Qazaq handyǵy – ulan-ǵaıyr jerimizdiń tamyry tereńde jatqan tarıhy, egemen elimizdiń birliginiń bastaýy. Elimiz ben kórshiles aımaqtarda 1465-1847 jyldar aralyǵynda ómir súrgen Qazaq handyǵy Edilden Jaıyqqa deıingi aýmaqty, Syrdarıa men Amýdarıa ózenderi aralyǵyn jáne Horasan jerin qamtyǵan. Qazaq handyǵynyń qurylýyna 1457 jyldan keıin Kereı men Jánibek sultandardyń Ábilhaıyr han ústemdigine qarsy kúresken qazaq taıpalaryn bastap Shyǵys Deshti-Qypshaqtan Batys Jetisý jerindegi Shý men Talas óńirine qonys aýdarýy muryndyq boldy. Handyqtyń paıda bolýyn qazaq jerinde XIV-XV ǵasyrlardaǵy áleýmettik-ekonomıkalyq jáne etnıkalyq-saıası prosesterden týǵan zańdy qubylys dep bilemiz. Óndirýshi kúshterdiń damýy, kóshpeli aqsúıekterdiń ekonomıkalyq qýatynyń artýy, feodaldyq toptardyń táýelsizdikke umtylýy negizinde Ábilhaıyr handyǵy men Moǵolstan arasyndaǵy tartystyń órshýi, áleýmettik qaıshylyqtardyń údeýi XV ǵasyrdyń ekinshi jartysynda bul memleketterdiń quldyrap ydyraýyna aparyp soqtyrdy.
Qazaq handyǵynyń memlekettik qurylymy dala demokratıasyna negizdelgen. Memleket basqarýshylary retinde handar saıası bılik júrgizip kelgen. Olardy tóre tuqymynan shyqqan sultandar arasyndaǵy tańdaý negizinde saılaǵan.
Qazaq handyǵynyń tuńǵysh hany - Kereı, sońǵy hany - Kenesary Qasymuly. Handyqty basqarý isinde Qasym, Haqnazar, Táýekel, Esim, Táýke, Abylaı syndy bilikti, bilekti handar bolǵan. Qazaq handyǵy Qasym hannyń qasqa joly, Esim hannyń eski joly, Jeti Jarǵy zańdaryna júgingen.
Qazaq handyǵy týraly bizge jetken naqty jazba derekterdiń biri Muhammed Haıdar Dýlatıdyń «Tarıh-ı-Rashıdı» atty eńbegi bolyp tabylady. Bul jazba Moǵolstan handyǵynyń tarıhyna arnalǵan. Ol kezde Jetisýdi bılegen Moǵolstan hany Esenbuǵa (1434—1462-jyldary bılik etken) qonys aýdarǵan qazaqtardy Ábilhaıyrǵa qarsy paıdalaný úshin qonys beredi. Osy oqıǵa jóninde tarıhshy Muhammed Haıdar Dýlatı «Tarıh-ı-Rashıdı» eńbeginde bylaı deıdi: «Ol kezde Deshti Qypshaqty Ábilhaıyr han bıledi. Ol Joshy áýletinen shyqqan sultandarǵa kún kórsetpedi. Nátıjesinde Jánibek pen Kereı handar Moǵolstanǵa kóship bardy. Esenbuǵa han olardy qushaq jaıa qarsy alyp, Moǵolstannyń batys shegindegi Shý men Qozybas aımaqtaryn berdi. Olar ornalasqan soń, Ábilhaıyr han dúnıe saldy da, ózbek ulysynyń shańyraǵy shaıqaldy. İri-iri shıelenister bastaldy. Onyń úlken bóligi Kereı men Jánibek hanǵa kóship ketti. Sóıtip, olardyń mańyna jınalǵandardyń sany 200 myńǵa jetti. Olardy ózbekter - «qazaqtar» dep atady. Qazaq sultandary 870 jyldary (1465-1466) bıleı bastady...». Sol kezeńdegi saıası jaǵdaıǵa baılanysty Qazaq handyǵy týraly da kóptegen málimetter kezdesedi. Abýlǵazy, Qadyrǵalı Jalaıyrı eńbekterinde de Qazaq handyǵy men onyń bıleýshileri týraly málimetter bar. Sondaı-aq, Qazaq handyǵy kezeńine qatysty Shyǵys derekteriniń de mańyzy zor.
2015 jyly el ishinde Qazaq handyǵynyń 550 jyldyǵy joǵary deńgeıde atalyp ótti. Qazaqstannyń barlyq aımaǵynda ataýly merekege oraı san túrli sharalar uıymdastyrylǵanyn bilemiz. «Halyq tarıh tolqynynda» baǵdarlamasy aıasynda jınaqtalǵan kóptegen tarıhı derekterdi júıeleý, zertteý, ǵylymı aınalymǵa engizip, jarıalaý syndy jumystardy jasaý maqsatynda R.Súleımenov atyndaǵy Shyǵystaný ınstıtýtynyń janynan tarıhı materıaldardy zertteý jónindegi respýblıkalyq Aqparat ortalyǵy quryldy. Atalǵan memlekettik baǵdarlamalar boıynsha kórshi elderdiń muraǵattary men derektemeler qorlarynda jumys atqarǵan shyǵystaný ekspedısıalary aýqymdy ister jasady. Qytaı Halyq Respýblıkasynyń birinshi tarıhı muraǵatynan qazaq tarıhyna qatysty birqatar qundy materıaldar tabyldy. Ol jerden qazaq-qytaı, qazaq-orys, qazaq-qyrǵyz, qazaq-qoqan, qazaq-oırat dıplomatıalyq qatynastary týraly, bizdiń handarymyzdyń Beıjińge Boǵda Ejen hanǵa barǵan elshileri, olardyń gramotalarmen marapattalǵany, qazaq-qytaı saýdasy týraly, qazaqtardyń turmysy, dástúrleri jaıly qujattardyń kóp ekeni anyqtaldy. Olarda qazaq halqynyń sany, batyrlary men bıleri, qazaq rýlary týraly málimet qory mol.
Shyǵystaný arheografıkalyq ekspedısıasy jumysynyń nátıjesinde QHR-da 1741-1811 jyldardaǵy Qazaq handyǵy men Sın ımperıasy qarym-qatynasynyń tarıhyn kórsetetin derekter bar. Ol jaqtan eki el bıleýshileriniń jazysqan resmı hattary tabyldy. Sondaı-aq, qazaqtyń han-sultandary men jergilikti bıleýshileriniń Sın ımperatory Sánlýnǵa, İle men Tarbaǵataı gýbernatory Ambanǵa arnalǵan resmı hattary kezdesedi. Ol kezderi Abylaı han, Ýálı sultan, Ábilmámbet han, Ábilpeıiz sultan, Bolat han, Sanıaz, Hanqoja, Ádil sultan, Bopy, Kógedaı syndy tulǵalar hat joldaǵan eken.
Qazaq handarynyń Qytaı bıleýshilerimen dıplomatıalyq hattarynyń shaǵataı, oırat tilderinde bolǵany anyqtaldy. Árbir hatqa mánjý tilinde túsindirme jazba berilip, ol jerde qazaq bıleýshileriniń tarıhy men shyqqan tegi, qaı jerde turatyny jazylǵan.
Zertteý jumystarynan soń Qytaıdyń birinshi tarıhı muraǵatymen qujattardyń dál kóshirmesin basyp shyǵarý týraly kelisimge qol qoıyldy. Qazirgi kezde qujattar kóshirmesiniń 2 tomy jáne olardyń qazaqsha nusqasynyń 4 tomy «Qazaq handyǵy men Sın patshalyǵynyń saıası-dıplomatıalyq qatynastary týraly qytaı muraǵat qujattary» (2 tom), sondaı-aq, «Qazaq handyǵy men Sın patshalyǵynyń saýda qatynastary týraly qytaı muraǵat qujattary» (2 tom) jaryqqa shyqty.
London, Oksford qalalaryndaǵy Bodlean jáne Brıtan kitaphanalarynda saqtaýly «Tarıh-ı Kıpchak-hanı», «Tarıh-ı Abýlhaır-hanı», «Nýsrat-name» jáne «Mýız al-ansab», «Bahr-ál-asrar», Raha kitaphanasynda (Rampýr qalasy) jáne Salar-e-Djang mýzeıinde (Haıdarabad qalasy) saqtaýly «Jamıǵ at-taýarıh», «Tarıh-ı Shah», ózge de shyǵys qoljazbalary XIV – XVII ǵasyrlardaǵy anyq tarıhı oqıǵalardy zerdeleý úshin mańyzdy materıaldar ekeni belgili. Áli de zerttelý ústindegi jazbalar Deshti Qypshaqta XIV ǵasyrdyń aıaǵynda – XV ǵasyrdyń basynda bolǵan saıası oqıǵalardy, Ábilqaıyr hannyń, Muhammed Shaıbanı hannyń, Kereı hannyń, Jánibek hannyń jáne basqa tulǵalardyń el basqarý tarıhyn kórsetedi. Keıingi kezderi Túrkıa, Ulybrıtanıa, Shveısarıa elderiniń mýzeıleri men kitaphanalarynan tyń derekter tabylýda. Elder arasyndaǵy kelissózder, Abylaı hannyń, Ábilpeıiz sultan jáne basqa da el bıleýshilerdiń joldaǵan dıplomatıalyq hattary Eýropa elderiniń qorlarynda da kezdesip jatyr. Bul qazaq halqynyń tarıhynyń, mádenıeti men órkenıetiniń daralyǵyn, bıiktigin kórsetedi. Qazaq handyǵy týraly derekter óte kóp. Áli de zerttelip, zerdelenetin tyń dúnıeler de joq emes. Óıtkeni, osyndaı asqaq eldiń tarıhynyń da úlken bolatyny sózsiz.
