– Armanyńyz...
– Negizi bul suraq maǵan jıi qoıylady (kúlip). Biraq, osy joly basqasha jaýap bereıin. Jaýabym qysqa da nusqa bolsynshy.
– Qarsy emespiz, Aǵa.
– Bala kúnimde aýylymyzǵa sanıtarlyq ushaqtar jıi qonatyn edi. Aýyldaǵy balalar ushaqtyń kelýin kútip turyp, talasa-tarmasa ishine otyryp alatynbyz. Aýyl balasyna budan asqan arman joq edi sol kezderi. Ushqysh bolýǵa degen ańsarym sol kezden aýa bastady. Uly Otan soǵysy kezinde asqan erlik kórsetken Nurken Ábdirov, Talǵat Bıgeldınov syndy qazaqtyń batyrlaryn jaqyn tanyǵan saıyn meniń armanym maqsatqa ulasa bastady.
Ne kerek, 1965-1969 jyldary Armavırge oqýǵa tústim. Ári qaraıǵy ǵumyrbaıanym ózderińizge belgili shyǵar.
– Qatelespesek siz ǵaryshta tup-týra 7 kún 22 saǵat 13 mınýt boldyńyz. Ataqty Mıkoıan atyndaǵy áýekonstrýktorlar ınstıtýtynda 25 synaqshy-ushqyshtyń arasynda jalǵyz siz iligipsiz. Solardyń 9-y synaq kezinde apatqa ushyrap, qaza tapqan eken. Muny erdiń isi qabyldaý kerek shyǵar?
– Iá, ǵarysh salasyna kelý úlken táýekeldi qajet etedi. Biraq, taısaqtaǵan joqpyn. Balalyq qıalyma qanat bitirgim keldi. Osy sebepti de jolymda kezdesken barlyq qıyndyqtarǵa moıymadym. Jeńdim. Armanyma qol jetkizdim. Áskerı ýchılısheni támamdap, Qıyr Shyǵysta, Amýrdaǵy Komsomolsk qalasynda áskerı boryshymdy ótedim.
Aınalasy 4-5 jyldyń ishinde SÝ-15 ushaǵyn meńgerip, Qıyr Shyǵystyń «Eń úzdik ushqyshy» ataǵyn ıelendim. Bul beker maqtaný emes.
Aıtaıyn degenim, osynyń bárin qazaqtyń balasy jasady. Osylaısha «qazaqtyń qolynan tehnıkany ıgerý kelmeıdi» degenderdiń aýzyna qum quıyldy. 1988 jyly KSRO tarıhynda alǵash ret jerge qonbaı, áýede ushaqqa eki márte janarmaı quıdyrý arqyly Soltústik polúske ushý saparyn júzege asyrdym. Reaktıvti degen ushaqtardyń 40-qa jýyq túrlerin synaqtan ótkizdik.
Iá, ras qorqynyshty boldy. Biraq bul jerde de boıdaǵy namysym arqyly qadam jasadym. Sol kezdegi 180 mıllıonnan asa halyqtyń ishinen jalǵyz qazaqtyń balasy tańdaldy. Kúlli qazaq meniń moınyma júk artty. Sol kezderdi eske alsam erekshe tolqyp ketemin.
– Ǵaryshkerlerdiń arasynda jazylmaǵan ataqty Iýrıı Gagarınniń «qaǵıdasy» – «poehalıdi» buzyp: «Qazaǵym, sen úshin otqa da, sýǵa da túsýge daıynmyn!» degenińiz ras pa?
– Iá, bul oqıǵany eshqashan umytpaımyn. Elbasyǵa qazaq tilinde: «Saparǵa daıynmyn!» dep raport jasaǵanymdy bilemin. Bir kezde sanaý bastalyp ketti. Ushýǵa shamamen 1 mınýt qaldy. Zymyranǵa baryp otyrdym, esikterdiń bárin durystap bekitip, jaýyp tastady.
Komandırim: «Kettik!» degende, meniń aıtqanym: «Al qazaǵym, sen úshin janýǵa da, ushýǵa da daıynmyn!». Bunyń bári taspada jazylǵan.
Kúlli qazaq ǵaryshqa ushty. Qazaqtyń rýhy ushty. Meniń bul saparymnyń basty kómekshisi – Qazaq halqynyń maǵan degen kirshiksiz qurmeti men selkeýsiz senimi. Men halqym úshin ushtym jáne sol úshin de úlken qurmetke bólendim. Men túsken kezde «Toqtar! Toqtar!» dep aıqaılap jatqan aǵa-apalarymyzdy kórgende ózim abdyrap qaldym. Ózińiz oılańyzshy, búkil qazaq balasy seniń atyńdy qaıtalap aıtyp jatsa, senen asqan baqytty adam bolar ma edi?!
– Al Qazaqstannyń qazirgi ǵarysh salasy týraly pikirińiz qandaı?
– Kóńilim tolady. Bastysy osy ýaqyt aralyǵynda Qazaqstan ǵaryshtyq memleketter sanatyna kirdi. Osy arqyly bizdiń eldi halyqaralyq qaýymdastyq tehnologıasy damyǵan el retinde qabyldady. Amerıka men Eýropanyń Qazaqstanǵa degen eski, turpaıy kózqarasy ózgerdi.
Ekinshiden, ózimiz óz betimizben ǵaryshty zertteı bastadyq.
Alaıda asa mańyzdy bir jáıtti myqtap esimizde ustaýymyz kerek. Ǵarysh – jańa tehnologıa! Qazir İT-aqparattyq tehnologıalar zamany. Ol kún saıyn ósip, ózgerip turady. Bir orynda toqtap qalmaıdy. Sondyqtan bizdiń jastarymyz erinbeı oqyp, sapaly bilim alýy kerek.
Sosyn bireý biler, bireý bilmes – Qazaqstannyń ǵarysh agenttigin qurýǵa bastamashy bolǵan jannyń biri menmin. Bul maqtanǵanym emes. Atqarǵan eńbegimdi aıtyp otyrmyn.
1993 jyl edi. Ol kezde Úkimette qarajat tapshy. Shtatta alty-aq adam isteımiz. Jalaqysy 10 (on) dollar. Tolyq qandy jumys jasaýǵa múmkinshilik bolmady. Dese de tyrysyp júrip Baıqońyr týraly zań qabyldadyq, bekittik. Keıin BUU baryp ǵarysh salamyzdy tanystyrdyq. Búgin oılap otyrsam, qazirgi mıllıard teńgeler sol kezde bolǵanda, kóp sharýa tyńdyratyn edim.
Endigi jerde óz salama kelgendegi eń úlken armanymdy aıtaıyn. Batysta ortaq ǵaryshty zertteý ortalyǵy degen bar. Biz de Orta Azıalyq ortalyqty qurý kerekpiz. Jumyla kótergen júk jeńil deıdi.
– Jastarǵa qandaı aqyl-keńes aıtar edińiz Toqtar aǵa?
– Men muny ylǵı da aıtyp júrmin. Namysty árkezde birinshi orynǵa qoıý kerek. Jastarǵa, táýelsizdik qurdastaryna aıtar birinshi keńesim osy.
Ekinshi másele ómirde maqsatyń bolýy kerek. Aldyńa maqsat qoımasań, ómir boıy adasyp ótesiń. Bala kezden-aq kim bolatynyńdy anyqta. Óz basym, múlde basqa mamandyqty bitirip, keıin mınıstr bolǵanda ózi múlde bilmeıtin salany basqaryp otyratyn mınıstrlerdi túsinbeımin. Usyndy eken, kelise salady. Olar ol jerde otyrmaýy kerek.
Odan buryn sen bul jerge qalaı keldiń, qalaı jettiń, osy mańyzdy. Maqsatyńa bireýdiń jolyn kesip, bireýge aramdyq jasap jetseń, endeshe armanyńnyń qalaı oryndalǵanyn artyndaǵy urpaǵyna aıtpaı-aq qoıýyńa bolady.
Al, balam suraǵyń osymen támam bolsa, men júreıin...
– Toqtar aǵa, sońǵy suraǵymyz qaldy. Bul suraq ǵaryshqa qyzyǵatyn balalarǵa qyzyq bolýy múmkin. Ǵarysh keńistiginde jer sharynan qandaı da bir qyzyq qubylystar kóre aldyńyz ba?
– Ǵaryshkerler arasynda «eger ǵaryshtan oqys jaıtqa kýá bolyp, tosyn jaıtty kórseń, ony birden psıhologqa aıtpa» degen ázil bar. Ǵarysh keńistiginde tótenshe bir qublysty kórip, kýá bolmadym. Biraq soltústik polústiń kún nuryna malynýy maǵan qatty áser etti. Bul kórinisti tilmen aıtyp jetkizý múmkin emes. Tek qana kórý kerek.
Áńgimelesken, Arman Altaıuly
