Árisi álemniń, berisi qazaqtyń jadynda qalýdy kózdeıdi dál osy turpatta. Tarıhta qalýdy mansuq tutady ol, tarıhtaǵy róli men ornyn aıqyndap alý úshin de tuǵyrdan túsken joq osy kúnge deıin.
Saıasattanýshy Aıdos Sarym bılik tizginin Toqaevqa tapsyryp, oryntaǵyn bosatqan Nazarbaevqa tań qalǵanyn jasyrmapty. Sarapshynyń Carnegie.ru saıtyna bergen suhbatyn yqshamdap aýdardyq.
"Iá, tańǵalǵanymdy nesin jasyraıyn. 30 jyl boıy el bılegen Nazarbaevtyń bılikti óz erkimen tapsyraǵany tosynnan tıdi. Halyq úshin de, syrt kóz úshin de kútpegen sheshim boldy bul.
Moıyndaıyn, óz basym Nazarbaevtyń bılikti eshqashan, eshkimge bermesine senimdi boldym, taǵyn tastap keterine kúmánmen qaradym osy kúnge deıin.
Postkeńestik keńistiktegi ózge basshylardyń júrgen jolyna qarap, túıgen tájirıbem edi bul. Olardyń arasynda bılikti beıbit jolmen bergenderi neken-saıaq edi.
Bizdiń keńistiktegi tarıh sabaǵyn tarazylar bolsaq: eń qudiretti degen prezıdent bılikti bir sátke ýysynan shyǵarsa, sol sátinde álsireıdi, sol sátinde shatqaıaqtaıdy ol.
Sodan da shyǵar shırek ǵasyrdan astam ýaqyt el bılegen Nazarbaevtyń bılikti basqa bireýge tapsyryp (ol óziniń senimdi serigi bolsa da), bir adamǵa baǵynǵan júıeni sógiltip jibererine sený qıyn edi.
Bılik qoǵamdy tańǵaldyrýdan qalǵan edi odan buryn. Qoǵamnyń qan-tamyry uıyp, qol-aıaǵy qaqsaı bastaǵan edi. Sergý, serpilý, silkiný degen uǵymdar umytyla bastaǵan-tuǵyn.
Bıliktiń eń basty kemshiligi de, kináraty da osynda jatqan. Tańǵaldym. Tańǵaldyq sol sebepti – Nazarbaevtyń sheshimine. Ol nege ketti? Ol nege ketý týraly uıǵarymǵa keldi?
El bıleýdiń uzaqtyǵy jóninen el basshylary arasynda aldyńǵy úshtikte júrgen Nazarbaevtyń otstavkasynda qandaı syr bar? Onyń ornyn bosatýyna syrtqy faktordyń áser yqpaly boldy ma? İshki faktor she?
Nazarbaevtyń syńaıy syrt kózdiń qas-qabaǵyna qarap sheshim qabyldaıtyn saıasatkerge uqsamaıdy. Taǵy bir dodaǵa túsip, el basqarýdyń uzaqtyǵy jaǵynan qara úzip kelse tańǵalmas edi dúıim jurt.
Buǵan barsa úlken qatelikke urynaryn sezdi ol. Nazarbaev tarıhtan sabaq aldy. Onyń ornyn bosatýyna tarıhtyń aqtańdaq paraqtary birden-bir sebepker boldy. Taǵy bir saılaýǵa túser nıeti bolmady emes, boldy áıtpese.
Tarıh toqtatty ony. Tarıh tejeý boldy oǵan.
Tarıhı kitaptardy, tarıhı tulǵalardy, patshalar men sultandardyń ǵumyrnamasyn taýysa oqyǵanyn Nazarbaevtyń ózi talaı márte aıtqan.
Olardyń ǵumyr jolyn oı eleginen ótkizdi ol, qazirgi qatarlastaryna qarady jáne de. Ár jyldary dámdesip, tuzdasqan úzeńgilesteri bılikten qalaı, qandaı jaǵdaıǵa ketip jatqanyna kýá boldy ol.
Olarǵa qarap oılandy. Tolǵandy. Tarıh tolqyndary jaǵaǵa shyǵaryp tastaǵan solardyń taǵdyrynan sabaq aldy.
Nazarbaevtyń deńgeıindegi tulǵalar tarıhtyń qaǵaberisinde qalǵandy qalamaıdy. Ol ózin qazaqtyń Vashıngtony, qazaqtyń Atatúrki, táýelsiz Qazaq eliniń qabyrǵasyn qalaýshy qaıratker retinde kóretinin eshqashan jasyrǵan emes.
Árisi álemniń, berisi qazaqtyń jadynda qalýdy kózdeıdi dál osy turpatta. Tarıhta qalýdy mansuq tutady ol, tarıhtaǵy róli men ornyn aıqyndap alý úshin de tuǵyrdan túsken joq osy kúnge deıin.
İlgeride aıttym, ol taǵy bir saılaýǵa tússe de, top jarar edi.
Osydan tórt jyl burynǵy 97 paıyz bolmasa da, soǵan jeteqabyl daýys jınar edi ol. Al 97 paıyzdan asyp jyǵylsa óz ishimizde de, órkenıet tarapynan absýrd dep baǵalanar edi, álbette.
Munyń aldy jón bolǵanmen, arty soqpaq bolaryn tarazylady. Tyǵyryqqa ákep tireıtinin túsindi bul senarıdiń.
Nazarbaev áıgili Margaret Techerdiń "referendým dıktatorlardyń súıikti isi" degen eskertýin áste umytqan joq.
Saılaýdan ózge jol - onyń ishinde referendým ótkizý, Ata zańdy ózgertip ókilettiligin sozý da aınalyp kelgende abyroı ákelmes edi oǵan. Óz ishimizde alaı-túleı týmasa da, órkenıetti álem elden irgesin aýlaq salýy ábden múmkin edi budan keıin. Batystyń ızolásıasyna ushyrap tynar edik, aqyr sońy.
Batyspen baılanysty úzý Reseı men Qytaıdyń bólis-tartysyna qalý. Ásirese, Kremldiń túri jaman. Odaqtas bolsa da oıy buzyq.
Reseıdiń bodaýyna qaıta túskenimizdi Nazarbaev qalamaıdy, qalamaǵan da.
Kreml men Astananyń arasynda at sabyltyp júrýdi kóksemeıdi ol, kóksemegen de. Iá, eki eldiń arasyndaǵy birqatar ıntegrasıalyq ıdeıaǵa uıytqy boldy. Iá, munyń saldaryn da, sazaıyn da tarttyq.
Bastysy el aman, jurt tynysh. Qazaqtyń Qarabaǵy nemese Donbassy degen qarýly konflıktiden adamyz. Ulttyq memleket qalyptastyrýda táýelsizdiktiń ár jyly qymbat.
Buǵan tórelik aıtar biz emes túptep kelgende, keler urpaq ádil baǵasyn beretin bolady áli. Muny Nazarbaev ta túsinip otyr. Onyń tarıhtaǵy ornyn táýelsizdik tusynda ómirge kelgen býyn, onyń ishinde qazaq jastary tarazylaıtyn bolady.
On oılanyp, júz tolǵandy ol otstavkaǵa ketpeı tura. Qazirgi qıynshylyqtyń túp-tamyryna úńildi. Uǵyndy.
Halyqtyń júni jyǵylyp, jadap-júdegenin saı-súıegimen sezdi. Qoǵamnyń Nazarbaev bıliginen qajyǵanyn ańdady alǵash ret. Únsiz qarsylasqan qoǵamnyń túbegeıli ózgergenin túsindi ol.
Jo-joq, onyń otstavkasy bılikpen birjolata at quıryǵyn úziskenin bildirmeıdi. Bılikte qalý úshin de ketýge týra kelerin kesip pishti. Tarıhtaǵy qazirgi ornyn qaz-qalpynda saqtaý úshin de ketý kerektigine kózi jetti.
Mundaı toqtamǵa kelý ońaı soqqan joq oǵan. Sol úshin de onyń bul sheshimin laıyqty baǵalaý qajet.
Ázirlegen, Dýman BYQAI
