵa ýaqyt tabýdy josparlap otyr, sodan keıin pıramıdadan shyǵýdy josparlaıdy. Biraq is júzinde bul maqsat jumys istemeıdi. Óıtkeni, ádette qarjylyq pıramıdalardyń jeke aktıvteri bolmaıdy», - dedi quzyrly organ ókili Dmıtrıı Akmaev.
Onyń sózine qaraǵanda, aqshany sot arqyly qaıtarý is júzinde múmkin emes, óıtkeni pıramıdalyq júıelerdiń basym bóligi qazaqstandyq ıýrısdıksıadan tys jerde (mysaly, Kıprde) tirkelgen.
Bul «áleýmettik zulymdyqty» «jeńýge» múmkindik bermeıtin taǵy bir salmaqty sebep bar. Pıramıdalardyń taralýy, ádette, áleýmettik qıyndyqtardyń belgisi bolyp tabylady. Osy sebepti TMD-da 1990 jyldary MMM tıpti keńseler sonshalyqty keń tarady. Búgingi kúni pıramıdalar Qazaqstan halqyna aýyr qaryzdyq júkteme jaǵdaıynda jumys isteýde. 2021 jyly Prezıdent Qasym-Jomart Toqaev Qazaqstan Respýblıkasynda 545 myńǵa jýyq adamnyń (ıaǵnı halyqtyń 4,2 paıyzyna jýyǵy) 3 aıdan astam nesıe bereshegi bar ekenin aıtqan bolatyn. Mundaı jaǵdaıda «ońaı aqsha» tabýǵa degen umtylystyń bolýy tabıǵı nárse.
Sonymen qatar, eldiń ortasha tabysy tómen kúıinde qalyp otyr. Ulttyq statısıka búrosynyń málimetinshe, qarapaıym qazaqstandyqtar tabysynyń jartysynan kóbin azyq-túlikke, komýnaldyq qyzmetterge, baılanys jáne kólik jáne taǵy basqa shyǵyndarǵa jumsaıdy. Sonymen qatar, tabystyń 30 paıyzy derlik nesıelerdi óteýge ketedi, al úı sharýashylyǵynyń shyǵyndary tek ósýde. Bul pıramıdalardyń jetistigi tek «ashkózdiktiń» nemese «qarjylyq saýatsyzdyqtyń» saldary emes ekenin bildiredi. Bul - óz sheshimin kútip otyrǵan qazaqstandyq qoǵamnyń júıeli áleýmettik-ekonomıkalyq máseleleriniń kórinisi. Mundaı jaǵdaılarda alaıaqtar árqashan ózderi úshin yńǵaıly joldy taýyp ala beredi.
