– ارمانىڭىز...
– نەگىزى بۇل سۇراق ماعان ءجيى قويىلادى (كۇلىپ). ءبىراق، وسى جولى باسقاشا جاۋاپ بەرەيىن. جاۋابىم قىسقا دا نۇسقا بولسىنشى.
– قارسى ەمەسپىز، اعا.
– بالا كۇنىمدە اۋىلىمىزعا سانيتارلىق ۇشاقتار ءجيى قوناتىن ەدى. اۋىلداعى بالالار ۇشاقتىڭ كەلۋىن كۇتىپ تۇرىپ، تالاسا-تارماسا ىشىنە وتىرىپ الاتىنبىز. اۋىل بالاسىنا بۇدان اسقان ارمان جوق ەدى سول كەزدەرى. ۇشقىش بولۋعا دەگەن اڭسارىم سول كەزدەن اۋا باستادى. ۇلى وتان سوعىسى كەزىندە اسقان ەرلىك كورسەتكەن نۇركەن ءابدىروۆ، تالعات بيگەلدينوۆ سىندى قازاقتىڭ باتىرلارىن جاقىن تانىعان سايىن مەنىڭ ارمانىم ماقساتقا ۇلاسا باستادى.
نە كەرەك، 1965-1969 جىلدارى ارماۆيرگە وقۋعا ءتۇستىم. ءارى قارايعى عۇمىربايانىم وزدەرىڭىزگە بەلگىلى شىعار.
– قاتەلەسپەسەك ءسىز عارىشتا تۇپ-تۋرا 7 كۇن 22 ساعات 13 مينۋت بولدىڭىز. اتاقتى ميكويان اتىنداعى اۋەكونسترۋكتورلار ينستيتۋتىندا 25 سىناقشى-ۇشقىشتىڭ اراسىندا جالعىز ءسىز ىلىگىپسىز. سولاردىڭ 9-ى سىناق كەزىندە اپاتقا ۇشىراپ، قازا تاپقان ەكەن. مۇنى ەردىڭ ءىسى قابىلداۋ كەرەك شىعار؟
– ءيا، عارىش سالاسىنا كەلۋ ۇلكەن تاۋەكەلدى قاجەت ەتەدى. ءبىراق، تايساقتاعان جوقپىن. بالالىق قيالىما قانات بىتىرگىم كەلدى. وسى سەبەپتى دە جولىمدا كەزدەسكەن بارلىق قيىندىقتارعا مويىمادىم. جەڭدىم. ارمانىما قول جەتكىزدىم. اسكەري ۋچيليششەنى ءتامامداپ، قيىر شىعىستا، امۋرداعى كومسومولسك قالاسىندا اسكەري بورىشىمدى وتەدىم.
اينالاسى 4-5 جىلدىڭ ىشىندە سۋ-15 ۇشاعىن مەڭگەرىپ، قيىر شىعىستىڭ «ەڭ ۇزدىك ۇشقىشى» اتاعىن يەلەندىم. بۇل بەكەر ماقتانۋ ەمەس.
ايتايىن دەگەنىم، وسىنىڭ ءبارىن قازاقتىڭ بالاسى جاسادى. وسىلايشا «قازاقتىڭ قولىنان تەحنيكانى يگەرۋ كەلمەيدى» دەگەندەردىڭ اۋزىنا قۇم قۇيىلدى. 1988 جىلى كسرو تاريحىندا العاش رەت جەرگە قونباي، اۋەدە ۇشاققا ەكى مارتە جانارماي قۇيدىرۋ ارقىلى سولتۇستىك پوليۋسكە ۇشۋ ساپارىن جۇزەگە اسىردىم. رەاكتيۆتى دەگەن ۇشاقتاردىڭ 40-قا جۋىق تۇرلەرىن سىناقتان وتكىزدىك.
ءيا، راس قورقىنىشتى بولدى. ءبىراق بۇل جەردە دە بويداعى نامىسىم ارقىلى قادام جاسادىم. سول كەزدەگى 180 ميلليوننان اسا حالىقتىڭ ىشىنەن جالعىز قازاقتىڭ بالاسى تاڭدالدى. كۇللى قازاق مەنىڭ موينىما جۇك ارتتى. سول كەزدەردى ەسكە السام ەرەكشە تولقىپ كەتەمىن.
– عارىشكەرلەردىڭ اراسىندا جازىلماعان اتاقتى يۋريي گاگاريننىڭ «قاعيداسى» – «پوەحاليدى» بۇزىپ: «قازاعىم، سەن ءۇشىن وتقا دا، سۋعا دا تۇسۋگە دايىنمىن!» دەگەنىڭىز راس پا؟
– ءيا، بۇل وقيعانى ەشقاشان ۇمىتپايمىن. ەلباسىعا قازاق تىلىندە: «ساپارعا دايىنمىن!» دەپ راپورت جاساعانىمدى بىلەمىن. ءبىر كەزدە ساناۋ باستالىپ كەتتى. ۇشۋعا شامامەن 1 مينۋت قالدى. زىمىرانعا بارىپ وتىردىم، ەسىكتەردىڭ ءبارىن دۇرىستاپ بەكىتىپ، جاۋىپ تاستادى.
كومانديرىم: «كەتتىك!» دەگەندە، مەنىڭ ايتقانىم: «ال قازاعىم، سەن ءۇشىن جانۋعا دا، ۇشۋعا دا دايىنمىن!». بۇنىڭ ءبارى تاسپادا جازىلعان.
كۇللى قازاق عارىشقا ۇشتى. قازاقتىڭ رۋحى ۇشتى. مەنىڭ بۇل ساپارىمنىڭ باستى كومەكشىسى – قازاق حالقىنىڭ ماعان دەگەن كىرشىكسىز قۇرمەتى مەن سەلكەۋسىز سەنىمى. مەن حالقىم ءۇشىن ۇشتىم جانە سول ءۇشىن دە ۇلكەن قۇرمەتكە بولەندىم. مەن تۇسكەن كەزدە «توقتار! توقتار!» دەپ ايقايلاپ جاتقان اعا-اپالارىمىزدى كورگەندە ءوزىم ابدىراپ قالدىم. ءوزىڭىز ويلاڭىزشى، بۇكىل قازاق بالاسى سەنىڭ اتىڭدى قايتالاپ ايتىپ جاتسا، سەنەن اسقان باقىتتى ادام بولار ما ەدى؟!
– ال قازاقستاننىڭ قازىرگى عارىش سالاسى تۋرالى پىكىرىڭىز قانداي؟
– كوڭىلىم تولادى. باستىسى وسى ۋاقىت ارالىعىندا قازاقستان عارىشتىق مەملەكەتتەر ساناتىنا كiردi. وسى ارقىلى بiزدiڭ ەلدi حالىقارالىق قاۋىمداستىق تەحنولوگياسى دامىعان ەل رەتiندە قابىلدادى. امەريكا مەن ەۋروپانىڭ قازاقستانعا دەگەن ەسكi، تۇرپايى كوزقاراسى وزگەردi.
ەكiنشiدەن، ءوزiمiز ءوز بەتiمiزبەن عارىشتى زەرتتەي باستادىق.
الايدا اسا ماڭىزدى ءبىر ءجايتتى مىقتاپ ەسىمىزدە ۇستاۋىمىز كەرەك. عارىش – جاڭا تەحنولوگيا! ءقازىر ءىت-اقپاراتتىق تەحنولوگيالار زامانى. ول كۇن سايىن ءوسىپ، وزگەرىپ تۇرادى. ءبىر ورىندا توقتاپ قالمايدى. سوندىقتان ءبىزدىڭ جاستارىمىز ەرىنبەي وقىپ، ساپالى ءبىلىم الۋى كەرەك.
سوسىن بىرەۋ بىلەر، بىرەۋ بىلمەس – قازاقستاننىڭ عارىش اگەنتتىگىن قۇرۋعا باستاماشى بولعان جاننىڭ ءبىرى مەنمىن. بۇل ماقتانعانىم ەمەس. اتقارعان ەڭبەگىمدى ايتىپ وتىرمىن.
1993 جىل ەدى. ول كەزدە ۇكىمەتتە قاراجات تاپشى. شتاتتا التى-اق ادام ىستەيمىز. جالاقىسى 10 (ون) دوللار. تولىق قاندى جۇمىس جاساۋعا مۇمكىنشىلىك بولمادى. دەسە دە تىرىسىپ ءجۇرىپ بايقوڭىر تۋرالى زاڭ قابىلدادىق، بەكىتتىك. كەيىن بۇۇ بارىپ عارىش سالامىزدى تانىستىردىق. بۇگىن ويلاپ وتىرسام، قازىرگى ميلليارد تەڭگەلەر سول كەزدە بولعاندا، كوپ شارۋا تىڭدىراتىن ەدىم.
ەندىگى جەردە ءوز سالاما كەلگەندەگى ەڭ ۇلكەن ارمانىمدى ايتايىن. باتىستا ورتاق عارىشتى زەرتتەۋ ورتالىعى دەگەن بار. ءبىز دە ورتا ازيالىق ورتالىقتى قۇرۋ كەرەكپىز. جۇمىلا كوتەرگەن جۇك جەڭىل دەيدى.
– جاستارعا قانداي اقىل-كەڭەس ايتار ەدىڭىز توقتار اعا؟
– مەن مۇنى ىلعي دا ايتىپ ءجۇرمىن. نامىستى اركەزدە ءبىرىنشى ورىنعا قويۋ كەرەك. جاستارعا، تاۋەلسىزدىك قۇرداستارىنا ايتار ءبىرىنشى كەڭەسىم وسى.
ەكىنشى ماسەلە ومىردە ماقساتىڭ بولۋى كەرەك. الدىڭا ماقسات قويماساڭ، ءومىر بويى اداسىپ وتەسىڭ. بالا كەزدەن-اق كىم بولاتىنىڭدى انىقتا. ءوز باسىم، مۇلدە باسقا ماماندىقتى ءبىتىرىپ، كەيىن مينيستر بولعاندا ءوزى مۇلدە بىلمەيتىن سالانى باسقارىپ وتىراتىن مينيسترلەردى تۇسىنبەيمىن. ۇسىندى ەكەن، كەلىسە سالادى. ولار ول جەردە وتىرماۋى كەرەك.
ودان بۇرىن سەن بۇل جەرگە قالاي كەلدىڭ، قالاي جەتتىڭ، وسى ماڭىزدى. ماقساتىڭا بىرەۋدىڭ جولىن كەسىپ، بىرەۋگە ارامدىق جاساپ جەتسەڭ، ەندەشە ارمانىڭنىڭ قالاي ورىندالعانىن ارتىنداعى ۇرپاعىنا ايتپاي-اق قويۋىڭا بولادى.
ال، بالام سۇراعىڭ وسىمەن ءتامام بولسا، مەن جۇرەيىن...
– توقتار اعا، سوڭعى سۇراعىمىز قالدى. بۇل سۇراق عارىشقا قىزىعاتىن بالالارعا قىزىق بولۋى مۇمكىن. عارىش كەڭىستىگىندە جەر شارىنان قانداي دا ءبىر قىزىق قۇبىلىستار كورە الدىڭىز با؟
– عارىشكەرلەر اراسىندا «ەگەر عارىشتان وقىس جايتقا كۋا بولىپ، توسىن جايتتى كورسەڭ، ونى بىردەن پسيحولوگقا ايتپا» دەگەن ءازىل بار. عارىش كەڭىستىگىندە توتەنشە ءبىر قۇبلىستى كورىپ، كۋا بولمادىم. ءبىراق سولتۇستىك ءپوليۋستىڭ كۇن نۇرىنا مالىنۋى ماعان قاتتى اسەر ەتتى. بۇل كورىنىستى تىلمەن ايتىپ جەتكىزۋ مۇمكىن ەمەس. تەك قانا كورۋ كەرەك.
اڭگىمەلەسكەن، ارمان التاي ۇلى
