Qazaqstannyń syrtqy saıasattaǵy jetken jetistikterin sydyrtyp jazyp shyǵýǵa da bolar edi. Biraq, bul kimge qyzyq? Kim oqıdy? Jáne qanshalyqty shynaıy shyǵady? Biz muny jón kórmedik. Odan da syrtqy saıasattyń baǵyt-baǵdaryn aıqyndap otyrǵan tulǵamen aradaǵy suhbatty nazarlaryńyzǵa usynǵandy jón kórdik. Qazaqshalap aıtsaq, bul «tiri suhbat». Elbasy Nursultan Nazarbaevpen belgili jýrnalıs Saýytbek Abdrahmanovtyń arasyndaǵy áńgime Qazaqstannyń syrtqy saıasattaǵy maqsat pen múddesi týrasynda órbigen eken. Suhbatty yqshamdap usynyp otyrmyz.

– Qazaq­stannyń EQYU-ǵa tóraǵalyqqa qol jet­ki­zýiniń ózi bilgen janǵa tamasha tabys. Biz bul bıikke búkil TMD keńisti­ginde, búkil túrki áleminde, búkil mu­sylman dúnıesinde birinshi kóterilgen memleketpiz. Osylaı tarıhta qaldyq...

– Sóziń durys. Al sen EQYU-ǵa tóraǵa bolyp turǵanda sol uıymnyń sam­mıtin ótkize alǵan jáne ózinde ótkize alǵan qazirshe jalǵyz el de Qazaq­stan ekenin aıtýdy umytpasań tipti durys bolady. Onyń ústine ol samıt kezegi kelgende ótkizilgen, bylaısha aıtqanda, sol jyly ótkizilýge tıisti sam­mıt emes edi. Ol kezeń EQYU belgili bir dárejede daǵdarysqa ushyrap, turaq­ty shaqyrylatyn samıtteri uıym­dastyrylmaǵanyna on bir jyl bolǵan kúrdeli kezeń edi. Astana samıtiniń qadir-qasıetiniń bólektigi de sonda.

– Endi sol bıikke qalaı kel­ge­nimizdi áńgimeleýdi suraımyn.

– Sharl de Golldiń «Na ostrıe shpagı» degen tamasha kitaby bar. Sonda saıasatker bar qaırat-qabiletin halyqty sońynan ertýge jumsaýǵa, keıbir máselelerde kezi kelgenge deıin óziniń túpki maqsatyn ishine búge ustaýǵa, ony dál der shaǵynda ǵana ashýǵa tıisti ekendigi aıtylǵan. Este ustaıtyn sóz.

Osyndaı mysaldardy  el basqarǵan adamdardyń talaıynan tabýǵa bolady. Solardyń biri – ózimizdiń aıbyndy hanymyz Abylaı. Onyń basqa eńbegin bylaı qoıyp, tek Reseı men Qytaı arasynda júrgizgen dıplomatıa­syn durystap aıta alsaq ta kim-kimdi de qaıran qaldyrar edik. Eki jaqpen de til tabysa júrip óz elin ondaǵan jyldar boıy is júzinde, «de-fakto» deımiz ǵoı, táýelsiz ustap tura alǵany, aqyr aıaǵynda óziniń dushpanyn, ıaǵnı jońǵarlardy olardyń óziniń dushpanynyń, ıaǵnı Sın ımperıasynyń qolymen qyrǵyzyp salǵany, sóıtip Joń­ǵar memleketin jer betinen joıyp ji­bergeni (aman qalǵan az bóligi qazaq dalasy arqyly Edil boıyna jetip, Reseıdiń quramyna qosylyp, qal­maq kúıinde saqtaldy ǵoı)  álemdik dıplo­matıa tarıhyndaǵy ǵajaıyp quby­lystardyń biri dep senimmen aıtýǵa bolady. Tek sony tarıhshy ǵalymdarymyz jerine jetkizip jaza almaı júr.

– Abylaı dıplomatıasyn aı­shyq­ty ashyp berdińiz. Osy arada tarıh týraly suraqtar qoıǵym-aq kelip ketti. Biraq, ol taqyryp boıynsha arnaıy áńgimege ýaqyt tabasyz ǵoı deımin.

– Taqyryptan aýytqymaıyq. Syrt­qy saıasatty qalyptastyrýdyń bas­tapqy belesin aıtqaly otyrmyn.

Syrtqy saıasat – prezıdenttik saıasat. Bul saıasattyń strategıasy da, taktıkasy da Prezıdenttiń quzyretinde. Muny atap aıtý kerek, qadap kórsetý kerek. Eldiń syrtqy saıasatyn memleket bas­shysy tikeleı aıqyndaıdy, tikeleı júrgizedi. Bul – basy ashyq aqıqat. Túr­li vedomstvolardyń derbes syrtqy saıasaty bolmaıtyny tárizdi, ózin-ózi qur­met­teıtin árbir memlekette kóp syrtqy saıasat bolmaıdy. Syrtqy ister mınıstrligi – atqarýshy organ. Ol Pre­zıdenttiń syrtqy saıasatyn tıimdi túrde júzege asyrýǵa jaýap beredi.

Men táýelsizdik tizgini qolǵa tıgen alǵashqy kúnderden bastap syrtqy saıasat máselelerine qatty kóńil bólýge tyrystym. Oǵan naqty dálel mynaý. 16 jeltoqsanda biz Táýelsizdigimizdi ja­rıa­ladyq. Sol kúnniń erteńinde-aq men Máskeýdegi shetel elshilerine jolyǵyp, Qazaqstannyń táýelsizdigine baılanysty oı-pikirlerin bilýdi jáne jınaqtap, málimet berýdi tapsyrdym.

«Máskeýdegi shetel elshilerine jolyǵyp» degenime sen tańdanbaısyń, óıtkeni sol tusta apparatta jumys istediń, biraq keıingi jastar mundaı sózge tańdanatyny anyq, bálkim, tipti túsinbeıtin de shyǵar. Máskeýdegi elshiler degeni qalaı deıtin shyǵar. Másele mynada. Bastap­qy kezde tek bir bizdiń emes, TMD el­deriniń báriniń shet elderdegi múdde­leri Reseıdiń dıplomatıalyq ókildik­teri arqyly qorǵalatyn. Birde-bi­reý­inde sheteldik elshilikter bolmaı­tyn. Óıtkeni, bizdiń Syrtqy ister mınıs­tr­liginiń aty bar da zaty joq edi. Odaq­tas respýblıkalardaǵy ondaı mınıs­tr­lik­terdi Ortalyq áıteýir kóz qylý úshin, respýblıka eken degizý úshin ǵana qu­ryp qoıǵan bolatyn. Olardyń qyzmeti dıplomatıadan alys jatatyn. Sol kez­de aıtylatyn «respýblıkanskaıa dıplo­matıa» degen kekesindi sóz de bolatyn.

– Táýelsizdik alǵannan keıin bizdiń syrtqy saıasatymyzdaǵy eń basty ustanym qandaı bolyp belgi­lendi?

Nursultan Nazarbaev: Elimizdiń geografıalyq turǵydan ornalasýyn, memlekettiń geosaıası jaǵ­daıyn, kópulttylyǵymyzdy, kóp­din­­­diligimizdi, kóptildiligimizdi eskere otyryp bizdiń syrtqy saıasat­taǵy eń basty ustanymymyz kópjaq­ty baǵ­dar bolýy kerek degen toqtam­ǵa keldik. Bul arada da biz ózimizdi tol­ǵandyrǵan kóp suraqqa jaýapty uly Abaıdan tapqandaı boldyq. Onyń «Adam­zattyń bárin súı, baýyrym dep» aıtatyn sózi naǵyz halyqaralyq dıplomatıanyń oı qazyǵy emes pe?

Jalpy, biz halyqaralyq arenadaǵy is-qımyldarymyzdy táýelsizdikke deıin-aq bastaǵanbyz. 1991 jyldyń ba­synda men Túrkıa Prezıdenti Turǵyt Ozaldy Qazaqstanǵa shaqyrǵanmyn. Ol kezde KSRO sýbektileriniń, ıaǵnı odaqtas respýblıkalardyń Máskeýdi aınalyp ótip, syrtqy saıasat salasynda áreket jasaýyna quqy joq bolatyn. Soǵan qaramaı men birqatar elder basshylarymen tikeleı qarym-qatynas ornattym. AQSH Prezıdenti Djordj Býshpen, Ulybrıtanıa Premer-Mı­nıstri Djon Meıdjormen, Ońtústik Koreıanyń Prezıdenti Ro De Ý-men kezdestim. Sıngapýr lıderi Lı Kýan Iý-di Almatyǵa shaqyryp, kóp sóılestim. Onyń bizdiń ekonomıserdiń aldynda leksıalar oqýyn uıymdastyrdym.

Árıne, kez kelgen egemen memleket óziniń ulttyq qaýipsizdigin qorǵanys qabilettiligin saqtaý arqyly nyǵaı­tatyn bolady. Sondyqtan biz á degennen-aq soǵysty boldyrmaý sharalaryn da oılastyrdyq, elimizdi, jerimizdi qor­ǵaý­dyń ádisterin kózdeıtin áskerı doktrınany, tıisti zańdardy qabyl­dadyq. Qazaqstannyń ózindik ereksheligi, ekonomıkasynyń damýy men áskerı qurylysynyń deńgeıi eldiń qaýipsizdigin qamtamasyz etýde áskerı quraldardy emes, eń aldymen óziniń ishki qýatyna jáne parasatty, salmaqty dıplomatıaǵa súıenip otyryp, osy zamanǵy saıası quraldarǵa basymdyq etýdi aldymen qajetsinetin edi. Shekarany taspen qorshamaý kerek, shekarany dospen qorshaý kerek. Biz solaı ettik.

– Sizdiń halyqqa jyl saıynǵy Jol­daý­laryńyzda syrtqy saıasat máseleleri de qozǵalyp turady. Solar­dyń bárinde basymdyqtar qatarynda aldymen Reseı Federasıasymen qarym-qatynas aıtylady. Munyń syry nede?

– «Syry» deıtindeı eshteńe joq. Geografıalyq turǵydan da, tarıhı turǵydan da biz úshin Reseıdiń orny bir bólek.

Damý úderisindegi Qazaqstannyń basty seriktesi – Reseı. 2006 jyly Memlekettik dýmanyń 100 jyldyǵyna arnalǵan otyrysta sóılegen sózimde men tek bir jyldyń ózinde, atap aıtqanda 2005 jyly Reseı Prezıdenti Vladımır Vladımırovıch Pýtınmen 8 ret kezdeskenimizdi aıtqanmyn. Mundaı jaǵdaı memleketter basshylarynyń arasynda sırek dep oılaımyn. Basqasha bolýy da múmkin emes. Másele Qazaqstan halqynyń shırek bóligin orys etnosynyń ókilderi quraıtynynda ǵana emes. Qazaqstan men Reseıdiń máńgilik áriptester bolýǵa tıistigi talassyz. Menen Reseımen qarym-qatynasymyzdyń qandaı bolǵanyn qalar edińiz dep surap jatady. Oǵan kezinde jurtqa belgili sózdi paıdalanyp jaýap bergenmin. «Geografıa bizdi kórshi etti. Ekonomıka bizdi seriktes etti. Qajettilik bizdi odaqtastar etti», degenmin. Qazir de sony aıtamyn. Jańaǵy sózdi aıtqan adam – Djon Kennedı, ol sózi AQSH-tyń Kanadamen qarym-qatynasyna baılanysty aıtylǵan. Men Qazaqstan men Reseıdiń qarym-qatynasy osy sıpatta bolǵanyn qalaımyn. Ony Reseıdegiler de jaqsy túsinedi. Gýmılevtiń bir sózi bar, Reseı tek eýrazıalyq memleket retinde ǵana, tek eýrazıalyq ıdeıasy arqyly ǵana el bolyp qala alady dep keletin. Eki eldiń arasynda syndarly únqatysý arqyly, ózara múddelerdi eskerý arqyly sheshýge bolmaıtyn birde-bir problema joq.

– Qazaqstan dıplomatıasynyń tarıhynan qandaı oqıǵalar esińizde qaldy?

– Bir joly mynandaı jaǵdaı oryn aldy. Astanada óte aýqymdy konferensıa ótip jatqan edi. Konferensıa baǵdarlamasyna shuqshıa qarap otyrǵan Pýtın bir kezde aldyndaǵy mıkrofondy qosyp: «Myna qaǵazdy daıyndaǵan adamdar – Nazarbaevtyń jaýlary» dep saldy. Bárimiz ań-tań qaldyq. Sodan keıin Vladımır Vladımırovıch óz oıyn: «Munda Reseı AQSH-pen, basqa da kúshtermen birge óńirden tys kúsh retinde kórsetilipti. Qashannan beri biz óńirden tys kúshke aınalyp júrmiz?» dep túsindirdi. Sózi durys bolǵan soń men úndemedim. Rasynda da, ózimizdiń qudaı qosqan kórshimiz Reseı biz úshin qalaı óńirden tys kúsh bola alady? Sóıtsem, konferensıa qujattaryn daıyndaý ádettegideı Syrtqy ister mınıstrligine emes, İshki ister mınıstrligine tapsyrylǵan eken, dıplomatıanyń qyr-syryn, eń bastysy – syrtqy saıasattyń mán-jaıyn olar qaıdan bilsin?

Sondaı taǵy bir jaǵdaı elimizdiń ataýynyń aǵylshynsha jazylýyna baılanysty boldy. Biz Birikken Ulttar Uıymyna qabyldanǵanda eldiń aty aǵylshyn tilinde «Kazakhstan» kúıinde jazylatyn. Durys jazylatyn. Osylaı bolǵanda «kh» arqyly qazaqtyń tilindegi «q» dybysy dál beriletin. Birneshe jyldan keıin onomastıkalyq komısıa eldiń aǵylshynsha ataýyn «Kazakstan» dep jazý jóninde sheshim shyǵarypty. Sóıtip, biz qazaqtardyń eli emes, kazaktardyń eli sıaqty kórinetin boldyq. Bul halyqaralyq uıymdarda kádimgideı túsinispeýshilik týǵyzdy. Aqyry ol qatelikti jóndedik. Qazir el ataýy bastapqy nusqasyndaǵydaı «Kazakhstan» bolyp jazylady.

Dıplomatıada usaq-túıek degen bolmaıdy. Bizdiń bir joǵary laýazymdy dıplomatymyz Birikken Ulttar Uıymyna jasyl tústi kostúm kıip barǵan kórinedi. Sol-aq eken dıplomatıalyq ortada bul arqyly Qazaqstannyń ıslamdyq memleket ekendigi meńzelip tur degen áńgime tarap ketipti. Odan keıin dıplomatymyzdyń jasyl tústi kıimge jolaýdy qoıǵany ózinen ózi túsinikti shyǵar.

Osy arada taǵy bir jaıǵa toqtala keteıin. Bizdi, mysaly, Birikken Ulttar Uıymynda memlekettik tilde – qazaq tilinde sóılemedi dep kiná taǵyp jatatyndar tabylady. Negizinde, onda qaı tilde sóıleseń de eriktisiń. Biraq sózińdi sondaǵy resmı alty tildiń bireýine sınhrondy aýdarmany qamtamasyz etýiń kerek. Jaraıdy, ony da jasaýǵa bolady deıik. Qazaq tilindegi sózdi, aıtalyq, aǵylshyn nemese fransýz tiline aýdaryp tursyn deıik. Alaıda, sol tilden ıspan nemese qytaı tiline ári qaraı taǵy aýdarý kerek. Mundaı qosarlanǵan aýdarmada sınhrondylyqty saqtaý is júzinde múmkin emes. Onyń ústine óte jaýapty mátinderdiń aýdarmasynda saıa­sı turǵydan onsha dál jetkizilmegen tustar da kezdesip qalatyny bolady.

Men kelissózderdi qazaq tilinen senimdi aýdarmashy bar jerde qazaq tilinde júrgizýge tyrysamyn. Amal ne, ondaı múmkindik dáıim bola bermeıdi. Aýdarmashyǵa da kóp nárse baılanysty.

– Kóptegen kitaptarda sizdiń kelissóz júrgizý mánerińiz jóninde jazylǵan. Kelissózdi kóńildegideı júrgizý úshin qandaı qasıetter qajet der edińiz?

– Eń keregi – memlekettik múddelerge adaldyq. Ár kelissózge úlken daıyndyq kerek. Máseleniń mán-jaıyna qanyq bolý qajet. Dıplomatıa degendi kóp adam aldymen aıla dep oılaıdy. Kelissózder kezinde qýlyqpen, aılamen aldap soqqan jaǵdaılar tarıhta barshylyq, biraq búginde ondaı tásilderdiń kúni ótken. Qý adam senimsizdik týǵyzady. Men ańǵarympaz jáne yntaly aqyl der edim. Parasatty paıym kerek. Baıqampazdyqtyń da orny úlken. Kelissóz júrgizip otyrǵan adamyńnyń bet-júzindegi baıqalar-baıqalmas ózgeristerden jan dúnıesindegi tolqynystardy taný óte qıyn, biraq múmkin nárse. Jalpy, kelissóz júrgizý óneri ózińmen sóılesýshiniń aqyl-oıyna ózińniń múddeń talap etetin ıdeıalardy bir-bir tamshylap quıa bilýden kórinedi der edim.

– 2001 jyly men sizdiń AQSH-qa saparyńyzdy kórsetetin jýrnalıs­ter tobynda bolǵanmyn. Sonda aldymen eldiń prezıdenti Djordj Býshtyń ákesi turatyn Tehasqa barǵanyńyz, úlken Býshpen beıresmı sóıleskenińiz, nagrada tapsyrǵanyńyz, odan keıin erteńinde Vashıngtonǵa kelip, kishi Býshpen kelissóz júrgizgenińiz óte ádemi shyqty.

– Jalpy, amerıkalyqtar ózderin óte tabıǵı ustaı alady. 2006 jyly AQSH-qa barǵanymda da Atlant muhıtynyń jaǵasynda úlken Býshtyń úıinde bolǵanmyn. Sonda Djordj Býsh meni túnemelikke ulynyń, ıaǵnı kishi Djordj Býshtyń uıyqtaıtyn tósegine jatqyzdy, erteńine shtýrvalǵa ózi otyryp, úlken katermen bizdi ashyq muhıtqa serýenge alyp shyqty, katerge otyrarda úıdiń shoshalasyna ózi kóterilip, maǵan dál keletin krosovka taýyp berdi. Men janymdaǵy delegasıa múshelerine: «Quddy qudalarymyzǵa kelgendeı boldyq qoı», dep ázildep jattym. Erteńinde AQSH Prezıdenti Aq úıdegi kabınetinde meni: «Dosym, ózińdi Vashıngtonda kórgenime qýanyshtymyn!» dep qushaqtaı qarsy aldy. Osyndaı-osyndaı adamdyq qarym-qatynas elder arasyn jaqyndastyra túsedi.

Derekkóz: Egemen Qazaqstan