Qazaqstandaǵy ǵımarattar men joldardyń qurylysyna, olardyń sapasyna qatysty suraqtar kún ótken saıyn artyp keledi. Ǵylymı zertteýlerdiń naqty ekonomıkanyń qajettilikterine sáıkes kelmeıdigine qatysty shaǵymdar kópten beri aıtylyp júr. EUÝ-dyń jol-qurylys sektoryna akkredıttelgen qyzmetterdiń tolyq sıklin kórsetý jónindegi ınjınırıńtik ortalyǵy erteden aıtylyp kele jatqan atalmysh máseleni sheshýge nıetti. Inovasıalardy damytý departamentiniń dırektory Ásel Jeksembaeva atalǵan másele qalaısha júzege asyrylǵandyǵy jóninde málimdegen-di.
- Ásel hanym, jobaǵa qalaı keldińiz?
– Mamandyǵym metrolog, standarttaýshy, alaıda men zertteýshilik jumystarǵa únemi qyzyǵatynmyn. Maǵan testileý, jańa ǵylymı ónertabystar, jańa materıaldar jasaý prosesi unaıdy. Tipti meniń doktorlyq jumysym sementtiń sapasyn arttyrýǵa arnaldy.
«Standarttaý, sertıfıkattaý jáne metrologıa» mamandyǵy boıynsha doktorantýranyń ekinshi kýrsynda men Dúnıejúzilik banktiń grantyna ótinish bergen bolatynmyn jáne Michigan State University-de PHD boıynsha ǵylymı taǵylymdamadan óttim. Ol jerde standarttaý jáne sertıfıkattaý boıynsha doktorlyq dárejemdi rastap, qorǵadym jáne bir jyl ýaqytymdy jańa sement quramyn synaqtan ótkizýge jumsadym. Mine, osylaısha boıymda qurylys salasyna, jańa qurylys materıaldary men jańa standarttarǵa degen qyzyǵýshylyq paıda boldy. Osylaısha qurylys salasyna, jańa qurylys materıaldary men jańa standarttardy ázirleýge qyzyǵýshylyq tanyttym. Sóıtip, álemde óte ózekti sanalatyn Civil Engineering-tiń ortasyna kelip qosyldym, sol jerden tabyldym. Civil Engineering jasyl tehnologıalarmen, atap aıtqanda óndiris qaldyqtaryn paıdalanýmen tyǵyz baılanysty. Shetelde jáne Qazaqstanda óndiris qaldyqtarynyń qansha túri bar jáne olardy paıdalaný baǵytynda álem elderiniń mundaı qaldyqtardy qarqyndy túrde paıdalanýǵa baǵyt alǵandyǵy meni tańǵaldyrdy.
Mıchıgan ýnıversıtetiniń bazasynda qurylys materıaldaryn tereń, egjeı-tegjeıli zertteý úshin qajetti úlken zerthana bar, men, árıne, mundaı zerthana qyzmetin jan-jaqty paıdalandym. Kóp uzamaı ǵylymı edvaızerim, profesor Mahmýd Hakpen birlesip jazǵan jarıalanymdarym joǵary reıtıńti basylymdarda jaryq kóre bastady. Jazǵan materıaldarymda men quramy jaǵynan sementke aıtarlyqtaı uqsas keletin bolat balqytatyn qoj (shlak) qaldyqtaryn paıdalaný tájirıbesimen bólistim. Mundaı zertteýler ózekti bolyp shyqty, sebebi atalmysh máselemen álemde ondaǵan ǵalymdar ǵana aınalysatyn bolyp shyqty. Sodan beri qaldyqtardy sapaly jáne ekologıalyq taza materıaldarǵa aınaldyrý meniń ǵylymı qyzyǵýshylyqtarymnyń nazaryna aınala bastady. Kóp uzamaı biz Dúnıejúzilik Bank pen SDIAÓM grantyn jeńip aldyq, osylaısha qurylys materıaldarynyń quzyretti ortalyǵyn qurýǵa qol jetkizdik. Bul meniń ǵylymı jumysymnyń kelesi kezeńine aınaldy. Biz jańa «jasyl» qurylys materıaldaryn ázirleý úshin ónerkásip qaldyqtaryn zertteý, shıkizattyń nanoqurylymdaryn zertteý taqyryby boıynsha top qurdyq. Standarttarmen, zerthanalardy akredıtteý prosedýrasymen, biliktiligi men PhD dárejesimen jumys isteýdegi praktıkalyq tájirıbem maǵan ENU-Lab ǵylymı-óndiristik ortalyǵyna jetekshilik etýge múmkindik berdi.
Biz sheteldik jáne qazaqstandyq ǵylymı bazalardy salystyrdyq, táýekelder men múmkindikterdi taldadyq jáne zerthanany akredıtteý salasyn barynsha keńeıtýden bastaý kerektigin jiti túsindik. Árıne, Qazaqstanda túrli qyzmet túrlerine qatysty kóptegen akkredıttelgen zerthanalar barshylyq, alaıda tapsyrys berýshige ıdeıadan bastap ony engizýge deıin «KİLTPEN» qyzmet kórsetetin biryńǵaı ortalyq joq.
Árıne, grant alý prosedýrasynyń óte kúrdeli bolǵany belgili. Dúnıejúzilik Banktiń ondaǵan halyqaralyq sarapshylary ózderiniń usynystaryn berdi, soǵan sáıkes biz ózimizdiń ótinim qujattarymyzdy qaıta óńdedik. Dúnıejúzilik banktiń Ǵylym jáne komersıalandyrý jónindegi halyqaralyq keńesi bizge qoldaý bildirdi. Bul bizdi shabyttandyra tústi. Osy jyly biz qajetti joǵary dáldikti ǵylymı jabdyqtardy satyp aldyq jáne qazaqstandyq qurylys ındýstrıasy úshin qajetti zerthanalardy akkredıttedik. Osy ýaqytqa deıin ǵalymdarymyz sementke jańa qospalar jasap, halyqaralyq patentke qol jetkizdi.
Sondaı-aq, biz bir ýaqytta ózimizdiń negizgi mindetimiz – qyzmetterdi komersıalandyrý boıynsha jumys jasadyq. Akredıtteý qyzmetteri bıznes tarapynan úlken suranysqa ıe. Máselen, qurylymdyq deńgeıde sement sapasyn baǵalaý máselelerine qatysty jumystar joqtyń qasy. Árıne, kez kelgen ónimniń egjeı-tegjeıli tekserilmeıtindigi belgili. Bul jol materıaldaryn synaýǵa jáne jańa ınovasıalyq sheshimderdi ázirleýge jáne engizýge qatysty másele. Osy aıtylǵandardyń barlyǵy damýdyń kelesi kezeńine aınaldy. Biz jol zerthanasyn qaıta jabdyqtadyq jáne qyzyǵýshylyqtarymyzdy odn ári keńeıte tústik. Al naryq muny qoldaı bastady. Bizge memlekettik jáne jeke qurylymdar júgine bastady. Alǵashqy tapsyrystar jasaldy, endi bizge shtatty keńeıtý máselesi jóninde oılana berýge bolady.
Árıne, bizden basqa arnaıy ýákiletti ǴZI, Kólik mınıstrligine qarasty Avtomobıl joldary komıtetiniń bar ekenin jaqsy bilemiz, alaıda bul jerde belgili bir alshaqtyqtyń bar ekeni belgili. Ǵylymmen baılanysty alshaqtyq, jol mamandarynyń tapshylyǵy, aradaǵy tolyqqandy ózara is-qımyldyń bolmaýy.
Sol sebepti de biz kásibı baılanystardy ornata bastadyq, qajettilikter men qıynshylyq týǵyzyp otyrǵan máselelerdi anyqtaý maqsatynda ǵalymdarymyz qurylys jáne jol kompanıalarymen kóptegen kezdesýler ótkizdi. Biz olardyń suranystaryn júıeledik, sóıtip barlyq salalardyń, ıaǵnı munaı-hımıa jáne qurylys, kólik salalarynyń bir-birine qalaı táýeldi bolatynyn túsine bastadyq. Bul bizge ǵylym naryqtyń qajettilikteri úshin jumys isteýi tıis degen negizgi qaǵıdany túsinýge múmkindik berdi. Ókinishke oraı, bul osy ýaqytqa deıin tek sóz júzinde aıtylyp keldi.
- Bıznes sizdiń dıalog qurýǵa degen umtylysyńyzdy qalaı qabyldady? Sizdiń bıznespen qarym-qatynasyńyz qaı deńgeıde órbidi?
Túsinesiz be, ǵylymnyń basty kemshiligi - bıznespen tildesýdi bilmeıtindiginde jatyr. Ǵalymdardyń kóptegen ázirlemeleri bar, alaıda ondaı jumystar suranysqa ıe me, joq pa? Olardy naryqqa qalaı usynýǵa bolady? Demek, óndirýshiler ǵalymdarǵa senimsizdik artyp otyr degen sóz. Olarmen dıalog qurýdy men ózimniń basty mısıam dep bilemin. Óndirýshilerdiń ázirlemelerimizge degen qyzyǵýshylyqtary meni shabyttandyrady. Shyn máninde, olar úshin Qazaqstan ǵylymy – ınkognıto terra (jasyrn, astyrtyn). Bul áriptesterimniń boıynda tamasha sezim uıalatady. Sebebi eńbekteri el úshin mańyzdy bola túsetini belgili. Ǵylym bıznestiń tapsyrysy boıynsha jumys isteýi tıis. Kerisinshe bolýy múmkin emes. Qarapaıym bolyp kórinetin mundaı oıǵa jete bilý qajet. Ózindik ónerkásipti damytýdyń, ınovasıalyq materıaldardy qurýdyń, ımportty shettetýdiń, yǵystyrýdyń kilti osy jerde jatyr. Máselen, bıznes OSB panelderine balama ónimdi surady delik. Búgingi tańda mundaı ónimdi satyp alý qymbatqa túsip otyr, logıstıka kúrdelene jáne qymbattaı tústi. Endigi mindetimiz – sheteldik analogtarmen sapasy jaǵynan da, baǵasy jaǵynan da básekege qabiletti tehnologıa jasaý. Alaıda eń bastysy – Qazaqstanda kóptep sanalatyn óndiristik qaldyqtardy kádege jaratý.
Qazirdiń ózinde bizdiń ázirlemelerimiz synaqtan tolyqtaı ótti, tipti ekopanel jobasyna ınvestısıa salýǵa daıyn ınvestor da tabylyp otyr. Bul bizdiń alǵashqy birlesken jobamyz bolmaq. Bıznespen jumys isteýdiń artyqshylyǵy osy jerden kórinedi. Óıtkeni, óz sheshimderin qabyldaýda jedel ári táýelsiz áreket etedi.
- Qazir megagrantqa qol jetkizip otyrsyz. Qandaı sharttar negizinde?
- 2023 jyly Ǵylym komıtetiniń konkýrsy aıasynda biz QR-da qurylys-tehnıkalyq Injınırıń ortalyǵyn qurýǵa megagrant alǵan bolatynbyz. Qazirdiń ózinde bızneske usyna alatyn 20-30-ǵa jýyq ázirlemelerimiz bar. Sonymen qatar, biz álemde qurylys ındýstrıasynyń qaı baǵytta jáne onyń qalaı damyp jatqanyn muqıat qadaǵalaı alamyz. Bizdiń kompanıalar qurylys naryǵyndaǵy jańa tendensıalardy únemi baqylaı bermeıdi. Biz shynymen de ǵylymǵa, otandyq óndiristi qurýǵa úles qosqymyz keledi. Sol sebepti jyldam jeńiske jetýdiń jolyn izdeý ústindemiz. Ol úshin ǵalymdar men óndirýshiler birigýi tıis.
- Siz osy turǵydan alǵanda memlekettiń qoldaýyn sezinesiz be? Tıisti memlekettik baǵdarlamalar qanshalyqty tıimdi?
- Biz Memleket basshysy men Úkimettiń ǵylymdy qarjylandyrýǵa bólinetin qarajattyń tıimdi bolýyna qanshalyqty baǵdarlanyp otyrǵanyn jaqsy sezinemiz. Japonıa, Koreıa, Polsha, AQSH ýnıversıtetterinen birneshe ondaǵan qazaqstandyq jáne sheteldik jumys toby jańa ázirlemeler men olardy óndiriske engizý jóninde turaqty dıalog júrgizýde.
- Shynynda da, Qazaqstanda ǵylymdy komersıalandyrýǵa kóp qarajat bólinýde. Mundaı qarajattyń bosqa ketpeýi úshin qandaı áreketter jasalýy kerek, sebepterin atap ótseńiz?
– Birinshiden, bizde tabys ákeletin akkredıttelgen zerthana jumys isteıdi. Ekinshiden, biz bıznestiń qajettilikterine súıenemiz jáne ázirlemelerimizdi satyp alýǵa jáne óndiriske engizýge múddeli eki-úsh áleýetti ınvestorymyz da bar. Úshinshiden, bizdiń ǵalymdar zertteý nátıjelerin joǵary reıtıńi bar halyqaralyq jýrnaldarda jarıalaıdy, bul olardyń eńbekteri álemde ózekti ekenin rastaı túsedi jáne mundaı ázirlemeler patenttelgen. Tórtinshiden, biz EUÝ ǵana emes, sonymen qatar birqatar ǴZI, QazQSǴZI, Jol aktıvteriniń sapasy ortalyǵy, sondaı-aq basqa da tehnıkalyq ýnıversıtetter quramynda jumys konsorsıýmyn qurdyq. Túptep kelgende, osy jolda jalǵyz júrip kele jatqan jaıymyz bar.
Eń bastysy, biz naryqtyń qajettilikterin túsinetin, kez kelgen prosesti standarttaý jáne sertıfıkattaý máselelerin tereń túsinetin ǵalymdar tobyn qura bildik. Biz ǵalymdardyń ǵylymı áleýetin bızneske jaqynyraq baǵyttaýǵa barynsha tyrysý arqyly tapsyrys berýshilerdiń senimine ıe boldyq.
