Egemendik týraly deklarasıa qaıda joǵaldy?
Sarym 1990 jyly 25 qazan kúni qabyldanǵan Egemendik týraly deklarasıany sóz etipti. Aıtýynsha, elshilikterdiń, Prezıdent ákimshiliginiń, Úkimettiń resmı saıttarynda Egemendik týraly deklarasıa bolýy tıis. Biraq, ol joq...
"Bul qujattyń basty ıdeıasy – qazaq ulty degen qaǵıdany birinshi orynǵa qoıý, qazaqtyń ulttyq memleketin qalyptastyrý edi. Eger osy zańdy basshylyqqa alatyn bolsaq, keıinnen qabyldanǵan talaı zań jaramsyz bop qalýy múmkin. Osy qujat bizdiń zań shyǵarýshy toptyń, zańgerler, sheneýnikter, depýtattardyń ústelinde jatýy tıis edi. Iaǵnı, kez kelgen zańdy qabyldamas buryn osy qujattardy qarap shyǵý, basshylyqqa alý kerek edi. Biraq, olar ony qaramaq túgili saıttaryna salmaǵan" deıdi Sarym
"90-shy jyldardyń ortasynan bastap bılik kúrt ózgerdi"
Anyǵynda, sózinen taıqydy, ustanymynan aýdy. Sarym solaı deıdi.
"Olardyń ornyn basqa qaǵıdalar basty. Bul áli jalǵasýda, qazirgi úshtildilik baǵdarlamasy, qazaq kóshin toqtatyp qoıý jáne t.b., osynyń bári kezinde qabyldanǵan, osy memleketti jasaqtaǵan qaǵıdalarǵa revızıa jasaý, olardy ózgertýge degen talpynys. Eýrazıalyq odaqqa kirýimizdiń ózi kezinde qabyldanǵan prınsıpterge qaıshy. Óıtkeni, atalǵan Deklarasıa men Táýelsizdik týraly zańda qazaq ultynyń múddesin joǵary qoıý qajettigin dóp basyp aıtqan".
Qazaqtandyrý qashan júrgiziledi?
Bul oraıda Sarym Ýkraınany mysal etipti.
"Ýkraınadaǵy jaǵdaıda Reseıdiki taza qylmys, ózge eldiń shekarasyn buzyp, basyp alý degen 21 ǵasyrda úlken qylmyspen parapar. Biraq bul tusta ýkraın elıtasynyń qateligi de bar. Men ózim Qyrymda bolǵan kezde baıqaǵanym, Ýkraınanyń bıleýshi elıtasy Qyrym halqyn ýkraındandyrý turǵysynda jumys istemegen, mardymdy qadamdarǵa barmaǵan. Ol bilim berý júıesin de, ıdeologıasyn da, saıası salany da qamtıdy. Eger eldiń belgili bir bóligi ekonomıkalyq turǵydan ulttyń qalǵan bóligimen qarym-qatynasqa túspese, onda onyń sol ultpen bolashaqta qatar ómir súrýge degen múddelestigi tómendeıdi. Ony búkil álem tájirıbesi kórsetip otyr. Separatızmniń týý sebebi de sodan, basqa da qaýip-qaterler kóbeıedi. Bizdiń elde de ondaı aımaqtar joq emes. Orys tili basym aımaqtar bar" deıdi ol.
"Ultjandy" degen jasandy sóz, ultshyl deý kerek"
Sarymnyń pikirinshe Keńes zamanynda ultshyl azamattardyń bárin jaý sanady jáne olardy nasıstik, fashısik ıdeologıamen qatar qoıdy. Tipti, qazaqy ortanyń ózinde «men ultshylmyn» deseń, bári «joq, ultjandymyn de» dep, túzete bastaıdy eken.
"Ultshyldyqqa degen kózqarasty prınsıpti túrde ózgertý qajet jáne búgingi kúni qazaq ultshyldyǵy degen sóz memleketshildik degenmen parapar bolýy tıis. Eger biz ultshyldyqty memleketten ajyratyp alsaq, bılikke qarsy bolamyz dep memleketke qarsy shyǵyp ketsek, ol eń úlken qıanat. Kezinde Aleksandr Zınovev degen fılosof «Biz komýnızmge oq atamyz dep, Reseıge oq atyppyz» degen edi. Sol sıaqty biz búgin prezıdentke, «Nur Otanǵa» nemese basqaǵa qarsy shyǵamyz dep memleketke qarsy shyqpaýymyz kerek" deıdi.
Sarymnyń sózine qaraǵanda qazaq ábden qorqyp qalǵan. Mundaı sózderdi aıtýdyń ózi keıbir ortada qylmys sanalady eken.
"Basqalar muny etnosaralyq arazdyqty qozdyrý dep te baǵalaıdy. Al, durys qoǵamda kez kelgen shynaıy áńgime, dıskýssıa, talqy degen qoǵamdy saýyqtyratyn, aǵzasyn nyǵaıtatyn nárse. Bizde kerisinshe, jasyryp jabý, tumshalaý, aıtpaı-aq aq qoıaıyq degen kózqaras basym. Ol qansha jasyrsań da báribir qoǵamda bar másele" deıdi ol.
Biz nege birige almadyq?
"Bılik 25 jyldyń ishinde orys tildi qaýym men qazaqtildi qaýymnyń dıskýrsyn, talqylaıtyn máselelerin biregeılendire almady. Jáne de osy arqyly búgingi saıası bılik sózin ótkizip otyr, - qazaqtildi álemdi orystildi álemmen qorqytady jáne kerisinshe. Eger dál osy jaǵdaı jalǵasa beretin bolsa, Qazaqstannyń ishinde jańa Donbass, jańa Qyrymnyń shyqpasyna kim kepil?"
"Bizdiń kásipkerler qorqaq"
Iá, ıá Sarym solaı depti. Jáne jón aıtqan. Talaı kásipkerdiń aldyna barǵanda estigenimiz osy edi.
"Kez kelgen kásipker saıasattan at-tonyn alyp qashady. Eger seniń bir ǵana dúkeniń bolsa, ol úlken saıasat emes shyǵar, al on dúkeniń bolsa – ol úlken saıasat. Óıtkeni, saıası zańdar seniń bıznesińe teris áserin tıgizýi múmkin, salyq kóbeıip ketse nemese jemqorlyq jaılasa, bılik onymen kúrespese, bul saıası máselege aınalady" deıdi ol.
"Halyqqa kóshbasshynyń qajeti joq"
Sarymnyń pikirinshe, halyq oıanǵan qazir.
"Búgingi kúni eshbir resmı opozısıalyq partıa joq, soǵan qaramastan qoǵam birige alatynyn kórsetti. Ol úshin jekelegen kóshbasshynyń da qajeti joq eken, halyq ózi uıymdasa alady eken. Bul qoǵamnyń ózgerýiniń, jaqsy ómirge qulshynysynyń, ulttyq rýhtyń ólmegeniniń kórinisi" deıdi ol óz kezeginde.
"Laık" basqan, belsendiliktiń belgisi emes"
"Áleýmettik jeliniń bir kemshin tusy – adam «laık» basqannyń ózin qadammen, resmı is-áreketpen shatastyratyp alatyn sıaqty. Kerisinshe, búgin kóshege shyǵý kerek, qoǵamnyń ishinde júrý kerek. Páterdiń bir bólmesinde, keńsedegi kabınette otyryp alyp batyr bolǵannan kóri, meıli aǵash egý, kósheni jóndeý bolsyn, bir máseleni naqty sheshken artyq. Áleýmettik belsendilik tek fleshmob nemese bılik uıymdastyrǵan shara formasynda bolmaýy tıis" deıdi ol.
"91 tobyna" tıispeńder!"
Sarymnyń paıymdaýynsha, qazirgi el arasyndaǵy áńgimelerdiń kópshiligi alyp-qashpa ári qoldan jasalǵan. Sarapty buǵan mysal keltire ketipti.
«91» tobyndaǵy jap-jas ánshi balalardyń júris-turysy qazaqtyń bolmysyn ózgerte almaıdy, olar búgin bar, erteń joq. Búkil ult, búkil baspasóz, zıaly bop bir ǵana toptyń sońyna túsip aldyq. Bul, birinshiden, bizdiń deńgeıimiz, ekinshi jaǵynan bizge tańylǵan, ruqsat etilgen taqyryp.
Aıtatyn taqyryp kóp, - jer máselesi, salyq, bilim salasyndaǵy úshtildilik jáne taǵysyn-taǵy. Oǵan qarsy shyǵyp atqan depýtattarymyz, eń ultshyl degen patrıottarymyz qaıda?" deıdi ol.
Ras aıtady. Sarym sózin tuzdyqtaı túsipti.
"Búgingi zıalynyń kóbisi ózin qansha jerden ultshylmyn, patrıotpyn dese de, áıteýir eshqandaı zıany tımeıdi-aý degen máselelerdiń tóńireginen shyǵa almaı keledi".
"Senderdiń kofehanada otyryp alyp, Hemıngýeıdi talqylaǵandaryń kimge kerek?"
Sarymnyń aıtýynsha, kezinde bir top jastar «Praım plazany» talqandap ketkende ortalyqtaǵy «altyn kvadratta» turatyn orystildi balalar qatty shoshyǵan eken.
"Sonda men olarǵa ózderiń kinálisińder degendi aıttym. Sol jastar Almatyǵa kelgende «bul meniń qalam» dep aıta ala ma? Olardy «mambet», t.b. dep, shetqaqpaılaısyńdar. Senderdiń kofehanada otyryp alyp, Hemıngýeıdi talqylaǵandaryńnyń keregi joq, sender qalaǵa kelgen árbir azamattyń áleýmettenýin qamtamasyz etýleriń kerek. Bul jastar qalany shtýrmmen alýǵa kelmeı, óz qalasyna kelgendeı sezinýi tıis. Mádenıettiń tómendigi, qaqyrý-túkirý, osynyń bári qalaǵa kelgen balanyń «bul meniń qalam emes» degen túsinigin kórsetedi..." deıdi ol.
"Qazaq tilin oqytýǵa bólingen aqshanyń óteýi boldy ma?"
"Qazaq tili qanshama ýaqyttan beri orys mektebinde oqytylyp kele jatyr, biraq, bir de bir mekteptiń pán muǵalimi, dırektory osy jaıynda esep bergen emes, jaýapkershilikke tartylǵan emes. Mysaly, fızıka, hımıa jáne basqa pánderden aýdandyq, oblystyq, qalalyq olımpıadalar ótedi, eger ol mekteptiń oqýshylary osy pánderden úlgerimi nashar bolsa, onda aýdandyq, qalalyq bilim bóliminiń basshylary olarǵa sógis jarıalaıdy, úgit-nasıhat júrgizedi. Al, nege qazaq tili páni úshin mundaı talap joq? Qazaq tili de sondaı pán, memleket oǵan da qyrýar qarajat bólip otyr. Demek, 11 jyl boıy oqyǵan bala qazaq tilin múldem bilmeı shyǵatyn bolsa, buny bylaı baǵalaýǵa bolady: 1-den, bul sabotaj, memlekettiń saıasatyna qarsy jumys isteý; 2-den, memlekettiń qarjysyn talan-tarajǵa túsirý, ekonomıkalyq zarar keltirý".
"Bizde qundylyq joq"
"Qazir orystardan Qurmanǵazy kim dep surasańyz, ol kósheniń aty deıdi. Al, onyń tarıhynan, taǵdyrynan múldem habary joq. Eger qazaq tilin bilse, Qurmanǵazynyń da kim ekenin biler edi. Memlekettik til shyn máninde óz mártebesine ıe bolsa, ony Qazaqstandy mekendegen barsha azamat biletin bolsa, onda belgili bir sózdik qalyptasady. Bul óz kezeginde memlekettik dárejedegi qundylyqtardy qalyptastyrady. Biz búgingi kúni osydan kóp japa shegip júrmiz".
"Qazaqsha eki aýyz sóz aıtqanyńdy buldamashy, mınıstr"
"Mınıstrler eki sóz qazaqsha sóılese boldy, ony kókke kótere salamyz. Bálkim, ol halyqqa qarsy saıasat júrgizip júrgen bolar, ulttyqtan, qazaqshylyqtan jurdaı bolýy múmkin. Másele seniń sózińde emes, isińde. Ol qazaq tilin sýdaı bilýi múmkin, biraq, qabyldaǵan zańdary, is-áreketi bári qazaqqa jat bolsa, biz nege ony dáripteýimiz kerek? Iaǵnı, biz joǵary dárejedegi talaptardy qoıýǵa tıispiz. Halyq ár nárseni saraptap, saralap taldaý jasaýy birtindep artyp keledi. Qoǵam da osylaı ózgeredi".
