Qytaıda turatyn qazaq jazýshysy, arǵy bettegi aǵaıyndar ańyzǵa aınaldyrǵan klasık, Qytaı memlekettik «Tulpar» syılyǵyn úsh ret ıelengen Orazhan Ahmet myrzany sol taraptaǵy qazaq oqyrmandary ǵana emes, kúlli Qytaı jazýshylary jete tanıdy. Qytaıdaǵy qazaq ádebıetiniń kemeldenýine ólsheýsiz úles qosqan qalamgerdiń barlyq shyǵarmalary derlikteı qytaı tiline aýdarylǵan. Romandary men povesterindegi shuraıly til, tushshymdy oı, kórkem obraz qytaı synshylarynyń joǵary baǵasyna ıe bolýmen qatar, oqıǵa órbitýdegi shynaıylyǵy men keıipker obrazyn jasaýdaǵy ózindik máneri ádebıet súıer qaýymdy tánti etip keledi. Jazýshynyń shyǵarmashylyǵy jóninde qazaq synshylarynan syrt, Qytaı ádebıettanýshylary jan-jaqtyly pikir bildirip jatady. Áýezovtiń epıkalyq keńqulashtyǵyn óz stılinde túlete otyryp, ózine ǵana tán sony sorap qalyptastyrǵan, ár týyndysynda qazaq bolmysyn meılinshe astarly obrazdarmen, tosyn da kúrdeli oqıǵalarmen kómkerip, tamyry tereńge tartqan tarıhı sanany ulttyq dildegi shaıqalmas bútindik arqyly aıshyqtap, zamanaýı ózgerister ákelgen minezdegi bógdeliktiń zalaly men zardabyn da ashalap kórsete biletin qalamgerdi biz qanshalyqty tanımyz? Bizdegi ádebı ortanyń únsizdigine, sheteldegi bedeldi jazýshymyz týraly áli de tolyq bilmeıtinimizge, tipti keıde bilgimiz de kelmeıtin nemquraılyǵymyzǵa tańyrqamaı tura almaısyz.
[caption id="attachment_21131" align="alignleft" width="238"]
Jazýshy Orazhan Ahmet[/caption]
Qytaıdyń bedeldi ádebı jýrnaldarynyń biriniń tilshisi jazýshydan suhbat ala otyryp: «Sizdiń shyǵarmalaryńyzda qarapaıym, kishkentaı adamdar týraly oı tolǵatatynyńyzdy bilemiz. Pafos pen aıǵaı-attan az. Biraq meni bir tańǵaldyrǵan dúnıe bar. Sizdiń shyǵarmalaryńyzda hanzý (qytaı) keıipkerler joqtyń qasy eken. Munyń sebebi ne?» dep suraǵanda, qalamger: «Bizdiń mekenge burynyraqta hanzý ultynyń kóbi bizdi basqarýǵa, erkin júrgen halyqty noqtalaýǵa bardy. Olardyń meniń halqyma jasaǵan jaqsylyǵynan góri qıanaty kóbirek boldy. Olardy shyǵarmalaryma keıipker etip, tek jaqsy minezderin jazar bolsam – halqymnan uıat, al jaman qylyqtaryn tizbelep, ony jerine jetkize túıinder bolsam – jurtshylyq munymdy da qup kórmeýi múmkin...» dep jaýap beripti degendi estigen edik. Jazýshynyń bul ashyq pikirin sol jýrnal ózgertýsiz basypty...
Orazhan Ahmettiń sońǵy jyldary jazǵan «Tulpardyń sońǵy tuıaǵy» atty kólemdi shyǵarmasy Qytaı oqyrmandary men synshylarynyń arasynda aıryqsha ańys qozǵaǵan. Enesi ólip, jetim qalǵan qulyndy esekke emizip ósirgen aýyl adamynyń tirligin jurtshylyq qabyl kórmeıdi. Jatyrqaı qaraıdy. Esek emgen jylqynyń minez-qulqy týra esekke tartady. Esek kórse oqyranyp, solarǵa qaraı tarta jóneletin bolady. Keıin qartaıyp ólgende aýyl adamdary onyń etin jeýge bolmaıdy dep, etin kómdirip tastaıdy. Psıhologıalyq ıirimi tereń, fılosofıalyq oıy qat-qabat bul týyndy Qytaı memlekettik syılyǵyna laıyq dep baǵalanǵan. Osy shyǵarmasy arqyly qalamger úshinshi márte bedeldi syılyqty ıelegen.
Mıllıard halqy bar Qytaıdy tolymdy eńbegimen, baı da mazmundy shyǵarmashylyǵymen moıyndatqan jazýshy Almatyǵa keldi degendi estip, pikirlesýge asyqtyq. Aqsaqal da aǵynan jaryldy. Boıamasyz áńgime aýanyn oqyrman ózi bajaılar. Biz áńgime barysyn kórkemdemeı, boıamaı usynýdy jón kórdik.
Orazhan Rahmanbekuly Ahmet – 1938 jyldyń tamyzynda Qytaıdyń İle aımaǵy Qorǵas (burynǵy Súıdin) aýdanynyń Sarbulaq aýylynda dúnıege kelgen. 1955-58 jyldary Shynjań ınstıtýtynyń til-ádebıet fakúltetin bitirgen. Sol jyly «Jerlik ultshyl» atanyp, Tarymǵa aıdalady. Keıin týǵan jerine oralyp, jergilikti bılik ókilderiniń baqylaýy astynda eńbek etedi.Tek 1980 jyly ǵana tolyq aqtalyp, shyǵarmashylyqpen emin-erkin aınalysa bastaıdy. Sodan keıin uzaq jyldar boıy «İle aıdyny» jýrnalynda bas redaktor, İle qazaq oblysy jazýshylar qoǵamynyń tóraǵasy qyzmetin atqarady. Alǵashqy áńgimesi «Kishkene sýretshi» 1956 jyly «Shuǵyla» jýrnalynda jaryq kórgen. Odan keıingi shyǵarmalary 1979 jyldan bastap qana jarıalandy. Qalamgerdiń «Ózgergen óńir», «Qumdaǵy izder», «Kók beles» romandary, «Amanat» trılogıasy, «Kóktemgi oılar», «Sónbeıtin shyraq», «Eń sońǵy kóz jas», «Jasyl baqsha», «Tulpardyń sońǵy tuıaǵy» sekildi áńgime-hıkaıattary jaryq kórip, kóptegen shyǵarmalary qytaı, mońǵol, koreı, uıǵyr, qyrǵyz tilderine aýdarylǵan. Budan bólek ishinara shyǵarmalary japon, aǵylshyn, arab tilderine tárjimalanǵan. Qalamger Qytaıdaǵy azsandy ult jazýshylaryna beriletin memlekettik syılyqty (qazirgi «Tulpar» syılyǵy) úsh márte – 1981, 1986, 2012 jyly ıelengen birden bir jazýshy. Budan ózge de kóptegen syılyqtar men marapattardyń ıesi.
Túrme hali, «Ózgergen óńir» jáne buralań ómir týraly
«Qulannyń qasynýyna masanyń basýy týra kelipti» degen sol, men ádebıetke áýestenip, qolyma qalaı qalam aldym, solaı Qytaıdaǵy sońy aýyr apatqa aınalǵan solshyl saıası naýqan bastaldy da ketti. Mundaı apattyń alǵashqy qurbany álsizder men qorǵansyzdar bolatyny bar emes pe, mine,men de sóıttim,óńim túgil túsime kirmegen sol qara daýyldyń alǵashqy soqqysymen murttaı ushtym. Túrmeletip kete bardym. Sodan talaı jyldy araǵa salyp, Tarymdaǵy ózgertý lagerinen bosap, aýylyma qaıttym. Beker qaıtpadym, basyma «qalpaq» degen páleni kıip,«tap jaýy» degen qońyraýdy baılap qaıttym.«Taıaq kórgen esek aıańshyl» degen, endi bir móndi-móndi beınemen typ-tynysh jumys istedim. Talaı jylǵy túrme ómiri táp-táýir sabaq berip úlgirgen eken, eginshiliktiń qyr-syryn eshkimniń úıretýinsiz-aq erkin meńgerip kettim. Áýeli óz otyn-sýyn tolyq qamdaı almaıtyn qarttar men turmysqa qyrsyz «móndibastarǵa» kómektesip júrdim. Osy eńbegim es qatty. Eshkimnen aqy, alǵys almasam da, áıteýir, basqa tıetin taıaqtan arashalap júrdi. Iá, atpaıtyn tań bolsyn ba,kúnderdiń kúninde, naqtylap aıtsam,1973 jyldyń sońy bolýy kerek, bir tosyn habar bar qulaqty eleń etkizdi. Álgi «birjolata joǵaltamyz» dep aıqaılaǵan Dyń Shıaýpıń qyzmetke qaıta oralypty. Mine,sol kisiniń jumysqa oralýymen Maý kósemge áldeqalaı oı túse qalyp: «álgi roman jazatyn jazýshylar qaıda ketken?», − dep surasa kerek, sonda Dyń Shıaýpıń esh bógelmesten: «Bárin qýdalap bittik emes pe?»,− depti. Bárin istegen ózi bolsa da, Maý kósem tań-tamasha bolǵan beınede: «Onda bul is durys bolmapty»,– dep bas shaıqapty. Mundaı múmkindikti paıdalanyp qalmaıtyn kisi Dyń Shıaýpıń deısiń be, apyl- ǵupyl iske kirisip, jer-jerdegi qaqpaıǵa ushyraǵan ádebıet- kórkemóner qaıratkerlerin jumysqa qaıta tarta bastaıdy. Álgi dúmpildegen tosyn habar, mine, osy edi... Biraq,«aspannan bylǵary jaýsa da, qulǵa oqshantaılyq tımeıdi» degen bar ǵoı, myna jaqsylyq ta solaı, el ishinde ataq- dańqy bar myqtylar tóbesine jaýǵaly tur. Al, men sıaqty aty-jónin óz úı ishinen ózge eshkim bilmeıtin usaq-túıek qalamgerdiń odan úmittenýi bir esirik minez,esek dáme ǵana. Aýyzdan shyǵardyń boldy, kúlkige qalasyń. Myna arada ondaı saıqy-mazaqtar órip júr. Biraq, úmitsiz ـ shaıtan, ózimdi bir tanytyp kórsem,«keshe jazýshylar tiziminde atyń joq edi» dep eshkim aıtpas dep túıdim de,táýekelge bel býdym. . .
Bulaı oılaýyma azdy-kópti sebebim bar. Men ádebıet mamandyǵyn oqyǵan adammyn, qazaq ádebıeti ǵana emes, álem ádebıetinen de nedáýir habarym bar. Áýel deseń, úsh- tórt áńgimem de jarıalanyp úlgirgen. Onyń birli-jarymy táp-táýir baǵa da alǵan. Osyndaı múmkindigim bar jerde nege jazýdan tartynam...
Mine, sodan óndiris átretterinde (otrád) jumys joq qys kezinde osy romandy jazdym. 1974 jyly 1mamyr kúni Qulja qalasynda İle qazaq oblysynyń 20 jyldyq merekesine arnalyp qurylǵan «Jasampazdyq keńsesine» jiberdim. Bar bolǵany sol, arada birneshe aı ótti-ótpedi, meni izdeıtinder shyqty, Quljaǵa shaqyrdy... Qatarlastarymnan jyly qabaq kórdim, úmitti sózder estidim. Biraq,bul romannyń baspadan shyǵýyna múmkindik joq. Sony bilip turyp jibergen sebebim − tanymal bolý ǵana. Árıne,ol maqsatqa jettim. Romandy qoldan-qolǵa ótkizip, qazaqtyń basty-tastylary túgel oqyp shyǵypty. Aqyry ary tolǵanyp, beri tolǵanyp,kitabyn shyǵaryp bere almasaq ta, ózine kómek jasaıyq degen oıǵa tıanaqtapty. Mine, sodan 1975 jyly kóktemde «qalpaǵym» alyndy.1977 jyly bir bastaýysh mektepke 30 ıýán eńbekaqy alatyn ýaqyttyq muǵalim etip jiberdi. Al, roman oblys ákiminiń sýyrmasynda sol jatqannan mol jatyp, zaman ońalǵan, ózim aqtalyp shyqqannan keıin 1980 jyly jaryq kórdi.
Bul romandy oqyrman jyly qarsy aldy. Onyń basty sebebi: oqyrmandardyń tól ádebıetimizge degen ańsary men romandaǵy turmys boıaýynyń shynaıylyǵy edi. Oqyrmannyń osy qoldaýy arqasynda jaman shaqaıymdy súıretip baryp, sonaý Beıjıńnen syılyq aldym. Keıin zaman ózgergen soń ózge jazýshylar shyǵarmalaryn qaıta óńdegende, men óńdemedim. Sebebi, tipti, qarapaıym: ótirik aıtqym kelmedi. Sol bir kezde Qytaıdaǵy uly kósemnen tartyp, ash qaryn júrgen dıqanǵa deıin osy komýna túzimi kósegelerin kógertedi dep túsindi. Osyndaı shaqtaǵy ózim túsingen,túsinip turyp shoshyp ketken bir túıinim: kedeılik pen ash qursaqtyq adamdy kekshil ári meıirimsiz etip jiberedi eken, eńbekten qaljyrap kele jatqanyńyzda ózinshe qannen-qapersiz kóńildi júrgen adamdy kórseńiz, qaradaı óshesesiz. Sýyqta jaman shapanmen búrseńdep kele jatqanyńyzda,bútin shapan kıip, qyz-qyz qaınap júrgen áldekimdi ushyratsańyz, bas salyp sabaǵyńyz keledi. Kim turmysqa uqypty, kim tabysker bolsa, ózgeler soǵan óshesti, ebin taýyp sony joǵaltýǵa asyqty. Men romanda tap osyndaı harektrdi jazdym. Komýnaǵa qarsy bolǵan tiri pende bolǵan joq. Kún ótken soń ol túzimge eldiń bárin qarsy qoısaq shyndyq qaıda qalady... Iá,ol kezde kórkem shyǵarmany tańdap,taldap oqıtyn bilimdi oqyrmandar az, áıtkenmen oqyrmandarda eshkimge bura tartpaıtyn ádildik kózqaras bar edi. Sondyqtan kórkem ádebıet óziniń dáýirlik belgisinen aıyrylsa, óz qunyn birjolta joǵaltatynyn jete túsingen sol sanaly oqyrmandardyń arqasynda bul shyǵarma áli de nazarǵa ilinip keledi.
[caption id="attachment_21132" align="alignleft" width="665"]
Jazýshy dostarymen birge[/caption]
Tarym qasireti, ashtyq jáne esek sútin emgen jylqy minezi...
Bálkim,taǵdyrdyń jazýy solaı bolar, meniń kóp ómirim asa kúrdeli oqıǵalar ishinde ótti. Túrmeni de, asharshylyqty da, qaıǵy-qasiret pen qorlanýdy da jeterlik kórdim. Áıteýir, ajalsyz jan shyqpaıdyeken,ajal quryǵy ilinbegendikten, aman-esen osy kúnge jettim. Mine osy qıyn ómir keıingi kezde men úshin taýsylmas qazyna boldy. Eshkimnen surap jatpaımyn,óz júregimniń qalaýymen emin-erkin jazdym. Ásirese, túrme jaǵdaıyn, asharshylyq pen ólimniń qaıǵy-qasiretin keı-keıde kóz jasymdy tógip otyryp jazǵan kezderim boldy. Sondyqtan «mádenıet zor tóńkerisi» kezindegi ómirdi sýrettegen «Kók beles» pen Tarym eńbek lagerindegi azapty kúnderdi baıandaǵan «Qumdaǵy izder» romanym oqyrmandardy erekshe baýrady. Áýeli, osy romandardy radıoda oqyǵanda talaı adam jylaǵandaryn aıtyp júrdi...
Jazýshy joly qashan da taıǵaq, baıqamasań jyǵylyp túsesiń. Sondyqtan aıaqty baıqap-baıqap bastym. Aıqaılap shyqpaı, ymmen aıttym. Árıne, bulaısha jazý jańalyq emes. Ózimizdi tánti etken úlgili shyǵarmalardyń bári de astarly oıymen,qupıa-syrlarymen oqyrman esinde qalyp otyr. Al, ashý-yzaǵa boı aldyrǵan, ashyq-shashyq aıqaıǵa toly shyǵarmalar óz kezinde qansha dúmpý týdyrǵanymen, ómiri qysqa bolady. Bir dáýirdiń aıaqtalýymen ol da ómirin aıaqtaıdy. Men, mine, osyny túsingendigimnen, eshkimniń jaǵasyna jarmaspadym. Óz kórgen-bilgen oqıǵalarymdy, odan soń erekshe ulttyq bitimimizdi jazdym. Oqyrman qyzyǵatyndaı tushymdy áńgime quraýǵa tyrystym. Bylaısha aıtqanda, men kóbinshe saıası daý-damaıdan aýlaq jolǵa júrýge tyrystym. Biraq,turmys degenniń ózi basy bútin saıası oqıǵalarǵa toly ǵoı, mine, osy qarapaıym turmystyq oqıǵalardan oqyrmandarym astarly oı taýyp júredi. Olardyń tapqan keıbir astarly oılary, tipti, meniń esime de kelip kórmegen. Osyndaı sátte ózim de tań-tamasha bolamyn.
Osyǵan bir-eki mysal aıta keteıin: 2014 jyly «Shuǵyla» jýrnalynyń úsh sanynda meniń «İleniń arǵy jaǵy,bergi jaǵy» degen kólemdi hıkaıatym jarıalandy. Oqıǵasy da tym qarapaıym,bar bolǵany bir kelinshektiń İleniń bergi betinen arǵy betine tórkindeýi ǵana edi. Áýeli keıbir qalamgerdiń kózge iletin oqıǵasy emes. Shyǵarmalary oqyrman nazaryna ilinbeı júrgen keıbir qatarlastarym: «Myna uzyn-sonar áńgimeńdi kim oqıd?», − dep bas shaıqaǵan da boldy. Biraq,alpys jylǵa jýyq jazýshylyq tájirıbem maǵan oqyrmandardyń qandaı shyǵarmalardy rýhanı qajettiligine jaratatynyn áldeqashan uqtyryp bolǵan edi. Sondyqtan jasymadym. Bul shyǵarmamnyń baǵy janatynyna sendim. Nege deseń,búgingi oqyrman jalǵan tarıh pen saıası bet-perdeli shyǵarmalardan ábden jalyqqan bolatyn. Olardyń kerek etetini shynaıy turmys, adamnyń shynaıy jan dúnıe kórinisi edi. Men aǵat baspappyn, bul shyǵarmanyń oqyrmany óte kóp boldy. Jýrnalda basylǵan alashqy bóligin oqyp shyqqan soń keıbir oqyrman menen endi oqıǵanyń qalaı damıtyny jóninde surap júrdi. Al, keıin jýrnaldy túgel oqyp shyqqan soń, kóptegen adamdar menimen kóńil kúılerin ortaqtastyrdy. Anadaı-mynadaı túzetý aıtqandar da joq emes. Sodan bir oqyrman: «Aǵa, myna hıkaıatta bir kelinshektiń tórkindeýi ǵana aıtylǵanymen, kóp adamnyń kóńil-kúıimen toǵysyp ketedi eken,sheshemniń týystary Túrkıada edi, tórkindep baryp, bala-shaǵasyn saǵynyp uzaq jata almaı qaıtyp kelgen bolatyn, sol kisi osy hıkaıatty oqyp alyp: «qos mekendi qus sekildi áıel baıqus-aı!» dep egilip ketti»,− dedi.
Al, 20 ǵasyrdyń 80 jyldarynyń sońynda jazylǵan «Jasyl baqsha» degen hıkaıatymdaǵy 12 jasar balanyń bólingen otbasyn qaıta tabystyrý úshin maskúnem ákeni saýyqtyrmaq bolyp ýly jylan ustaýǵa batyldyq etý oqıǵasy da qoǵamda jaqsy ańys týdyrdy.
Odan keıin, kózben kórgen bir tosyn oqıǵa jóninde jazylǵan «Tulpardyń sońǵy tuıaǵy» degen hıkaıatym men oılamaǵan baǵaǵa ıe bolyp, túrli pikir týǵyzdy. Esekten týmaǵan, biraq esekti emip ósken tulpar tuqymynyń óz qasıetin joıyp tynǵanyn eshkim de ótirikke shyǵarmady. Shyn bolmys dep uqty. Oqyrmandar áýeli tap osy shyǵarmany meniń buryndy- sońdy jazǵan bar eńbegimnen joǵary baǵalaǵan syńaı tanytty. Sol dúmpýdiń yqpaly ma, keıin osy hıkaıattyń atymen shyqqan jınaǵyma memleket dárejeli «Tulpar» syılyǵyn aldym.
Babalar amanaty
Meniń úlken daıyndyqpen jazǵan «Amanat» trılogıam 2015 jyly baspadan shyqty. Úsh kitaptyń bir mezgilde jaryq kórýiniń sebebi bolý kerek. Oqyrmandar tez ańys bildirdi. Joǵary baǵalar berdi. Bul trılogıa ásirese, tarıhymyzda, qoǵamdyq ómirimizde buzýǵa bolmaıtyndaı dárejede qalyptasyp qalǵan ótirikterdi batyl túrde áshkerelegen desti.
Joǵaryda da aıttym, bir qalamger eń aldymen oqyrmandardy óz shyǵarmasyna qyzyqtyra bilýi kerek. «Attan attyń nesi artyq, adymdap basqan joly artyq. Jigitten jigittiń nesi artyq,maqamdap aıtqan sózi artyq» degen bar emes pe,oqyrmandardy qyzyqtyrý úshin sóz óneri kerek, men, mine, osy jaǵyna kóńil bóldim. Oqyrmandy bir taraýdan soń bir taraýdy oqýǵa asyqtyrýdy oıladym. Ol úshin, árıne,ózgeler aıtpaǵan birer shyndyqty ashyp, ózgeler baspaǵan súrleýge batyldyqpen bastym. Tarıh pen búgingi ómirdi aralastyra baıandadym. Áýelde shyǵarmanyń sátti shyǵýynan alańdaǵan bolatynmyn, sosyn, úzindi- úzindini jýrnaldarda jarıalap kórip edim,oqyrmandar birden qyzyǵýshylyq tanytty. Jýrnaldy izdesti. Sonan keıin óz-ózime senimim artty da, shyǵarmany qoldan shyǵardym. Árıne,óıtpesem jáne bolmaıdy, nege deseń, biz sıaqty jasy egde tartqan adamnyń erteńnen úmiti az bolady emes pe... Mine osy trılogıa bıylǵy jyly Qytaı qazaq ádebıeti úshin bekitilgen memleket dárejeli «Aqsaı ádebıet» syılyǵynyń erekshe dárejesin enshilep otyr.
Iá, jáne bir eskerte ketetin sóz: Qytaı ádebıetinde ádebıetti basqaratyn oryn bar. Jáne de árbir redaksıa ótkelden ótkizedi. Biraq, usaq-olań nársege kıligip jatpaıdy. Tek bólshekteýshilik, ult arazdyǵyn qozdyrý syndy qate syńaılar ǵana shekteledi. Qazirgi kúnde,mundaı syńaılar qaı eldiń ádebıetinde de shekteledi. Al,osyndaı shektemelikti tolyq túsinbeı, sonaý bir zamanǵy Keńes odaǵy men Qytaı ádebıetindegi ıdeıalyq buǵaý Qytaı ádebıetinde búgin de saqtalyp otyr dep oılap qalmaýymyz kerek. Al,anaý «Qozy-Kórpeshti aıta almaı buzyp alyp júrgender» qaıda bolsa da bar ekeni ózderińe de málim...
[caption id="attachment_21134" align="alignright" width="333"]
Jumabaı Bilál[/caption]
Qytaıǵa tanymal qos jazýshy jaıly pikir
Suraǵyńnyń astaryn túsinip otyrmyn. Ańysqa ıek súıep,anyq habarǵa ıe bolmaı qalý qaı-qashanda adamdy ańǵyrttyqqa ushyratady. Jeke adam jeke kózqaras aıtady. Keıde bilip, keıde bilmeı aıtady. Múdde de aralasyp júredi. Sondyqtan ol jazýshylardyń shyǵarmalaryn ózderiń oqyp,óz oılaryńdy qalyptastyrǵandaryń jón bolar edi.
Al, biraq,surap qalǵan ekensiń, Qytaı qazaq ádebıeti maıdanynda alpys jyl qalam terbegen qart jazýshy salaýatymmen óz kózqarasymdy aıtaıyn: Jumabaı Bilál jas jaǵynan da, ádebıetke aralasý tarıhy jaǵynan da menimen zamandas jazýshy. Onyń ereksheligi: únemi súrleý baspaı, tyń soqpaqpen tartýy bolyp júr. Ásirese,onyń áńgimeleri óziniń sony oı, ózgeshe jazylý mánerimen oqyrmandardy baýrady. Ózge ult qalamgerleri de jaqsy baǵalady. Ol romandaryn kóbinshe pýblısısıka (shalqyma) tásilimen jazyp júr. Hanzý ádebıetinde osy shalqyma janry óte damyǵan, áýeli talaı janrǵa bólinip ketken. Onyń osy shalqyma romandary hanzý tiline aýdarylýymen jaqsy ańys qozǵady. Biraq, onyń ádebı tili uzaq-uzaq qurmalas sóılem bolyp keletindikten, uǵymǵa biraz aýyr. Mine, osy jaǵynan keıbir synshylar qyryna kóp ala beredi. Onyń áńgimelerinen ózge «Arýlar», «Boz jigitter» degen romandary birtalaı jaqsy pikirler alǵan. Osy «Boz jigitter» romanynyń aýdarmasy osy jolǵy «Aqsaı ádebıet syılyǵynyń» «Altyn kópir» syılyǵyn aldy.
[caption id="attachment_21136" align="alignleft" width="448"]
Ákbar Májıtuly[/caption]
Al, Ákbar Májıtuly bolsa, meniń jerlesim. Muny men ózge oımen emes, Ákbardy jaqsy túsinetindigimdi bildirý úshin aıtyp otyrmyn. Men artyq maqtap, kópshik qoımasam da, Ákbar maqtaý men dárejeden kem kisi emes. Qytaı saıası keńesiniń múshesi, bylaısha aıtqanda, Parlament depýtaty. Shyǵarmalaryn hanzý tilinde jazady. Qytaıdaǵy hanzý tilinde jazatyn azsandy ult jazýshylarynyń ishindegi kórnektileriniń biri. Tanymal aýdarmashy. Ásirese, Abaı aqylıalaryn hanzý tiline asqan kórkemdikpen jetkizýi bárimizdi de súıindirdi. Ákbar Abaı shyǵarmalaryn aýdaryp qana qoımaı, ózi Qytaıdaǵy belgili baspalardyń biri «Jazýshy» baspasyn basqarǵan soń, Qazaqstan ádebıetindegi kórnekti tulǵalardyń shyǵarmalaryn hanzý oqyrmandaryna tanystyrdy. Jeke-dara qazaq ádebıetine arnalǵan «Aqsaı ádebıet syılyǵynyń» dúnıege kelýine sebepshi bolǵan jáne osy – Ákbar. Ótken aıda Aqsaıǵa barǵanymda, Kúláshqan degen aýdarmashy qaryndasymyz Ákbardyń tapsyrmasymen óziniń Nurlan Orazalınniń bir óleńder jınaǵyn aýdaryp júrgendigin aıtty. Qytaıdaǵy qazaq aqyn-jazýshylary bolsa hanzý tiline, tipti, kóptep aýdarylyp júr. Men baýyrymnyń budan keıin de tól ádebıetin álemge tanytý úshin tyrysa berýin tileımin.
«Men jastarǵa senemin!»
Qytaı qazaq ádebıeti talantty qalamgerlerden kemshin emes,bir bólim qalamgerlerimiz osy jaqqa qonys aýdaryp ketkenimen, ol jaqta jáne de ádebıetimizdiń kókjıegin keńeıtip júrgen jazýshylarymyz birtalaı. Shámis Qumar, Balapan Rabat, Qyrbaq Nurǵalı, Qumarbek Jýanǵanuly, Erkesh Qurmanbekqyzy, Jeńis Yryshanuly, Azıa Maǵyperqyzy, Bilisbek Ábdirazaq, Baýyrjan Shormaq, Aıdyn Qyzyruly sekildi orta býynnyń tabysy asa kórnekti. Al,jas qalamgerlerden Qanat Qábikenuly, Bahar Berdibekova, Dıdárbek Zákirjanuly, Núrbek Tálenuly, Tileýberdi Qanabek, Januzaq Jóken, Bı-Hamıt Nurbazaruly, Sıpat Qazikenuly, Murat Zúlkápiluly qatarlylar jurtqa keńinen tanymal bolyp qaldy.
Poezıaǵa kelsek,esimde júrgen esimderdiń ózi tipti kóp, mysaly, Aıbek Kólbaıuly, Erlan Nurdyqanuly, Maqsat Nurǵazın, Aqan Kármenuly, Murat Áýes, Qajybek Aıdarhanuly, Mádetbek Bálǵabekuly, Qýanysh İlıas, Qýanysh Dáleıuly, Beısenáli Metqalıuly, Baısenim Ábdibekuly, Aısha Qabylqojaqyzy, Qýat Asylbekuly, Nurash Áıtikenqyzy, GúlnısaAlpysbaıqyzy,t. b. Osy sońǵy býyn aqyn-jazýshylarymyz ózderiniń ulttyq ádebıetimizge degen tereń súıispenshilikteri,mol bilimderi arqyly ádebıetimizge tyń tynys baǵyshtap, keń óris asha bastady. Turmystyń ózgelerden qaǵys qalǵan shyndyqtaryn batyldyqpen aıtyp júr. Jaqsy jaqty ǵana aıtatyn qatyp-semgen kózqaras pen ózin-ózi aldap maqtanatyn turpaıy ádetti syndap júr. Men shynymdy aıtsam,osy býynnan úmittenem. Ádebıetimizdi jańa bir sapaly deńgeıge osylardyń kóteretinine senimim kámil. Iá,ádebıetimizdiń jańasha damýy sóz joq keledi.
[caption id="attachment_21138" align="alignright" width="448"]
Rahymjan Otarbaev[/caption]
Rahymjan Otarbaev, «Babalar sózi» jáne «Abaı joly»
Árıne, oqydym. Biraq, shynymdy aıtaıyn, tańyrqaǵam joq, biraq tiksinip qaldym... Óıtkeni, bul eshqandaı jańalyq emes. «Keńestik qazaq ádebıeti» degen kesirli ataý dúnıege kelgennen beri aıtyla-aıtyla jaýyr bolǵan sóz. Qazaqtyń ulttyq ádebıetiniń túbine jetken sóz. Meniń oqyrmandyq tarıhym Rahymjan baýyrymnyń jasynan da uzaq. Ol bilmese, men bilem,«Keńes ádebıeti» qazaq ádebıet serkelerin art-artynan mert etip, eń sońynda qalǵan jalǵyz tuıaq Muhtar Áýezovti qorqytyp-úrkitip, aldap-arbap júrip óz saptaryna qosyp tyndy. Sonymen ózgege tabynǵysh,tabynyp qana qoımaı, qyltıa qalǵan múıizdi qaǵyp túsirgish bir top bedeldi «keńes jazýshylary» maıdanǵa keldi. Olar qojalaryna jaǵýǵa talasty. Top-topqa bólinip, bir-birin jamandady, joqqa shyǵardy. Ult múddesin oılaǵan joq. Almatyda qazaq mektebiniń jabylyp tynǵanymen jumysy joq, syılyq úshin jaǵa jyrtysty. Mine, osy úrdis búginge jalǵasyp keldi. Birese dúnıeden ótkenderdi, birese kózi tirilerdi joqqa shyǵardy. Sottasty, bir-birin kórmes boldy. Iá,munyń bári sol Keńes zamanynyń ıdeıalyq ýymen ýlanǵan qalamgerler edi.
Zaman ońalady, bálkim, olar da sabaq alady, ol minezderin tastar, ózgerer dep úndemegen edik, biraq, tap sol minez ózgeden emes Rahymjan baýyrymnan baıqalǵanda shoshyp kettim. Oıbaı-aý, nege shoshymaıyn, Rahymjan bolsa Keńes saıasatynyń jylymyq dáýirinde dúnıege kelgen,onyń ústine aqyl toqtatqan, azamattyq dáýiri qazaqtyń rýhanı silkiný kezeńine týra kelgen, odan soń jıyrma bes jyl táýelsiz Qazaqstanda ǵumyr keshken talantty jazýshynyń aıaq astynan arǵy-bergi qazaq ádebıetiniń tabysyn joqqa shyǵaryp, tosyn minez tanytqany óz bitim-bolmysyna laıyqsyz uıatty jaǵdaı. Onyń bul qylyǵy orysqa tabynǵan álgi Keńes jazýshylaryn jolda qaldyrdy deýge bolǵandaı. Onyń sóz láminen Eýropa oqymaǵan, Eýropaǵa jaqpaǵan qazaq ádebıeti ádebıet emes degen oı túıip qapalandym. Ózge emes, óz jazýshyń, jazýshy bolǵanda da ózim shyǵarmalaryn súıip oqıtyn, bolashaǵynan kóp úmit kútken jazýshymyz qazaq degen ulttyń tilin, dilin, mádenıetin mensinbeı shaljıyp otyrsa, qalaı qapalanbaısyń?!
Jeke jazýshylarǵa aıtqan ádiletsiz sózderin jeke kózqaras dep máımóńkelegenmen, júz tomdyq «Babalar sózine», uly Abaıǵa,«Abaı jolyna» soqtyǵýy maǵan endi eńse kótere bastaǵan ulttyq ádebıetimizge qaradaı óshesý sekildi áser qaldyrdy. «Babalar sózi» bizdiń atadan balaǵa jalǵasqan muramyz, Abaı – ádebıetimizdiń maqtanyshy. «Abaı joly» – romany qazaq rýhanı mádenıetiniń asyly. Osy bir Eýrazıa ortasynda ómir súrgen jaýynger halyqtyń begzattyq minezin, parasat-paıymyn, ózindik mádenıetin álemge tanytqan shyǵarma. Búgingi kúni áýeli qazaq ádebı tiliniń ensıklopedıasy bolyp otyr. Al, shyǵarmadaǵy Keńestik kózqaras orysshyl jaramsaqtar jaǵynan eriksiz tańylǵandyǵy aıdan anyq. Ol kózqarastyń kóbin óle-ólgenshe Kenesaryǵa jaýyǵyp ótken úlken jazýshymyz Ǵabıt Músirepovtyń tyqpalaǵany belgili.
Búgingi kúni Eýropa oqyrmandary «Abaı jolyn» emes, óz klasıkalyq shyǵarmalaryn da oqyp júrgen joq. Olar oqymaǵandyǵy úshin bul uly shyǵarma kereksiz bolmaıdy. Álemdik klasık shyǵarmalardyń 100 tomdyq serıasyna kirgen, Qazaqstanda qalaı ekenin bilmeımin, Qytaı qazaqtarynda osy roman 20 ǵasyrdyń 80 jyldarynan beri bes-alty dúrkin mol-mol tırajben basylym kórdi. Qazir jáne de kitaphanadan tappaısyń. Biraq, ár qazaqtyń úıinen tabasyń. Jyl-jyl saıyn radıoda oqylady, elektrondy nusqasy da bar. Áýeli osy kitapti tolyq oqyp shyqqan dıktordyń ózi osy kúnde asa joǵary bedelge ıe.
Qara shaldyń asyly jáne evreı halqy
Osydan birneshe jyl buryn bir ádebı keńeste men: «Bir tilshi Kolýmbıalyq kókónis satýshy áıeldiń sharbaǵynan «Júz jyldyq jalǵyzdyqty» kórgenin jazypty, men bul sózdiń shyn ekenine senemin, óıtkeni, «Júz jyldyq jalǵyzdyq» Kolýmbıa halqynyń tarıhyn, rýhanı mádenıeti men tartqan taýqymetin jan tebirenterlikteı etip jazǵan. Ondaı shyǵarmalardy, árıne,oqyrman qolynan tastamaıdy. Mine, osyndaı halyq kóńilinen shyqqan shyǵarma bizde de bar. Senbeseńder el aralańdar, ár malshynyń úıinen ‹Abaı jolyn› tabasyzdar» degen edim. Meniń osy sózim «Qumyl alqaby» jýrnalynyń 2015 jylǵy -sanynda jaryq kórýinen kóp ótpeı,«Shynjań gazetinde» qazirgi Shynjań qazaq mádenıet qoǵamynyń tóraǵasy Arup Zurǵanbek baýyrymnyń «Qara shaldyń asyly» degen maqalasy jaryq kórdi. Osy maqalada «Abaı joly» romanynyń qadir-qymbaty jónindegi bir tosyn oqıǵa baıandalǵan. Bul Aruptyń 1968 jyly qazirgi Baıynǵolın mońǵul oblysynyń Hoshut aýdanyna qaıtalaı tárbıelenýge túsken mezgili eken. Ol aradaǵylar kóbinshe uıǵyr, hanzý, mońǵul ulttary, qazaq saýsaqpen sanarlyq qana bolsa kerek. Bir kúni muny bir qazaq shal izdep keledi. Aıtýynsha, atamekeni Altaı eken. Biraq, soǵystyń kesirinen úı ishi túgelimen mert bolyp, jalǵyz bas qalypty. Sodan Úrimjige kelip, ár jerde jaldanyp istep júrip, ózi sekildi bir bosqyn uıǵyr áıelmen otaý qurady. Bir-eki bala da kóredi. Kún óte kele olardyń Úrimjide de jan baǵýy qıyndaıdy. Sodan álgi áıeldiń osy Hoshuttaǵy tórkinin panalap kóship kelipti. Qazir eki balasy uıǵyrsha sóıleıdi. Baıaǵyda Úrimjiden satyp alǵan bir asyl kitabyn ózinen basqa oqıtyn adam joq, ózi kóz jumsa ol kitap kereksiz qaǵazǵa aınalǵaly tur. Bul jaǵdaı qarıaǵa qatty batyp, osy asyldy qadirlep saqtaıtyn bir adam izdep júredi eken. Sodan bir kúni Aruptyń kitap oqyp otyrǵanyn kóripti de, úıindegi asyl kitapti alyp jetip kelgeni osy eken. Kele salyp Arup kitapty «almaımyn» dep at-tonyn ala qasha ma dep oılaǵandaı: «Qaraǵym, osy asylymdy saǵan amanattaıyn dep keldim, ótinishimdi jerge tastama»,− dep jalbarady. Arup qabat-qabat mata oramany ashyp qarasa, álgi asyly «Abaı» romanynyń eki kitabi eken. Muny kórip ol qýana daýystap jiberedi: «Atataı,bul asylyńyzdy óle-ólgenshe saqtap ótemin»,− deıdi. Sol asyl úıinde áli kúnge saqtaýly eken. Mine,bizde de óz mádenıetin asyldyń asylyna balaıtyn adamdar bar. Eýropa oqymasa meıli,ózimiz osylaı oqımyz, ózimiz osylaı qadirleımiz...
Bizdiń qor bolyp júrýimizdiń basty sebebi: óz qadirimizdi bilmestik, qolymyzdan is keletinine senbestik. Mundaı rýhanı kemistik jeke talantty qoıyp, búkil ultty jigersiz, ózgege jaǵynýǵa, jalbarýǵa daıyn turatyn tobyrǵa aınaldyrady. Evreı ulty óz qadirin bilgendikten, óz qolynan is keletindigine sengendikten sany bizden kóp bolmasa da, álemdik deńgeıdegi ozyq ult bolyp otyr. Olardan bir ǵalym shyqsa neshe júz evreıge tehnıka úıretedi. Bir saýdager shyqsa pálen júz evreıdi kásipke tartady. Bir myqty jazýshy shyqsa, onyń kitabyn álemge tanytýǵa kúsh salysady, qaltaly azamattar aqshalaryn aıamaıdy, sonymen ol jazýshy anaý úlken ulttardyń jazýshylarymen terezesin teńestiredi.
[caption id="attachment_21140" align="alignleft" width="183"]
Maǵaýın[/caption]
Maǵaýınnyń Evtýshenkodan nesi kem?
Jáne bir mysal, órkendegen Eýropa emes, myna orystar qaı zamanda hanzý ádebıetin kózge ilip edi? Tek jan sany kóp, úlken el bolǵandyqtan anda-sanda birli-jarym jazýshylaryn eske alyp qoıatyn. Al, is-júzinde hanzý ádebıeti sol kezdiń ózinde-aq nedáýir damýǵa qol jetkizgen ádebıet bolatyn. Biraq, ekonomıkasy quldyraǵan kedeı el bolǵandyqtan, olardyń kórkem ádebıetin nasıhattaıtyn, ózge ult tiline aýdaratyn adam shyqpady. Aqyry Qytaı baıyp shyǵa kelip edi, aınalasy 30 jylǵa jetpeıtin ýaqyt ishinde aqshany aýdarma men úgit-nasıhattan aıamaı, ońdy-soldy shashyp otyryp, Nobel syılyǵyn enshiledi. Mine, ózińdi óziń qadirleı bilýdiń qasıeti.
Eger olar da bizge uqsap: «Moıan ataqty jazýshy emes, ony Eýropa oqymaıdy, eger myqty bolsa, Evtýshenko sıaqty Amerıkada nege leksıa sóılemeıdi?» dep shetinen kekjeńdep júrse, álemge áıgili syılyqtyń mańqarasyn kóre almas edi. Eger bizdiń qaltalylarymyz ult rýhyn asqaqtatýdy oıǵa alsa, tek sportty ǵana qoldap qoımaı, óz ulttyq ádebıetin de qoldaýy kerek.
On –on bes mıllıon qazaq oqıtyn kitap bas-aıaǵy eki myń dana taralymnan aspaı otyrsa, Eýropaǵa tanylý ne teńiń?! Mundaı mol oqyrmany bar ulttyń kitaptary eń tómen bolǵanda on myńdap, jıyrma myńdap taralady. Al, onan soń ishtegi-syrttaǵy myqty-myqty synshylarǵa úgittet, myqty-myqty aýdarmashylarǵa aýdart. Qoı sany, qoıshy buty áldekimniń aýdara salǵan shyǵarmasy elge tanylmaq túgil, óziniń áýelgi qunyn joıyp ta ketedi. Men aıtpasam da, muny bul aradaǵy bilimdi azamattarymyz jaqsy biledi. Eger sondaı sát týsa, búgingi qazaq ulttyq ádebıetiniń maqtanyshynyń biri bolǵan Muhtar Maǵaýınnyń leksıasyn Amerıkadan tyńdaı alar edik. Evtýshenkodan Maǵaýınnyń nesi kem?!
Iá, bári de pendeshilik. Osy bir kezdeısoq aıtylyp qalǵan aǵat sózimen Rahymjan baýyrymnyń ádebıetimizdegi bet-bedeline úlken daq tústi dep aıta almaımyn. Qaıta oqyrman raıynan ol bir ulttyq jazýshynyń óz baǵyt- baǵdaryn qalaı túzeý kerektigin ózi de uǵyndy, ózgege de uǵyndyrdy dep oılaımyn. «Ósken eldiń balasy birin-biri batyr deıdi», qazaq − ósken el, aldyna úlken maqsat qoıyp, taýdaı úmitke talpynǵan el. Sondyqtan, osy deńgeıde sóıleıik. Biz de el sekildi óz mádenıetimizdi syılaıyq. Ózińe kereksiz ádebıet ózgege kerek emestigin túsineıik. Qytaı qazaq oqyrmandary Muhtar Maǵaýındy, marqum Ábish Kekilbaevty, Oralhan Bókeıdi asa joǵary baǵalaıdy. Qazaq ádebıetiniń bir-bir shyńy dep biledi. Árıne, biz úshin Rahymjan baýyrymnyń orny da solaı. Eger osy egespen kete berse, bul baýyrym aıtpady demesin, ulttyq oqyrmandarynan ajyrap qalady. Bul bir jazýshy úshin asa aýyr qasiret. Alla mundaı qasiretten aýlaq qylsyn!..
«Áýlekiniń bıi el qydyryp júrip bılik aıtady» degen bar, sóz sońyn bılikke aınaldyryp jibermeı toqtaı qalaıyn. Meni Rahymjan baýyrym bile bermeıdi, árıne, kim-kimge bolsa da qalam ustaǵannyń bárin bile berý mindet emes. Sondyqtan, men sheteldegi bir qarapaıym qazaq oqyrmany retinde kóńil-kúıimdi aıtqan boldym. Bul týraly Abaıdan asyryp aıtqan kim bar! «Birińdi, qazaq, biriń dos, Kórmeseń istiń bári bos. . . ». Iá, jáne de bir eskerterim: Rahymjan baýyrym qazaq ádebı tiliniń taǵdyrynan alańdamasyn, Abaıdan, Muhtar Áýezovten soń da qazaq ádebıeti ómir súrip keledi. Keleli jetistikterge jetip keledi. Al, Rahymjan baýyrymnan keıin de bul ádebı tilimiz gúldep-kórkeıe beredi. Maǵjan babam aıtqandaı: «...jastarǵa senemin!.. »
[caption id="attachment_21141" align="alignleft" width="248"]
Orazhan Ahmettiń jastyq shaǵy[/caption]
...Baratyn úı azaıdy
Bul jaqqa jıi kelip turatynym ras. Óıtkeni, bala-shaǵam, týys-týǵandarym bar. Bylaısha aıtqanda,«İleniń arǵy jaǵy, bergi jaǵy» degen hıkaıatymdaǵy sekildi, ol jaqqa barsam bul jaqtaǵy balalarymdy, bul jaqqa kelsem ol jaqtaǵy balalarymdy saǵynam. Onyń ústine, ár otbasynyń ózindik kúıbińi bolady. Sol sebepten bul arada aılap júretin kezderim de bar. Bul jaqtaǵy jas býyn ádebıetshilermen qazir kóp aralaspaı júrgenim bolmasa, aldyńǵy býynmen aralastyǵym óte qoıý boldy. Men Qazaqstan táýelsiz bola salǵannan bastap bul araǵa kelýim jıiledi. Táýelsizdikti kózben kórgen qazaq ádebıetiniń tulǵalarynyń kóbimen kezdestim, áńgimelestim. Marqum Áljappar Ábishev atamyzdan tartyp, Ázilhan Nurshaıyqov kókemizge deıin aralastym. Ábdilda Tájibaev, Ábý Sársenbaev, Dıqan Ábilov, Hamıt Erǵalıev, Safýan Sháımerdenov, Tursynhan Ábdirahmanova sekildi ádebıet serkelerimen áńgime-suhbattarda boldym. Olardyń qoltańbasyn jazyp syılaǵan kitaptaryn áli de saqtap júrmin. Al, olardan ózge óz tustarym − Tumanbaı Moldaǵalıev, Qabdesh Júmadilov, Muhtar Maǵaýın, Tólen Ábdikov, Yrymǵalı Nurǵalı jáne Farıza Ońǵarsynovalarmen jaqsy túsinistikten ádebı baılanys ornattym. Mine, búgin olardyń kóbi qatarymyzda joq, jas ulǵaıdy, baratyn úı azaıdy.
Al, keıingi býynnyń batys mádenıetine bar nıetimen aýyp ketkendiginiń sebebi me qalaı, bizdi oqyǵysy da, túsingisi de kelmeıtin syńaıly. Bir mezgilde talaı-talaı myqty baýyrlaryma ózimshe kitap syılaǵanym bar, sonda keıbiri shekesinen qarap: «Myna tótesheni tanymaıdy ekenmin» dep otyrǵan ornyna tastap kete bergen edi. Men osy jasqa kelgenshe kóp taýqymet, kóp qorlanýdy bastan keshken adam ekenimdi joǵaryda aıttym ǵoı. Keıindep ondaı-ondaı keseldi sóz, kerdeń minezdi elemeıtin de bolǵam. Biraq, bul ret óıte almadym, ózgeniń mysqyly men kekesinine shydasam da, ózim arqa tutqan óz baýyrlarymnan mynadaı minez kórgenimde túńilip kettim. Endigári olarǵa kitap usynýdy birjolata doǵardym. Bul aradaǵy baspaǵa kitap usynýdy da qoıdym. Iá, men de jazýshymyn. Shyn máninde, tap sol meni kózge ilmeı otyrǵan myqtydan shoqtyǵym bıik edi... Amal ne, baıaǵy Keńestik óktem,sodyr minez oǵan meni jazýshy sanatyna qosqyzbaı otyr. Sonan keıin shuǵyl ózgerdim. Ózimdi bul jaqtaǵy ádebıet qaýymy ózdiginen tanysyn degen oıǵa keldim. Qazir bul maqsatym da oryndalǵan sekildi. Ótken jyly eki eldiń kitap aýystyrý serıasymen «Tulpardyń sońǵy tuıaǵy» degen áńgime-hıkaıattar jınaǵym «Mereı» baspasynan jaryq kórdi. Shynymdy aıtsam, men bul isti qolyma eki dana kitap tıgende ǵana biraq bildim. Áli de ol baspamen baılanys jasaǵanym joq. Nege deseń, ol kitapty olarǵa men joldamadym, baspalar ara baılanys. Bálkim, bunan soń da osy jolmen meniń ózge shyǵarmalarym da bul arada basylym kórýi múmkin.
Iá, ras, Qazaqstanda meniń eńbegimdi durys baǵalaǵan adamdar da az emes, myna Rahymjan baýyrym kemsite sóılegen klassıgimiz Muhtar Maǵaýın: «sizdiń áńgimelerińizge ǵashyq boldym» degen sózdi de aıtqan edi. Jeke jerde emes, talaı jazýshynyń aldynda aıtqan. Sondyqtan, meniń «Tolqyndy kól»,«Dúregeı» degen áńgimelerimdi «Juldyz» jýrnalyna meniń usynýymsyz-aq jarıalaǵan bolatyn. Onyń da jasy menen kishi.
Osy baýyrymnyń ózgege shalqaq bolsa da, ulttyq ádebıetimizge árqashan ıilip turatyny kóńilime asa bir jylylyq uıalatqan edi. Ásirese,«mynaý tóteshe eken, mynaý latynsha eken» dep turmaı, myna ózim sekildi qolyna túsken shyǵarmalardy qunyǵa oqýy meni tań-tamasha qaldyrǵan bolatyn. Áýeli 1992 jyly jeltoqsanda Shynjańǵa barǵan saparynda bir-eki kúndik bos ýaqytynda bazar aralamaı, meımandyqqa barmaı, qonaq úıde jatyp alyp, bizdiń «İle aıdyny» degen jaman jýrnalymyzdyń neshe jylǵy sanyn biraq alǵyzyp, oqyp shyqty. Mine, sol jýrnaldan meniń «Tolqyndy kól» degen áńgimemdi jyrtyp alyp ketip, qaıtyp kelgen soń «Juldyzda» jumys isteıtin Tursynhan Zákenuly baýyryma kóshirtip,1993 jyly jarıalatty. Men mundaı minezdi óz ádebıetin qadirleýdiń úlgisi dep tanımyn. Sondyqtan men de Muhtar shyǵarmalarynyń kónesin de, jańasyn da tolyq oqyp otyramyn.
Menshe, Muhtar Maǵaýın búgingi qazaq ulttyq ádebıetiniń dańqty ókili. Ol óz ultynyń kómeskilengen tarıhyn aıqyndaýǵa, ulttyq rýhymyzdy bıiktetýge bar kúsh-jigerin, aqyl-parasatyn jumsap júr. Onyń minez- bitimindegi kemshilik, sózindegi qyjyl qalaı deseń solaı de, kóbinshe ulttyq ádebıetimizdiń mártebesi úshin aıtylyp júr. Bálkim, onyń sózi qanyna qul-qutandyq sińgender men ımperıashyl pıǵyldarǵa jaqpaýy múmkin, al, ózimizge kelgende dýaly aýyzdyń biri. Ondaı-ondaı tereńdi sholyp, qoıany asha biletin myqtylarymyz bolmasa, biz qaıtyp ádebıetimizge eldiń nazaryn aýdara alamyz.
Men óz kóńilimdi ózim syılaǵandyqtan, ádebı ortamen az aralastym, az sóıledim. Pendeshilik sózden aýlaq, mundaı ádebıetimizdiń keleli máseleleri jóninde sóılesýge qaı-qashan da daıynmyn. «Tanymasyn syılamas» degen bar, qatary azaıǵan qart adamnyń kóringen esikti qaǵyp júrýi jaısyzdaý kórinis. Sondyqtan bul aradaǵy qalamgerler izdep jatsa aıtýǵa sóz tabylady, álbette...
Ábdijámil, Oralhan jáne «Jetim bota»
«Joldy bilseń adaspaısyń» degen bar. Jazýshy bolǵan adam aınaladaǵy ádebıet aýanyn bile júrmese, ózgelerdi oqyp, zerdelep júrmese, arqandaýly attaı óz shıyryn ózi taptaı bermek. Jańa oı, tosyn oqıǵalardy taba almaıdy.
Men kóp oqıtyn adammyn. Ózimizge jaqyn túrik tektes qyrǵyz, tatar, uıǵyr, ózbek tilderindegi shyǵarmalardy qıyndyqsyz oqımyn. Álem ádebıetiniń bar jetistigin de ózimizdiń ana tilimizge aýdarylǵan kitaptar men osy tilder arqyly bilip júrmin. Qazaqshaǵa aýdarylǵan dúnıelerdi ekibastan qalt jibermeımin. Meniń osy kitap qumarlyǵym arǵy bettegi jas qalamgerlerge jaqsy úlgi bop júr. Olar menen, men olardan kitap surastyryp, shetel ádebıeti týraly áńgimelesip turamyz.
Joǵaryda aıttym, men óz ádebıetimizge alpys jyldan artyq oqyrman bop kelemin. Men oqymaǵan qazaq ádebıeti kemde-kem. Ýaqytymnyń bir parasy áli de osy kitap oqýmen ótedi. Ári úırený, ári demalysym esepti. Kitap oqymasam zerigip, otyra almaımyn. Áýeli jas kezimde keıbir romandardyń taraý-taraýyn jatqa da aıtatynmyn. Áli esimde kóp nárse jattaýly tur. Qazaq ádebıetiniń shoqtyǵy árqandaı úlken ulttardyń ádebıetinen tómen emes. Tómendetip júrgen óz qyzǵanshaqtyǵymyz ben ózimizge ózgeniń kózimen qaraýshylyq bolyp otyr. Áıtpese, búgingi kózi tiri alybymyz Ábdijámil Nurpeıisovtiń eńbegi kimnen kem?! Osy kúnge deıin ózge ulttyń bergen baǵasynyń birde-biri qazaq qalamgerleriniń aýzynan shyǵyp kórgen joq. Ózgeler «Qan men ter» qazaqtyń orystyń aǵynan da,qyzylynan da jaqsylyq tappaǵanyn jazdy dep otyrsa,ózimiz ony joqqa shyǵardyq. «Sońǵy paryz» Aral arqyly qazaqtyń ulttyq taǵdyryn beıneledi dese, ózimiz qatyn talasyna baǵaladyq. Osynyń durys emestigin biletin bilimdi adam joq pa? Álbette, bar. Bar bolǵanda da, tipti, kóp. Biraq, qyzǵanshaqtyq aıtqyzbaı otyr... Al, Oralhan Bókeıdiń «Jetim botasy» qandaı ǵajap syr búgip jatyr. Eger Qazaqstan táýelsizdik almaǵanda, sol týyssyz aýrý qyz sekildi jetim botamyzdy jetektep, kári atyraýdyń buldyr-buldyr elesine elitip, teńizge batyp joq bolar edik. Baıqamasaq, áli de qaýipti. Eles qýǵandar jeterlik.
Tize bersem, ózim sezgen ádebıetimizdegi ulttyq naqyshtardy aıtyp taýysa almaımyn. Qazir bizdiń ádebıetimiz úlken ózgeris, aıryqsha kúres ústinde. Keńes ádebıetiniń qara perdesin dar-dar aıyryp, jańa qazaq ádebıeti dúnıege kelip jatyr. Olar sóz joq, Oralhannyń jetim botasyn sýǵa batyrmaıdy.
Qazaqstan ádebıetinde jetistik mol. Ony men aıtpasam da, synshylar aıtpasa da, jazýshylardyń ózderi-aq aıqaılap aıtyp júrmeı me. Meniń kóńilim tolmaıtyn bir jaǵdaı –tap osy ózin-ózi jarnamalaý,onan soń eshkimniń shyǵarmasyn oqymaý syndy kesirli minez. Keıbir myqtymen áńgimelesip jarymaısyń. Kezdese qalsań boldy, ózin maqtap, ózgeni ilikke alǵysyz etip jóneledi. Ondaı jerde, árıne, men baq talastyryp, birge maqtana shapqym kelmeıdi. Sonymen bári de támam bolady.
Han Kene men Qunanbaı: qazaq úshin kim qadirli?
Bir top talantty jazýshylarymyzdyń kózqarastaryna tánti bolyp,olardy birtalaı oqyp edim, aqyrynda,olardyń tarıhı shyndyqqa, ulttyq múddemizge qaıshy jaltaq, dúdámal oılarynan túńilip tyndym. Óıtpeı qaıteıin, bir-birine qylysh sermegen eki adamdy teń «myqty» dep ataǵanymyz jón bolǵanymen, ulttyq múdde turǵysynan kelgende ol ekeýine teń baǵa qoıa almaımyz. Eger ornatqan tarazymyz shyn tarazy bolsa, sóz joq, ulttyq múdde jolynda basyn báıgege tikken han Kene orys otarshyldarynyń qandy shoqpary Qunanbaıdy basyp túseri mundaǵy sóz. Shyn máninde, Qunanbaı – bir Abaı emes, myń Abaıdyń ákesi bolsa da, qazaq halqy aldynda qylmysker.
Men qandaı ýaqytta da oıdaǵy sózimdi búkpeı aıtamyn. Kórgen kóresi, tartqan beınet ashyndyra-ashyndyra osy kúıge jetkizgen. Osyndaı syn pikirimdi óz kezinde marqum Oralhanǵa da aıtqanmyn. Onyń «Saıtan kópirindegi» Aspannyń musylman balasy, ásirese, arýaq syılaǵysh musylman qazaqtyń dáti barmaıtyn aıýandyǵyna renish aıtqanmyn. Álbette, tik minez, astam kóńil jazýshy azdap renjidi. Sóıtse de meniń tabandy oqyrman ekenime moıynsal boldy. Sol úshin qurmettedi. «Aǵa, Sizdi keler jyly shaqyramyn, Katonqaraǵaıǵa ertip baramyn» dep ketti. Biraq, taǵdyr oǵan úlgirtpedi. Kóp ótpeı ol baýyrym dúnıe saldy. Men onyń jaqsy peıilin qabyl alǵan edim. Sol úshin kózi ketse de, barýǵa ýáde etken Katonqaraǵaıǵa araǵa on jyldaı ýaqyt salsam da baryp qaıttym. Murajaıyna quran oqyp, estelikke qoltańbamdy qaldyrdym. Osyndaı dara-dara bıikter bolady. Artyqshylyǵy da bir tóbe, kemshiligi de jeterlik bolady. Bizge keregi onyń ultymyz úshin tókken teri men istegen eńbegi.
Qytaı qazaqtary, ásirese, jazýshylardan Muhtar Maǵaýındy, Oralhan Bókeıdi kóp oqıdy. Óz halqynyń qaıǵysyna ortaqtasyp, qýanyshyna birge qýanyp, eliniń eńsesin bıiktetýge baryn salǵan qalamgerlerimiz halyq jaǵynan osylaı qurmettelip otyr. Olardyń pendelikteri, aǵat basqan qadamdary, tipti, eskerilmeı de qalady. «Qaraǵa jaqqan hanǵa da jaǵady» degen sóz bar, osy jazýshylardy sol astam kóńil Eýropań da tanıdy. Búgin bolmasa, erteń tanıdy. Ol tek ýaqyttyń isi ǵana... Mine, osy aqıqatty qazaqtyń búgingi jas qalamgerleri jaqsy túsinip otyr. Kóńilim eń aldymen osyǵan kónshıdi. Ózgege emes, óz halqyńa unaýǵa tyrysý − búgingi ulttyq oı-pikirdiń qorytyndysy. Bizdiń ulttyq ádebıetimizdiń irgesi áli de bos, ózgege elikteýdi mashyq etýden jazbasaq, ata-babadan qalǵan osy ádebı ǵımaratymyzdy qulatyp tynýymyz da ǵajap emes. Kóptiń sózi men azdyń sózi uqsamaıdy. Kóp ózgeni qosaǵyma alsam deıdi. Az aman qalsam deıdi. Oılanaıyq, baýyrlar!
[caption id="attachment_21144" align="alignleft" width="683"]
Qytaıda turatyn qazaq jazýshysy Orazhan Ahmet[/caption]
Qytaı ádebıetiniń qazirgi deńgeıi jáne aýdarma máselesi
Bul jóninde joǵaryda aıtqan sekildimin. Qaıtalap jatý qajetsiz de bolar. Sóıtse de, qytaı ádebıetindegi ózim sezingen birneshe artyqshylyqty aıta keteıin.
Birinshi, jańashyldyqqa talpynýlary kúshti. Búgingi oqyrmannyń aýanyna qarap, tipti, janrlardy aralastyryp ta jazyp júr.
Ekinshi, ulttyq bitimdegi ózgeshelikti batyldyqpen jazýǵa kelgende, tipti, tań-tamasha qalasyń. Mysaly, óz kelisimderi boıynsha bir úıde eki erkektiń turýy. Árkimniń óz balasyna áke atalýy syndy oqıǵalardy ulttyń bet-bedeline nuqsan keltiredi demesten jazyp, áýeli kınofılmge aınaldyryp júr.
Úshinshi, shetke tanystyrýdy, aýdarmany óte myqty ustaıdy. Odan soń, álem ádebıetindegi jylt etken jańalyqty elden buryn aýdarady. Tipti, óz ishindegi biz sekildi azsandy ult jazýshylarynyń oqyrman ańysy bolǵan shyǵarmalaryn da tez aýdarady. Aýdarmashylardyń qalamaqysy jazýshynyń ózinen de kóp. Ádebı syılyqtardan aýdarma qalyp kórgen emes. Sondyqtan kóptegen myqty aýdarmashylar shyǵarma izdeıdi. Al, synshylary, tipti, bedeldi. Qalamaqysy ádette proza, poezıadan joǵary. Baǵalaýlardyń bárine osylar qatynasady. Mine, osyndaı kóńil bólýdiń arqasynda hanzý ádebıeti qazir álemdik yqpalǵa ıe bolyp otyr. Qazaqstannyń qoǵamdyq salasy ádebıetke osylaı kóńil bólse, jan-jaqtyly bilim alǵan qazaq qalamgerleri ulttyq bitimimizdiń alýan túrli naqyshy bederlengen álemdik deńgeıdegi keremet shyǵarmalardy ómirge ákeletini mundaǵy sóz.
Bir kezderi Shynjańda «Kókjıek» jýrnaly óte jaqsy shyqty. Álem ádebıetiniń klasıkterin aýdaryp, olar týraly tolymdy aqparat, shyǵarmalary jóninde resenzıa beretin. Aýdarmashylar qandaı saýatty edi. Qazir «Kókjıek» qana emes,ózge basylymdarda jaryq kórgen aýdarmalardyń kóbiniń tili shubarala. Jas aýdarmashylarda izdený az, onyń ústine, aýdarmashysy kóp uıǵyr tiliniń áseri jáne bar. Qazir bul másele ol jaqta da jıi sóz bop júr. Ortalyqtan tartyp, aımaqtarǵa deıin ádebı aýdarma oqýlaryn júrgize bastady. Endigári ádebı til ótkelinen ótpegen aýdarmashylarǵa ádebı aýdarma bermeımiz dep te otyr. Al buryn «ádebı aýdarmashy» degen aýdarmashylar joq bolatyn, ádettegi saıası aýdarmashylar da aýdara beretin. Endi bul jaǵdaı rettelý ústinde. Árıne, qart aýdarmashylar da aýdaryp júr. Biraq,bar jumys sanaýly adamnyń qolynan shyǵa bermeıdi ǵoı, sondyqtan bul jaǵdaı birte-birte ońalady degen úmittemin.
Qart adamnyń oıy bytyrańqy, ejigi kóp bolady, qaraǵym, shamam jetkenshe qoıǵan suraqtaryńa jaýap berdim. Kem-ketigi bolsa ǵafý etersiń. Elep-eskergenderińe myń da myń raqmet!
Áńgimelesken Nurserik TİLEÝQABYL.
