Qanat Nurov degen qazaq bar. «Aspandaý» degen aty birtúrli klýbtyń jetekshisi. Osy jerde saıasattanýshy Aıdos Sarym men bizdiń medıanaryqtyń beldi bıznesmeni Armanjan Baıtasov «aıqasty».
Sonymen, qazaqpyz ba, qazaqstandyqpyz ba? Sarym men Baıtasov buǵan qatysty ne dedi? Olar qaı ustanymdy qoldady?
Aıdos SARYM: BİZ – QAZAQPYZ
– Men áldebireýdiń «bizdi birigýge, birge bolýǵa jazǵan Eýrazıalyq taǵdyrymyz ortaq» deıtin jalǵan konsepsıasyna senbeımin.
HH ǵasyrdaǵy qýǵyn-súrgin bolmasa Qazaqstanda tabıǵı túrde qazaq ulty, ulttyq qazaq býrjýazıasy, ulttyq saıası elıta qalyptasar edi.
Bólshevıkter qazaq tarıhy men qazaq modernızasıasynyń tabıǵı tamyryn úzdi. Qazaq joǵala jazdady...
Biraq, KSRO qulaıtyn edi, báribir. Imperıanyń qurylýy bar da, qulaýy bar. Qaıtalap aıtaıyn, eshqandaı sábettik nemese eýrazıalyq ult bolǵan joq. Bolmaıdy.
Eýrazıashyldyqty dáripteý, bylaısha aıtqanda, neoımperıalyq uǵymdy ulyqtaý keri reaksıa týǵyzady.
1991 jyly Qazaqstan Táýelsiz memleket atandy. Bul, birinshi kezekte qujat. Qujatta – Qazaq ulttyq memleketin qurý ıdeıasy aıtylǵan.
Biraq, júzege asyrylmady. Ol kezde qazaqtyń óz jerindegi úlesi 40 paıyz-tyn. «Jan baǵý» kerek boldy.
Alǵashqy 10 jylda qazaqtar Táýelsiz bolǵanyna táýbe dedi, orystar «sen tımeseń, men tımege» kóńili toldy. Biraq, ómir ózgeredi ǵoı.
Qazaq qoǵamy bıliktiń ıdeıalaryna aldanbaıtyn boldy.
Bul ıdeıalardyń 2 kemshiligi bar. Qundylyǵy, morali joq. Bul – bir. Oǵan ne qazaqtardyń, ne bolmasa orystardyń kóńili tolmaýy múmkin. Bul – eki.
Biz kimbiz? Qazaqpyz ba, qazaqstandyqpyz ba?
Menińshe, «qazaqstandyq ult» degenniń astarynda «postsovettik-qazaq» ulty degen uǵym jasyrýly. Biz muny qabyldaımyz ba? Joq, árıne. Sebebi, onyń áýelgi astarynyń ózi qate.
Biz «qazaq ultyn» qurýymyz jáne «qazaq ulttyq memleketin qalyptastyrýymyz» qajet. Tarıhı, tipti zańdyq turǵydan (Memlekettik egemendik týraly Deklarasıa jáne memlekettik Táýelsizdik týraly zań) bul – durys.
«Qazaq ulty» degenimizdiń ózi ne? Bul qazaqtan ózge ulttar sanatqa alynbaıdy degen sóz be? Joq.
Bizdi aıyptaıtyndar bar. «Sender etnokrattyq memleket qurmaqsyńdar» deıdi.
Nege? Biz áli de bolsa dekolonızasıa, detotalıtarızasıa prosesinen ótken joqpyz.
Kerek deseńiz, «qazaq», jalpy «qazaqı» degen uǵymnyń ózi qoǵamdaǵy keıbir toptardyń ashý-yzasyn, alergıasyn týǵyzatyn sıaqty.
Keıbireýler KSRO-nyń qulaǵanyna, ımperıanyń orystarǵa bergen joǵary áleýmettik statýsynan aıyrylǵanyna kóndige almaı júr. Álige deıin... Olardyń bizdi «etnokrat», «ultshyl» dep aıyptaýy sodan. Bul aıyptaýdyń astarynda keńestik saryn bar.
Olar eski termınderdi qoldanady. Keńestik dáýirde «ultshyl» degen – ımperıaǵa qarsy, ult-azattyq qozǵalystyń múshesi degen maǵynany bildiretin. «Ultshyldardy» ksenofob, shovınıs deıtin. Alaıda shovınızm men ksenofobıany Keńes bıliginiń ózinen taraǵanyn biz jaqsy bilemiz.
Munyń bári qazaq ultyn qalyptastyrýǵa kedergi. Sebebi, kúsh ketedi.
Dál qazir eki Qazaqstan bar. Biri – damyp, ósip kele jatqan qazaqtildi Qazaqstan. Biri – tabıǵı sebepterge baılanysty órisi tarylyp kele jatqan orystildi Qazaqstan.
Orystar qazaq tilin nege úırenbeıdi? Sebebi, olar Qazaqstannyń memleket retindegi bolashaǵyna senbeıdi. «Táýelsiz Qazaqstan memleketi – uzaq ári máńgilik jasaıdy, bizge munymen sanasýǵa týraly keledi» degen túsinik joq.
Bılik tarıhı keńistikti 20 jylmen shekteýge tyrysady. Munyń ózi qazaqy ortanyń renishin týǵyzady. Týǵyzyp ta otyr. Biraq, tereńge úńilsek «tereń dúnıelerge» tap bolamyz. Qazirgi «ultaralyq kelisimge» tirek bolatyn sebepterdiń azdyǵyn kóremiz.
Qazaqstan – qazaqtyń úıi. Endeshe qazaqtyń adamı, etnıkalyq, mádenı, tildik quqyǵyn qorǵaýǵa mindetti.
Orystildiler she? Orys tiliniń taǵdyry ne bolmaq mundaıda? Olarǵa túptiń túbinde tańdaý jasaýǵa týra keledi...
Qazaq pen orystyń qarym-qatynasynda saýal kóp, jalpy. Baýyrlas orys pen ýkraın soǵysyp jatyr.
Erteń minezi, bolmysy, tili, qany, dini bólek qazaq pen orystyń arasynda dál mundaı jaǵdaı qaıtalanbaıdy dep kim kepildik ete alady?
Menińshe, Qazaqstandaǵy orystar ımperıalyq oıdan, óktemshil ádetinen arylýy kerek.
Mysalǵa, memlekettik til. Júzdegen, myńdaǵan sheteldikter qazaq tilin meńgerip alǵan. Endeshe, til úırenýdiń ádistemesi, kitaby joq deıtinderdiń sózi ótirik. Biz orystardyń qazaq tilin meńgerýge lıngvısıkalyq qabileti joq degenge senbeımiz.
Orystar qazaq tilin nege úırenbeıdi? Sebebi, olar Qazaqstannyń memleket retindegi bolashaǵyna senbeıdi. «Táýelsiz Qazaqstan memleketi – uzaq ári máńgilik jasaıdy, bizge munymen sanasýǵa týraly keledi» degen túsinik joq.
Ekinshi jaǵynan, olar qazaqtardy otandastary retinde syılamaıtynyn da joqqa shyǵarmaımyn. Aınalyp kelgende, memlekettik tilge degen kózqaras – memleketke degen kózqarastyń belgisi.
Qazaq pa, qazaqstandyq pa degende mynany qoldaný kerek – tegi káris qazaq, tegi orys qazaq. Olardy da, ıaǵnı qazaqstandyq ózge ult ókilderin de qazaq dep túsinýimiz kerek.
Armanjan BAITASOV: BİZ – QAZAQSTANDYQPYZ
– Aıdostyń aıtqanymen 80-90 paıyzǵa kelisemin, negizi. Kózqarasy durys-aq. Degenmen, qazaqpyz ba, joq, álde, qazaqstandyqpyz ba degende, bul uǵymdy anyqtaýdy mundaı bir ǵana otyryspen shekteýge bolmaıdy.
Ashyq pikirtalasta dáleldi, dáıekti dúnıeler aıtylatyn jıyn ótkizý kerek. Dóńgelek ústelge qazaqty da, orysty da, jalpy osy elde ómir súretin ózge ulttyń ókilderin shaqyryp, pikirlerin tyńdaǵan artyq etpeıdi. Mundaǵy maqsat, árıne, eldegi qaýipsizdikti, turaqtylyqty saqtaý.
Qazaqstan kez kelgen azamattyń ulttyq ereksheligine qaramaı ómir súrýine yńǵaıly, balalaryn ósirýge qoryqpaıtyn, bıznespen aınalysýǵa múmkindik beretin elge aınalýy tıis.
Sondyqtan meniń azamattyq pozısıam – qazaqstandyq degen durys.
Jalpy ult, ultshyldyq degen uǵymdardyń ózi bertinde kapıtalızmmen birge qalyptasqan. Biraq, bul jerde bir núans bar, Qazaqstanda býrjýazıa bar, biraq ol negizinen orys tilinde sóıleıdi.
Sosyn dál qazirgi ýaqytta taza qazaq jáne shala qazaq dep bólingen durys emes. Biz shala qazaqqa, rýǵa, júzge bólinetindeı sonshalyqty úlken ult emespiz.
Iá, Ýkraınadaǵy oqıǵalar ultty oıatty. Biraq, solaı eken dep «shalaqazaqtardy» negizsiz aıyptaýǵa bolmaıdy. Eshqandaı emosıasyz aıtaıyn, oryssha tárbıelengen qazaqtar bar, sol sıaqty qazaqsha sóıleıtin qazaqtar bar. Bul úshin alǵashqy topty shalaqazaqtar dep ataǵan qısynsyz.
Qaıtalap aıtaıyn, men bizderdiń «qazaqstandyq» dep atalýymyzdy qoldaımyn.
Saıyp kelgende, bul jaı ǵana sóz jáne budan eshteńe ózgermeıdi. Solaı emes pe? «Qazaqsyń ba?» nemese «qazaqstandyqsyń ba?», qandaı aıyrmashylyq bar? Eger adam erkin, jaıly, ádemi Qazaqstanda ómir súrgisi kelse, ony qalaı ataıtynymyz mańyzdy ma osy?
Iaǵnı, qazaqpyz ba, qazaqstandyqpyz ba degende, Aıdospen esh kelispeımin. Aıdos aıtyp otyrǵan «tegi káris qazaq» degen sózdiń ózi birtúrli estiledi. Adam qabyldaı almaıdy muny.
Saıyp kelgende, bul jaı ǵana sóz jáne budan eshteńe ózgermeıdi. Solaı emes pe? «Qazaqsyń ba?» nemese «qazaqstandyqsyń ba?», qandaı aıyrmashylyq bar? Eger adam erkin, jaıly, ádemi Qazaqstanda ómir súrgisi kelse, ony qalaı ataıtynymyz mańyzdy ma osy?
Basty maqsat – korrýpsıadan, basqa da keselderden ada memleket qurý. Endeshe, termınologıaǵa bola jaǵa jyrtysyp ne qajeti bar?
Shynymdy aıtaıyn, eger biz «qazaq» degen sózge basymdyq berer bolsaq, endeshe Qazaqstanda turatyn halyqtyń 40 paıyzy muny jaqtyrmaı qabyldaıdy. Men bilem. Óskemen, Qostanaıda ózin «tegi orys qazaq» dep ataǵysy kelmeıtin adam kóp. Aıtalyq, Reseı kópultty el, sondyqtan olar ózderin reseıliktermiz dep aıtady.
Qazirgi maqsat – táýelsiz eldiń irgesin bekite túsý. Jalpy kim qandaı ult degen pikirtalastar týmaýy tıis. Kez-kelgen qarqyndy damyǵysy kelgen qoǵam osyny uǵynǵany jón.
Qazaqstandyq ult bar ma? Meniń oıymsha, bar, bul – myna bizbiz, barmyz jáne ómir súrip jatyrmyz.
Kez-kelgen memlekettiń, etnostyń ulttyń damý satylary bolady. Búgingi kúni biz damý ústindemiz, alǵa jyljýdamyz.
Iá, Aıdos durys aıtady. Jıyrmasynshy ǵasyrda biz kórmegendi kórdik, aýyr synaqtan óttik. Halqymyzdyń jartysynan astamy qyrylyp qaldy, ıntellıgensıanyń 70 paıyzy qýǵyn-súrginge ushyrady.
Biraq, bastysy, biz osy synaqtan óttik ǵoı? Táýelsizdikke qol jetkizdik, óz elimiz bar. Endi osy eldiń qabyrǵasyn qalaý qajet. Teatr, teledıdar, kıno salasy, ádebıetke qarjy baǵyttaý kerek. Intellıgensıany qaıta tiriltetin, burynǵydan da bilimdi ári mádenıetti bolatyn múmkindigimiz bar.
Túsinesizder me, biz osy Jer-álemniń bir bólshegimiz ǵoı. Osy álemge ketigin taýyp qalansaq, oǵan jaqsy, jarqyn dúnıe syılasaq utylmaımyz. Mine, aldyǵa osyndaı maqsat qoıý kerek.
Ázirlegen, Dýman BYQAI
